مفایێن هنگڤینی
هنگڤین: شیفایا سروشتی و کانزایا مفایان
هنگڤین، ئه‌و شه‌ربه‌تا زێڕین و تاما خوهش کو مێشێن هنگڤینی ژ ڕه‌حیقا گولان کوم دکه‌ن و دناڤ شانکێن خوه‌دا دروست دکه‌ن، ژ کێڤنارترین و ب بهاترین به‌رهه‌مێن سروشتی یه کو مرۆڤی ناسکریه. د دیرۆکا مرۆڤایه‌تیێدا، هنگڤین نه بتنێ وه‌ک خارنه‌کا تژی تام و له‌زه‌ت، به‌لکو وه‌ک ده‌رمانه‌کێ سروشتی و شیفابه‌خش ژی هاتیه بکارئینان. د قورئانا پیرۆزدا و د چه‌ندین فه‌رمووده‌یێن پێغه‌مبه‌ریدا (سلاڤ لێ بن) ئاماژه ب گرنگی و مفایێن هنگڤینی هاتیه کرن، کو ئه‌ڤه‌ژی بهایێ وی د دیدێ ئاینیدا دیار دکه‌ت. زانستێ سه‌رده‌م ژی، ب لێکۆلین و ڤه‌کۆلینێن خوه، ڕۆژ بۆ ڕۆژێ پتر ڕاستییا ڤان مفایان دیار دکه‌ت و نهێنیێن ڤێ کانزایا سروشتی ئاشکرا دکه‌ت. د ڤێ ڕاپۆرتێدا، دێ ب تێروته‌سه‌لی به‌حس ل مفایێن خارنا هنگڤینی که‌ین و دێ ل سه‌ر بنه‌مایێن زانستی و ژێده‌رێن باوه‌رپێکری ڕاڤه که‌ین کا چه‌وا هنگڤین دشێت ساخله‌مییا مرۆڤی بپارێزیت و ژ نه‌خۆشییان دوور بێخیت.
پێکهاتا کیمیایی یا هنگڤینی: کانزایه‌ک ژ ماده‌یێن ب مفا
هنگڤین ب شێوه‌یه‌کێ سه‌ره‌کی ژ شه‌کرێن ساده پێک دهێت، ب تایبه‌ت فرکتۆز و گلوکۆز، کو ژبۆ له‌شی ژێده‌ره‌کێ بله‌ز یێ وزێ نه. لێ یا کو هنگڤینی ژ شه‌کرێن دی جودا دکه‌ت، پێکهاتا وی یا زه‌نگینه ب ڤیتامین، کانزا، ئه‌نزیم و ئه‌نتیئوکسیدانان. هنگڤین تێدایه ژ ڤیتامینێن گرنگ وه‌کی ڤیتامین B، و کانزایێن وه‌کی کالسیۆم، ئاسن، مه‌گنیسیۆم و پۆتاسیۆم. هه‌روه‌سا، د ناڤا هنگڤینیدا هژماره‌کا زۆر ژ ئه‌نزیمێن زیندی هه‌نه کو هاریکارن د پرۆسه‌یا هه‌رسکرنێدا و مفایێن ساخله‌میێ یێن بێهژمار پێشکێشی له‌شی دکه‌ن.
هنگڤین وه‌ک ژێده‌ره‌کێ وزێ یێ سروشتی
ژبه‌ر کو هنگڤین ب شێوه‌یه‌کێ سه‌ره‌کی ژ شه‌کرێن فرکتۆز و گلوکۆز پێک دهێت، ئه‌ڤه وای لێ دکه‌ت کو ببیتە ژێده‌ره‌کێ نموونه‌یی یێ وزێ بۆ له‌شی. وه‌رزشڤان و که‌سێن کو کارێن فیزیکی یێن گران دکه‌ن، دشێن مفای ژ هنگڤینی وه‌ربگرن بۆ بلندکرنا ئاستێ وزا خوه به‌ری و پشتی وه‌رزشێ. خارنا که‌ڤچکه‌کێ هنگڤینی به‌ری وه‌رزشێ دشێت وزه‌یه‌کا به‌رده‌وام بۆ ماوه‌یه‌کێ درێژ دابین بکه‌ت، و خارنا وی پشتی وه‌رزشێ ژی دشێت هاریکار بیت د زوو ڤه‌گه‌ڕیانا ماسولکه‌یان بۆ حاله‌تێ وان یێ ئاسایی. هه‌روه‌سا، هنگڤین دشێت وه‌ک ژێده‌ره‌کێ ساخله‌م یێ وزێ بۆ زارۆیان ژی بهێته بکارئینان، ل جهێ کو شه‌کر و شیریناھیێن پیشه‌سازی بخۆن کو زیانێ دگه‌هیننه ساخله‌مییا وان.
