مزگەفتا ئایا سوفیا :

 ئایا سۆفیا (ب یونانیا کەڤن: Ἁγία Σοφία؛ ب لاتینی: Sancta Sophia یان Sancta Sapientia)، یان مزگەفتا ئایا سۆفیا (ب ترکی: Ayasofya Camii)، د سەردەمێ عوسمانی دا ب ناڤێ مزگەفتا مەزنا پیرۆز یا ئایا سۆفیا دهاتە نیاسین، (ب ترکییا عوسمانی: آيا صوفيا كبير جامع شريف)، و د سەردەمێ بیزەنتی دا ناڤێ وێ کەنیسەیا ئایا سۆفیا بوو، کو ڕامانا وێ کەنیسەیا حیکمەتا خودایی یە، ئەڤە ئاڤاهیەکێ دیرۆکی یێ پەرستنێ یە، دکەڤیتە لایێ ئەورۆپی یێ باژێرێ ستەنبۆلێ، د سەردەمێ بیزەنتی دا هاتیە ئاڤاکرن دا ببیتە کاتدرائیلا پاتریارکا کریستیانا ئۆرتۆدۆکس، پاشی بوویە کاتدرائیلەکا ڕۆمانی یا کاسۆلیکی، و پشتی ڤەکرنا قوستەنتینیێ بوویە مزگەفتەکا عوسمانی، و پشتی دامەزراندنا کۆمارا ترکیێ بوویە مۆزەخانە، و ل دوماهیێ هاتە ڕاگەهاندن کو دێ هێتە ڤەگەراندن بۆ مزگەفتێ ژ ڕۆژا 24 تەمموزا سالا 2020ێ وەرە، پشتی دەرکرنا حوکمەکێ ژ دادگەها بلند یا کارگێری ل ترکیێ.

 ل دەستپێکێ ئەڤ ئاڤاهیە هاتە ئاڤاکرن دا ببیتە کەنیسەکا مەسیحی یا مەزن (کاتدرائیە) ل سالا 537ێ زایینی، ل سەردەمێ ئیمپراتورێ رۆمانی یوستنیانێ ئێکێ (جستینیان الأول)، و ل وی دەمی مەزنترین ئاڤاهی بوو ل جیهانێ و ئێکەم بوو کو قوبەکا ب تمامى هەلاویستی بکارئینای. ئەڤ ئاڤاهیە وەک گەوهەرێ تەلارسازییا بیزەنتی دهاتە هژمارتن، و دهاتە گوتن کو "مێژوویا تەلارسازیێ گوهۆڕی". هژمارەکا نڤیسەرا وەسف کریە کو "جهەکێ دیار د جیهانا مەسیحی دا هەیە" و "ژ هەمی کەنیسێن مەسیحی مەزنترە". مێژوونڤیس ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەن کو ئایا سۆفیا وەک هێمایەکێ کەلتۆری و تەلارسازی و ئایکۆنەکا شارستانیەتا بیزەنتی و شارستانیەتا مەسیحی یا ئۆرسۆدۆکسی دهاتە دیتن.

ئەڤ کاتدرائیە نوینەراتییا کەنیسا ناڤەندی یا قوستەنتینیێ دکر، و ئیمپراتورێ رۆمانی یوستنیانێ ئێکێ فەرمانا ئاڤاکرنا وێ دابوو، و ئاڤاکرنا وێ نێزیکی پێنج سالا ڤەکێشا د ناڤبەرا سالێن 532 و 537ێ دا، و ب فەرمی ل سالا 537ێ زایینی هاتە ڤەکرن. یوستنیان نەدڤیا کەنیسەکێ لسەر شێوازێ بەربەلاڤێ وی سەردەمی ئاڤا بکەت، بەلکو هەردەم حەزا داهێنانا هەر تشتەکێ نوی هەبوو. لەوا ئەندازیارێن تەلارساز "ئیسیدۆرێ مەلەتی" و "ئەنتیمیۆسێ ترالسی" راسپاردن بۆ ئاڤاکرنا ڤی ئاڤاهیێ دینی یێ مەزن، و هەردوو ژ ئاسیا بچووک بوون، و ئەڤە بەلگەیەکێ ئاشکەرایە لسەر رادەیێ پێشکەفتنا خواندەڤانێن ئاڤاکرنێ ل ئاسیا بچووک ل سەردەمێ یوستنیان، کو چیتر پێدڤی نەما ئەندازیار ژ رۆما بهێنە داخوازکرن بۆ ئاڤاکرنا ئاڤاهیێن بیزەنتی. ئاڤاهیێ نوکە یێ یوستنیانی، کەنیسا سیێ بوو کو هەمان ناڤ لسەر هەمان جهـ هەلگرتبوو، ژبەرکو کەنیسا بەری هنگێ د ئالۆزیێن نیقایا دا هاتبوو خرابکرن. ئەڤ کاتدرائیە بارەگایێ سەرەکێ پاتریارکێ قوستەنتینیێ بوو، و بۆ ماوێ نێزیکی هزار سالان مەزنترین کاتدرائیەیا مەسیحی ل جیهانێ ما، حەتا ئاڤاکرنا کاتدرائیەیا ئشبیلیێ ل سالا 1520ێ.

