نەخوشیا ئیدز

 

ئیدز:

ئیدز (AIDS) چیە؟

ئیدز کورتکرنا (Acquired Immunodeficiency Syndrome) یە، کو ب کوردییا سادە وەراریا سیستەمێ بەرەڤانیا لەشی یە. ئەڤە قوناغا هەرە پێشکەتی و مەترسیدارترینە ژ تووشبوونێ ب ڤایروسێ HIV (Human Immunodeficiency Virus). ڤایروسێ HIV هێرش دکەتە سەر خانەیێن سپی یێن خوینێ کو بەرپرسن ژ بەرەڤانیکرنا لەشی دژی نەخوشی و ڤایروسان. دەمێ ڤان خانەیان تێکدەت، لەش بێ بەرەڤانی دمینیت و نەشێت خو ژ نەخوشیان بپارێزیت.

جوداهیا دناڤبەرا HIV و AIDS دا چیە؟

گرنگە ئەم جوداهیێ دناڤبەرا HIV و AIDS دا بزانین. HIV ڤایروسەکە کو دکەڤیتە د لەشی دا و دەست ب تێکدانا سیستەمێ بەرەڤانیێ دکەت. کەسەک دشێت ب ساخلەمی ب ڤایروسێ HIV تووشبوو بیت بۆ چەندین سالان بێی کو چ نیشان لێ دیار بن یان نەخوشیا ئیدزێ لێ پەیدا ببیت. بەلێ، ئەگەر چارەسەری نەهێتەکرن، ڤایروسێ HIV دێ بەر ب پێشڤە چیت و دێ بیتە ئەگەرێ نەخوشیا ئیدزێ. ئیدز قوناغا دوماهیێ و هەرە مەترسیدار یا تووشبوونێ ب HIV یە، کو تێدا سیستەمێ بەرەڤانیێ ب شێوەیەکێ گەلەک لاواز دبیت و لەش تووشی نەخوشیێن گەلەک ب زەحمەت و مەترسیدار دبیت.

ڤایروسێ HIV چاوا دهێتە ڤەگوهاستن؟

ڤایروسێ HIV نە دشێت ب رێیا هەوا یان دەستڤەدانا کەسەکێ تووشبووی بهێتە ڤەگوهاستن. ئەڤ ڤایروسە ب رێیێن دی دهێتە ڤەگوهاستن:

1. پەیوەندیا سێکسی یا بێ سێکپارێزی: ئەڤە رێکا هەرە بەربەلاڤە بۆ ڤەگوهاستنا ڤایروسێ HIV. دەمێ پەیوەندیا سێکسی دناڤبەرا دو کەسان دا چێدبیت و ئێک ژ وان تووشبوو بیت و سێکپارێزی نەهێتەکرن، ڤایروس دشێت ب رێیا شلەیێن لەشی (وەکو سپێرم، شلەیێن زێیێ) بهێتە ڤەگوهاستن.

2. ب رێیا خوینێ:

   • هەلگریتنا خوینێ و بەرهەمێن وێ: ئەگەر خوونەک کو تووشبووی ب HIV یە بهێتە ڤەگوهاستن بۆ کەسەکێ دی، ڤایروس دێ هێتە ڤەگوهاستن. لەورا، هەمی خوون د نەخوشخانان دا دهێتە پشکنین.

   • بکارهێنانا دەرزی و ئامیرێن تیژ یێن ب هەڤرا: کەسێن کو دەرزییان ب هەڤرا ب کار دئینن (وەکو یێن ماددێن هۆشبەر ب کار دئینن) گەلەک د مەتریسی دانە، چونکو ڤایروس دشێت ب رێیا خووینا ل سەر دەرزیێ بهێتە ڤەگوهاستن.

3. ژ دەیکێ بۆ زارۆکی: ئەگەر دەیکەک ب HIV تووشبوو بیت، دشێت ڤایروسی ڤەگوهێزیتە زاروکێ خو د دەمێ سکپاتیێ دا، یان د دەمێ زایینێ دا، یان ژی ب رێیا شیرێ مەمکێ.

نیشانێن HIV و AIDS:

قوناغا سەرەتایی یا HIV (تووشبوونا تیژ):
چەند حەفتییان پشتی تووشبوونێ، دێ چەند نیشانێن وەکو زووکەکی یان فلوو ل سەر کەسێ تووشبووی دیار بن. ئەڤ نیشانە دشێن ل خو ژی بچن و گەلەک کەس ژ وان خەف نینن و گومان ناکەن کو تووشبووینە ب HIV. نیشانێن وێ د شێوەیێ (تا، گەروێ ئێشاندن، ئاڤ رشتن ژ خوینێ، سەر ئێش، ئێشانا ماسولکان، گلگلک) بن.