بلندکرنا به‌رگرییا له‌شی (سیسته‌مێ ئیمۆن) :
ئێک ژ گرنگترین مفایێن هنگڤینی، شیانا وی یه بۆ بلندکرنا به‌رگرییا له‌شی. هنگڤین دژی به‌کتریا، ڤایرۆس و که‌ڕووکان کار دکه‌ت، کو ئه‌ڤه له‌شی ژ تووشبوون ب نه‌خۆشیێن جۆراوجۆر دپارێزیت. لێکۆلینان دیارکریه کو خارنا هنگڤینی ب شێوه‌یه‌کێ ڕێکخستی دشێت هژمارا خڕۆکێن سپی یێن خوینێ، کو به‌رپرسن ژ به‌رهنگاربوونا نه‌خۆشییان، زێده بکه‌ت. هه‌روه‌سا، هنگڤین زه‌نگینه ب ئه‌نتیئوکسیدانان، کو ئه‌ڤ ماده له‌شی ژ زیانێن ڕادیکالێن ئازاد (free radicals) دپارێزن، ئه‌وێن کو دشێن ببنه ئه‌گه‌رێ نه‌خۆشیێن درێژخایه‌ن و پیربوونا پێشوه‌خت.
بۆ بلندکرنا به‌رگرییا له‌شی، دشێت هنگڤین ب چه‌ندین ڕێیان بهێته بکارئینان. تێکه‌لکرنا هنگڤینی دگه‌ل ئاڤا لیمۆنا گه‌رم، چایا گیایی، یان ژی دگه‌ل ڕه‌شکێ، دشێت ببیتە ڤه‌خارنه‌کا ب هێز بۆ پاراستنا له‌شی ژ په‌رسیڤ و نه‌خۆشیێن زڤستانێ.
چارەسەرکرنا برین و سۆتیان :
ژ کێڤنارترین بکارئینانێن هنگڤینی، بکارئینانا وی یە بۆ چارەسەرکرنا برین و سۆتیان. هنگڤین تایبه‌تمه‌ندیێن دژه-میکرۆبی یێن ب هێز هه‌نه کو دشێن ڕێگریێ ل گه‌شه‌کرنا به‌کتریا و میکرۆبان د ناڤ بریناندا بگرن. هه‌روه‌سا، هنگڤین شیانه‌کا سروشتی هه‌یه بۆ کێمکرنا ئاوسان و ئێشانێ، و هاریکاریێ د نووکرنا خانه‌یێن پیستی و ب له‌زتر ساخبوونا برینان دکه‌ت. ئه‌و ترشییا نزم و پێکهاتا شه‌که‌را بلند یا هنگڤینی ژینگه‌یه‌کێ نه‌گونجای بۆ گه‌شه‌کرنا میکرۆبان دروست دکه‌ت.
د زانستێ نوودا ژی، هنگڤین وه‌ک ماده‌یه‌کێ کاریگه‌ر بۆ چاره‌سه‌رکرنا برینێن کو ب زه‌حمه‌ت ساخ دبن، وه‌کی برینێن نه‌خۆشێن شه‌کرێ، هاتیه ناسکرن. بکارئینانا هنگڤینێ ل سه‌ر برینان دشێت پرۆسه‌یا ساخبوونێ ب له‌زتر بکه‌ت و ڕێگریێ ل تووشبوون ب ئینفێکشنان بگریت.
ساخله‌مییا سیسته‌مێ هه‌رسێ :
هنگڤین مفایێن به‌رچاڤ بۆ ساخله‌مییا سیسته‌مێ هه‌رسێ پێشکێش دکه‌ت. ئه‌و دشێت هاریکار بیت د چاره‌سه‌رکرنا چه‌ندین ئاریشه‌یێن هه‌رسکرنێدا، وه‌کی:
* **قه‌بزی:** هنگڤین وه‌ک نه‌رمکه‌ره‌کێ سروشتی کار دکه‌ت و دشێت هاریکار بیت د چاره‌سه‌رکرنا قه‌بزیێدا.
* **برینا گه‌ده‌ی (قرحة المعدة):** هنگڤین دشێت ترشییا زێده یا گه‌ده‌ی کێم بکه‌ت و دیوارێ گه‌ده‌ی بپارێزیت، کو ئه‌ڤه دشێت هاریکار بیت د چاره‌سه‌رکرنا برینا گه‌ده‌یدا.
* **نه‌خۆشیێن ڕیڤیکان:** تایبه‌تمه‌ندیێن دژه-ئاوسانێ یێن هنگڤینی دشێن هاریکار بن د کێمکرنا نیشانێن نه‌خۆشیێن ئاوسانا ڕیڤیکاندا.