  ل سالا 1204، د هێرشا خاچپەرێسیا چارێ دا، فرەنکییان کاتەدرالا ئۆرتۆدۆکسی کرە کاتەدرالەکا کاسۆلیکی سەر ب ئیمپراتۆریەتا لاتینی ڤە، لێ ل سالا 1261 زڤری ڤە بۆ کاتەدرالەکا ئۆرتۆدۆکسیا رۆژهەلاتی، پشتی ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی ئاخا خۆ ژ خاچپەرێسان وەرگرتیەڤە.

کەنیسە بۆ "داناییا خودێ" هاتبوو تەرخانکرن، کو ئێکە ژ نازناڤێن کەسێ دووێ یێ سیانەتیێ (ثالوث)، و بیرئینانا هەوارچوونێ ل رۆژا 25ێ کانوونا ئێکێ (جەژنا ژ دایکبوونێ) دهێتە ساخکرن، کو بیرئینانا جەستەبوونا کەسێ دووێ، عیسایێ مەسیحە لدیڤ باوەرییا مەسیحی. پەیڤا "سۆفیا" نڤیسینا دەنگی یا لاتینیە بۆ پەیڤا یۆنانی "دانایی"، و هەرچەندە هندەک جاران ب (Sancta Sophia) یان "سۆفیایا پیرۆز" دهێتە نیاسین، لێ پەیوەندی ب شەهید سۆفیایێ ڤە نینە. ناڤێ وێ یێ تەمام ب زمانێ یۆنانی (Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας)ە، ئانکو "پەرستگەها داناییا پیرۆزا خودێ". کەنیسێ کومەکا مەزن یا پارچەیێن شوونوارى و وێنەیێن پیرۆز (ئەيقونات) ل خۆ دگرتن. کەنیسە شاهدێ حەرامکرنا فەرمی یا پاتریک میخائیلێ ئێکێ سیرۆلاریۆس بوو ژ لایێ هامبێرتێ سیلڤا کاندیدا، نوینەرێ پاپای، ل سالا 1054، کو ئەڤ کریارە وەک دەستپێکا جیابوونا دناڤبەرا رۆژهەلات و رۆژئاڤایا مەسیحی دا دهێتە هژمارتن. دۆقێ ڤێنیسیا، ئێنریکۆ داندۆلۆ، یێ سەرکردایەتییا هێرشا خاچپەرێسیا چارێ کری و ل سالا 1204 قوستەنتینیە تالان کری، د هەمان کاتەدرالێ دا هاتە ڤەشارتن.

ل سالا 1453، مسلمانان ب سەرکردایەتییا سولتان محەمەدێ دووێ، یێ ب "فاتح" هاتیە بناڤکرن، قوستەنتینیە ڤەکر و فەرمان دا کو بانگ ل کەنیسێ بهێتە دان، وەک نیشانەک بۆ کرنا وێ ب مزگەفتەکا جامع. بارەگایێ پاتریکیەتا قوستەنتینیێ یا جیهانی بۆ کەنیسا شاندەیێن پیرۆز هاتە ڤەگوهاستن، کو بوو کاتەدرالا باژێری. هەرچەندە هندەک پشکێن باژێرێ قوستەنتینیێ د رەوشەکا خراب دا بوون، لێ کاتەدرال ب پارەیێن بۆ ڤی مەبەستی هاتینە تەرخانکرن، هاتە پاراستن. تابلۆیێن مۆزایکێ یێن د ناڤ کەنیسێ دا ب تەبەقەکا گەچێ هاتنە نڤێژتن چونکی دگەل بکارئینانا ئاڤاهی وەک مزگەفت نەدگونجیا، و ئەڤ چەندە بۆ چەندین سەدەیان بەردەوام بوو. دگەل دەمی، تایبەتمەندیێن ئەندازیاری یێن ئیسلامی وەک منبەر، چار منارە و محراب، بۆ ئایا سۆفیایێ هاتنە زێدەکرن. مزگەفتا ئایا سۆفیا وەک مزگەفتا سەرەکی یا ستەنبۆلێ ما پشتی هاتیە گوهۆرین حەتا ئاڤاکرنا مزگەفتا سولتان ئەحمەد یا نێزیک، کو ب مزگەفتا شین ژی دهێتە نیاسین، ل سالا 1616. شێوازێ ئەندازیاریێ بیزەنتی یێ ئایا سۆفیایێ بوو ژێدەرێ ئیلهامێ بۆ ئاڤاکرنا گەلەک مزگەفتێن دی یێن عوسمانی، دناڤ وان دا مزگەفتا شین، مزگەفتا سلێمان قانونی، مزگەفتا ڕۆستەم پاشا و مزگەفتا کلچ عەلی پاشا.