قوناغا شارایێ (بێ نیشان):
پشتی قوناغا سەرەتایی، دێ قوناغەک دەستپێکەت کو تێدا کەسێ تووشبووی چ نیشانێن ڤایروسێ HIV لێ دیار نابن، بەلێ ڤایروس د لەشێ وی دا چالاکە و ب شێوەیەکێ بێدەنگ هێرش دکەتە سەر سیستەمێ بەرەڤانیێ. ئەڤ قوناغە دشێت چەندین سالان بچیتە سەر.

قوناغا ئیدزێ (پێشکەتی):
دەمێ سیستەمێ بەرەڤانیێ ب شێوەیەکێ گەلەک لاواز دبت، دێ نیشانێن ئیدزێ دیار بن. نیشانێن وێ گەلەک جودا نە و گەلەک ب زەحمەتن، وەکو:

• کێمبوونا کێشا لەشی یا ب لەز.

• تا و ئارەقکرنا شەڤێ.

• ماندووبوون یا گەلەک.

• نەخوشیێن گەلەک یێن ب زەحمەت (وەکو نەخوشیا کەڤەن، وەرەمێن جوراوجور، هەوکرنا سیهان، کێمخوینی).

• نەخوشیێن پێستی و کوێرکا.

چاره‌سەری و رێگری:

چارەسەری:
هەتا نوکە، چارەسەریەکا ریشەیی بۆ ڤایروسێ HIV و نەخوشیا ئیدزێ نینە. بەلێ، دەرمانێن نوکە هەنە کو دبێژنێ (Antiretroviral Therapy - ART). ئەڤ دەرمانە هاریکارن بۆ کێمکرنا بارێ ڤایروسێ د لەشی دا و پاراستنا سیستەمێ بەرەڤانیێ، کو ئەم دشێین ب ڤی شێوەی حەتا رادەیەکی رێژا ڤایروسێ HIV کێم بکەین د لەشێ مروڤی دا. کەسەکێ تووشبووی دشێت ب دەرمانێن ART ب شێوەیەکێ ئاسایی بژیت و ژیانا خو ب درێژ بێ کو تووشی نەخوشیا ئیدزێ ببیت، ژیانا خو ببەت. گرنگە ئەڤ دەرمانە ب رێک و پێک بهێنە وەرگرتن و ب رەنگەکێ رێکوپێک.

رێگری:
رێگری باشترین چارەسەری یە، و بۆ رێگریکرنێ ژ تووشبوونێ ب HIV:

1. سێکپارێزی یا دروست: بکارئینانا کۆندۆمی ب شێوەیەکێ دروست د دەمێ پەیوەندیا سێکسی دا رێژا تووشبوونێ ب ڤایروسێ HIV و نەخوشیێن سێکسی یێن دی گەلەک کێم دکەت.

2. خو گرتن ژ بکارهێنانا دەرزی و ئامیرێن تیژ یێن ب هەڤرا: دڤێت چ جاران دەرزی و ئامیرێن تیژ دناڤبەرا چەند کەسان دا نەهێنە بکارئینان.

3. پشکنینا خوینێ: پێدڤیە هەمی خوونێ کو دهێتە ڤەگوهاستن بهێتە پشکنین.

4. پشکنینێن دەیکێن سکپ: دەیکێن کو تووشبووینە ب HIV، دڤێت ب شێوەیەکێ رێکوپێک پشکنین بکەن و دەرمانان بکار بینن ژ بۆ کێمکرنا مەترسیا ڤەگوهاستنا ڤایروسی بۆ زاروکێ خو.

5. پێزانین و زانین: گەلەک گرنگە کو خەلکێ پێزانینێن دروست لسەر HIV و AIDS هەبن، ژ بۆ کو دشیان دابن خو بپارێزن و نەترسن ژ کەسێن تووشبووی، بەلکو هاریکار بن.

ئەنجام:

نەخوشیا ئیدز نەخوشیەکا گەلەک مەترسیدارە، و ژ نەخوشیێن پیسە هەم ژلایێ شەرعی و تەندروستی ڤە بەلێ پا دڤێت بزانین ژی نە هەر کەسێ توش دبیت ژ ئەگەر کرنا چالاکیەکا خرابە و سکسە بەلکو گەلەک رێک هەنە ئەڤ نەخوشیە پێ بەلاڤە دبیت ، بەلێ ب پێزانینێن دروست و چارەسەرییا دەرمانان و رێگریکرنێ، ئەم دشێین ژیانا خو بپارێزین. گرنگە ئەم ژ ڤێ نەخوشییێ نەترسین، بەلکو بزانین کا چاوا دێ خو بپارێزین و چاوا دێ ب چارەسەریێ رێکێ ل پێشکەفتنا ڤێ نەخوشییێ گرین. پێدڤیە ئەم ل دور ڤێ نەخوشییێ ب ئاشکرایی باخڤین و خەلکی هشیار بکەین.

رێباز فیصل