هنگڤین هه‌روه‌سا ماده‌یێن پریبیۆتیک (prebiotic) تێدا هه‌نه، کو ئه‌ڤ ماده خارنن بۆ به‌کتریایێن ب مفا یێن د ناڤ ڕیڤیکاندا، و ب ڤێ چه‌ندێ هاریکاریێ د پاراستنا هه‌ڤسه‌نگییا فلۆرایا ڕیڤیکاندا دکه‌ن.
کێمکرنا کۆخک و ئێشانا گه‌وریێ :
ئێک ژ بکارئینانێن هه‌ره به‌ربه‌لاڤ یێن هنگڤینی، بکارئینانا وی یە بۆ کێمکرنا کۆخک و ئێشانا گه‌وریێ، ب تایبه‌ت ل ده‌مێ په‌رسیڤێدا. هنگڤین چینه‌کێ پارێزه‌ر ل سه‌ر گه‌وریێ دروست دکه‌ت، کو ئه‌ڤه ئێشان و خورانێ کێم دکه‌ت. هه‌روه‌سا، تایبه‌تمه‌ندیێن دژه-به‌کتریایی یێن وی هاریکارن د ژناڤبرنا میکرۆبێن کو دبنه ئه‌گه‌رێ ئێشانا گه‌وریێ.
رێکخراوا ساخله‌میێ یا جیهانی (WHO) هنگڤینی وه‌ک چاره‌سه‌ره‌کێ کاریگه‌ر بۆ کۆخکا زارۆیان پێشنیار دکه‌ت. تێکه‌لکرنا که‌ڤچکه‌کێ هنگڤینی دگه‌ل شیرێ گه‌رم یان چایا گیایی به‌ری نڤستنێ دشێت ب شێوه‌یه‌کێ به‌رچاڤ کۆخکێ کێم بکه‌ت و خه‌وه‌کا ئارام دابین بکه‌ت.
ساخله‌مییا دل و ده‌ماران :
لێکۆلینێن زانستی ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ دکه‌ن کو هنگڤین دشێت مفایێن گرنگ بۆ ساخله‌مییا دل و ده‌ماران هه‌بیت. ئه‌نتیئوکسیدانێن د ناڤا هنگڤینیدا، ب تایبه‌ت فلاڤۆنوید (flavonoids)، دشێن هاریکار بن د کێمکرنا فشارا خوینێ و باشترکرنا ئاستێ کۆلیسترۆلێ د خوینێدا. بکارئینانا هنگڤینی ل جهێ شه‌کرێ دشێت ئاستێ کۆلیسترۆلێ خراب (LDL) کێم بکه‌ت و ئاستێ کۆلیسترۆلێ باش (HDL) بلند بکه‌ت.
هه‌روه‌سا، هنگڤین دشێت ڕێگریێ ل گه‌شه‌کرنا خوین مه‌یینێ د ناڤ ده‌ماراندا بگریت، کو ئه‌ڤه مه‌ترسییا تووشبوون ب جه‌لتا دل و مێشکی کێم دکه‌ت.
ساخله‌مییا پیستی و گه‌شییا وی :
هنگڤین ژ کێڤندا وه‌ک ماده‌یه‌کێ جوانکاریێ هاتیه بکارئینان بۆ پاراستنا ساخله‌می و گه‌شییا پیستی. تایبه‌تمه‌ندیێن وی یێن شێدارکرنێ و دژه-میکرۆبی دبنه ئه‌گه‌ر کو ببیتە ماده‌یه‌کێ نموونه‌یی بۆ چاڤدێریا پیستی. بکارئینانا ماسکێن هنگڤینی دشێت هاریکار بیت د:
* **شێدارکرنا پیستی:** هنگڤین شێیێ د ناڤ پیستیدا دپارێزیت و ڕێگریێ ل ووشکبوونا وی دگریت.
* **چاره‌سه‌رکرنا زیپکا (آکنی):** تایبه‌تمه‌ندیێن دژه-به‌کتریایی یێن هنگڤینی دشێن به‌کتریایێن کو دبنه ئه‌گه‌رێ زیپکان ژناڤ ببه‌ن.
* **پاقژکرنا پیستی:** هنگڤین دشێت کونیلێن پیستی پاقژ بکه‌ت و خانه‌یێن مری ژ سه‌ر پیستی ڕابکه‌ت.