 ئەڤ ئاڤاهیە نێزیکی ٥٠٠ سالان وەک مزگەفت مایە ژ فەتحا قوستەنتینیێ هەتا سالا ١٩٣١، و پشتی دامەزراندنا کۆمارا تورکیا یا عەلمانی، مزگەفت بۆ ماوێ چار سالان ل پێش نوێژکەران هاتە گرتن، پاشی ل سالا ١٩٣٥ بۆ مۆزەخانەکا کۆمارا نوو هاتە ڤەگۆهاستن. مۆزەخانا ئایا سۆفیا ژ سالا ٢٠١٤ێ ڤە، دووەم زۆرترین مۆزەخانە بوو ل تورکیا کو سەرەدان بۆ دهاتە کرن، کو نێزیکی ٣.٣ ملیۆن سەرەدانی کێشانە سالانە. ل گۆرەی داتایێن وەزارەتا رەوشەنبیری و گەشتوگوزاریا تورکیا، مۆزەخانا ئایا سۆفیا ل سالێن ٢٠١٥ و ٢٠١٩ زۆرترین جهێ گەشتیاری بوو ل تورکیا کو سەرەدان بۆ دهاتە کرن.

ل دەستپێکا تەمموزا ٢٠٢٠، ئەنجومەنێ دەولەتا تورکیا بریارا ئەنجومەنێ وەزیران یا سالا ١٩٣٤ یا ڤەگۆهاستنا مزگەفتێ بۆ مۆزەخانێ هەلوەشاند، و هێجەت ئینا کو فەرمانا ١٩٣٤ "نەیاسایی" بوو ل گۆرەی هەردوو یاسایێن عوسمانی و تورکی ژ بەر کو ئایا سۆفیا "وەقفەکا ئیسلامی" بوو، سولتان محەمەدێ فاتح وەقف کربوو، و جهـ وەک مزگەفت دەستنیشان کربوو، و پشته‌ڤانێن بریارێ گۆت کو ئایا سۆفیا مولکێ تایبەتێ سولتانى بوو. ئەڤ پێنگاڤە بوو جهێ ناکۆکیەکا جیهانی یا بەرفرەهـ د ناڤبەرا پشته‌ڤان و دژبەران دا، رەخنەیێن بەرفرەهـ و توند ژ یۆنان، فەرەنسا، ئەلمانیا، نەمسا، ئێکەتیا ئەورۆپا، ئەمریکا، یۆنێسکۆ و سەرۆکێن تائیفێن مەسیحی وەک پەتریەرکێ قوستەنتینیێ یێ ئەکۆمینی و پەتریەرکێ کەنیسا ئورتۆدۆکسی یا رۆسی و یێن دی دەرکەفتن، ل هەمبەر هندێ ژمارەیەکا وەلات و دەستەیێن ئیسلامی وەک سولتەنەتا عومانێ، ئیران، قوبرسا باکور، ئێکەتیا مەغربا عەرەبی، ئیخوان موسلمین، حەرەکەتا حەماسێ، رابیتەیا ئیسلامی یا پاکستانی و ئەنجومەنێ دادوەریا ئیسلامی ل ئەفریقایا باشوور پێشوازی لێ کر و نوێژ و ئاهەنگ ل مۆریتانیا هاتنە گێران، ل دەمەکێ کو رۆسیا ئەو "کاروبارەکێ ناڤخۆیی یێ تورکی" دانا.

نڤیسین : رێباز فیصل