ساخله‌مییا ددان و پدیان :
ل دژی باوه‌رییا به‌ربه‌لاڤ کو دبێژیت ماده‌یێن شیرین زیانێ دگه‌هیننه ددانان، هنگڤین دشێت مفایێن گرنگ بۆ ساخله‌مییا ده‌ڤ و ددانان هه‌بیت. لێکۆلینان دیارکریه کو هنگڤین دشێت ڕێگریێ ل گه‌شه‌کرنا به‌کتریایێن کو دبنه ئه‌گه‌رێ کلۆربوونا ددانان بگریت. هه‌روه‌سا، هنگڤین دشێت هاریکار بیت د کێمکرنا ئاوسانا پدیان و چاره‌سه‌رکرنا نه‌خۆشیێن پدیان. مه‌ساژدانا پدیان ب هنگڤینی دشێت گه‌ڕیانا خوینێ د ناڤ پدیاندا چالاک بکه‌ت و وان ب هێز بێخیت.
جورێن هنگڤینی و تایبه‌تمه‌ندیێن وان :
هنگڤین ل گۆرەی ژێدەرێ ڕەحیقا گولان کو مێش لێ کوم دکەن، جورێن جودا هەنە و هەر جورەک تایبەتمەندی و مفایێن خو یێن تایبەت هەنە. بۆ نموونە، هنگڤینێ مانوکا (Manuka honey) کو ژ گولێن دارا مانوکا ل نیوزیلاندا چێدبیت، ب تایبەتمەندیێن خو یێن دژە-بەکترایی یێن ب هێز ناڤدارە. هنگڤینێ چیایێ ڕەش (عسل الغابة السوداء) ژی بۆ چارەسەرکرنا ئاریشەیێن کۆئەندامێ هەرسێ گەلەک ب مفا یە.
ئاگاداری و پێشنیار :
ل گه‌ل هه‌می ڤان مفایێن بێهژمار، دڤێت چه‌ند خالێن گرنگ ل به‌رچاڤ بهێنه وه‌رگرتن:
* زارۆیێن ژ سالیێ بچووکتر: نابیت هنگڤین بۆ زارۆیێن کو ژیێ وان ژ ساله‌کێ کێمتره بهێته دان، ژبه‌رکو مه‌ترسییا تووشبوون ب نه‌خۆشییه‌کا ده‌گمه‌ن یا بناڤێ بۆتۆلیزم (botulism) هه‌یه.
* **که‌سێن حه‌ساسیه‌ت هه‌ی:** هه‌نده‌ک که‌س دشێن حه‌ساسیه‌تێ ل هه‌مبه‌ر هنگڤینی یان پولێن (pollen) د ناڤا ویدا هه‌بیت.
* **نه‌خۆشێن شه‌کرێ:** ل سه‌ر نه‌خۆشێن شه‌کرێ پێدڤی یه کو ب هشیاری هنگڤینی بخۆن و شیره‌تێ ژ نۆژدارێ خوه وه‌ربگرن، ژبه‌رکو هنگڤین دشێت ئاستێ شه‌کرێ د خوینێدا بلند بکه‌ت.
* **هنگڤینێ سروشتی:** بۆ ب ده‌ستڤه‌ئینانا مفایێن ته‌واو، دڤێت هنگڤینێ سروشتی و نه‌قه‌لب (خام) بهێته بکارئینان، ژبه‌رکو هنگڤینێ پیشه‌سازی کو گه‌رمی دیتیه، دشێت گه‌له‌ک ژ مفایێن خوه ژ ده‌ست بده‌ت.
ئه‌نجام :
د دوماهیێدا، دشێین بێژین کو هنگڤین دیارییه‌کا ب بها یا سروشتی یه کو خودان مفایێن ساخله‌میێ یێن بێهژمار و هه‌مه‌جۆره. ژ بلندکرنا به‌رگرییا له‌شی و پاراستنا وی ژ نه‌خۆشییان، هه‌تا ب چاره‌سه‌رکرنا برین و باشترکرنا ساخله‌مییا دل و سیسته‌مێ هه‌رسێ. په‌سنا وێ د قورئانا پیرۆز و فه‌رمووده‌یاندا و پشتگیرییا وێ ژ ئالیێ زانستێ نووڤه، گرنگییا ڤێ ماده‌یا شیفابه‌خش دووپات دکه‌ت. لێ دڤێت هه‌رده‌م ب هشیاری و ل گۆرەی پێدڤی بهێتە خارن، و هنگڤینێ سروشتی و ڕەسەن بهێتە هه‌لبژارتن دا کو مفایێن وی ب ته‌واوی بگه‌هنه له‌شی. ب له‌زکرنا هنگڤینی د ناڤا سیسته‌مێ خارنا خوه یا ڕۆژانه‌دا، مرۆڤ دشێت گاڤه‌کا گرنگ به‌ره‌ڤ ژیانه‌کا ساخله‌متر و تژی وزه بهاڤێژیت.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە