دولارێ ئەمریکی
دولارێ ئەمریکی :
دۆلارێ ئەمریکی، ئەو دراڤێ کاغەزی یێ سەوز کو وێنەیێن سەروکێن کەڤن یێن ئەمریکا لسەرن، پترە ژ تنێ ئامرازەکێ کرین و فرۆتنێ. ئەو بوویە هێمایێ هێز و سەقامگیریا ئابووری یا جیهانی و ل ناڤەندا سیستەمێ دارایی یێ دنیا یێ نوکە دا جهێ خو گشتیە. لێ ئەڤ پێگەهە چاوا هاتە ئاڤاکرن؟ چ قۆناغێن مێژوویی دۆلار تێرا پەریە؟ و ئەرێ داهاتوویێ ڤی دراڤی دێ هەر مینیتە یێ گەش؟ د ڤێ راپۆرتێ دا، دێ ب تێر و تەسەلی بەحسا مێژوو، گرنگی، ئاستەنگ و داهاتوویێ دۆلارێ ئەمریکی کەین.
مێژوویەکا پر ژ رویدانان: ژ زێری هەتا پەترۆلێ
سەردەمێ ستانداردا زێری:
بەریا کو دۆلار ببیتە پاشایێ دراڤان، سیستەمەکێ بناڤێ "ستانداردا زێری" ل جیهانێ حوکم دکر. د ڤی سیستەمی دا، بهایێ هەر دراڤەکێ ب قەبارەکا دیارکری یا زێری ڤە گرێدای بوو. ئەمریکا ژی، وەک گەلەک وەلاتێن دی، ل سەر ڤی بنەمایی دراڤێ خو دامەزراندبوو. هەر کەسەکێ دشیا دۆلارێن خو ببەتە بانکێ و ل هەمبەر وێ رێژەکا دیارکری یا زێری وەرگریت. ڤی سیستەمی سەقامگیریەکا رێژەیی د ئابووری دا پەیدا دکر، لێ د هەمان دەم دا، رێگری ل بەرفرەهبوونا ئابووری دکر چونکی قەبارێ پارەیێ بەردەست ب قەبارێ زێری ڤە گرێدای بوو.
رێککەفتنا بریتۆن وودز: سەرەتایەکا نوی
جەنگێ جیهانی یێ دوویەم بوویە ئەگەرێ وێرانبوونا ئابووریێ گەلەک وەلاتێن ئەورۆپی. ل سالا ١٩٤٤، نوینەرێن ٤٤ وەلاتان ل بریتۆن وودز، نیو هامپشایر ل ئەمریکا کومبوون دا کو پلانەکێ بۆ ئاڤاکرنا ئابووریێ جیهانی و رێگری کرن ل قەیرانێن دارایی یێن داهاتوو بدانن. د ئەنجام دا، رێککەفتنەکا مێژوویی هاتە کرن کو دۆلارێ ئەمریکی کرە ناڤەندا سیستەمێ دارایی یێ نوی. لدیڤ ڤێ رێککەفتنێ، بهایێ دۆلاری ب ٣٥ دۆلاران بو هەر ئۆنسەکا زێری هاتە جێگیر کرن، و دراڤێن وەلاتێن دی ژی ب بهایەکێ جێگیر ب دۆلاری ڤە هاتنە گرێدان. ئەڤە رامانا وێ یەکێ بوو کو دۆلار بوویە "دراڤێ یەدەگ" یێ سەرەکی یێ جیهانێ، چونکی وەلاتان دشیا پشت بەستنێ لسەر بکەن وەک ئامرازەکێ سەقامگیر بۆ بازرگانیا نێڤدەولەتی. دوو دامەزراوەیێن گرنگ ژی، سندوقا دراڤی یا نێڤدەولەتی (IMF) و بانکا جیهانی، هاتنە دامەزراندن دا کو هاریکاریا سەقامگیریا ئابووری بکەن.
ژ سیستەمێ بریتۆن وودز بۆ پەترۆدۆلاری:
سیستەمێ بریتۆن وودز بۆ ماوەیەکێ سەرکەفتی بوو، لێ ل سالێن ١٩٦٠-ان، فشار لسەر ئابووریێ ئەمریکا زێدە بوو، ب تایبەتی ژبەر خەرجیێن جەنگێ ڤیێتنامێ و بەرنامەیێن نافخۆیی. وەلاتێن دی دەست ب گوهۆرینا دۆلارێن خو ب زێری کرن، و ئەڤە بوویە ئەگەر کو یەدەگێ زێری یێ ئەمریکا کێم ببیت. د ئاکام دا، ل سالا ١٩٧١، سەروکێ ئەمریکا ریچارد نیکسۆنی ب فەرمی راگرتنا گوهۆرینا دۆلاری ب زێری راگەهاند، و ب ڤێ یەکێ داوی ب سیستەمێ بریتۆن وودز ئینا.
ئەڤە دشیا ببیتە ئەگەرێ ژ دەستدانا پێگەهێ دۆلاری، لێ رویدانەکا دی یا گرنگ رێکا وی بەر ب قۆناغەکا نوی یا هێزێ ڤەکر: سیستەمێ "پەترۆدۆلار". پشتی قەیرانا نەفتێ یا سالا ١٩٧٣، ئەمریکا رێککەفتنەکا ستراتیژی دگەل سعودیا عەرەبی، مەزنترین بەرهەمئینەرێ نەفتێ ل جیهانێ، کرن. لدیڤ ڤێ رێککەفتنێ، سعودیا رازی بوو کو نەفتا خو ب تنێ ب دۆلارێ ئەمریکی بفرۆشیت، و ل هەمبەر ڤێ یەکێ، ئەمریکا پاراستنا لەشکەری بۆ وێ دابین دکر. پاشی، وەلاتێن دی یێن ئۆپێکێ (OPEC) ژی لدیڤ وێ چوون. ئەڤە بوویە ئەگەر کو هەر وەلاتەکێ ل جیهانێ پێدڤی ب کرینا نەفتێ هەبیت، نەچار بیت کو دۆلاری بکاربینیت. ئەڤ خواستا بەردەوام لسەر دۆلاری، بهایێ وی بلند راگرت و پێگەهێ وی وەک دراڤێ سەرەکی یێ جیهانێ بهێزتر کر.
دۆلار د سەدێ ٢١ دا: هێز و کاریگەری
دۆلارێ ئەمریکی نھا نێزیکی ٦٠٪ ژ یەدەگێ دراڤی یێ جیهانێ پێکدئینیت. ئەڤە رامانا وێ یەکێ ددەت کو بانکێن ناڤەندی یێن پیرانیا وەلاتێن جیهانێ پشکەکا مەزن ژ سامانێ خو ب شێوێ دۆلار دپارێزن. هەروەسا، نێزیکی ٨٤٪ ژ بازرگانیا جیهانێ ب دۆلاری دهێتە کرن. ئەڤ چەندە چەندین مفایێن ئابووری ددەتە ئەمریکا:
کێمکرنا تێچوویێ قەرکرنێ: ژبەر خواستنا بەردەوام لسەر قەوالەیێن گەنجینەیا ئەمریکا (Treasury Bonds) ژلایێ وەلاتێن بیانی ڤە، حکومەتا ئەمریکا دشێت ب رێژەیەکا سۆدا نزم قەر بکەت.
هێزا سزایێن ئابووری: ژبەرکو پیرانیا مامەلەیێن دارایی یێن جیهانی د ناڤ سیستەمێ بانکی یێ ئەمریکا دا دەرباز دبن، واشنتۆن دشێت ب ساناهی سزایان لسەر وەلاتان، کومپانیایان یان تاکەکەسان بسەپینیت ب رێگریکرن ل گەهشتنا وان ب دۆلاری.
مفایێ "سینیۆراج": ئەمریکا مفای ژ چاپکرنا دراڤەکێ وەردگریت کو خواستەکا جیهانی لسەر هەیە، بێ کو تێچوویەکا بەرامبەر بدەت.
رۆلێ بانکا ناڤەندیا ئەمریکی (Federal Reserve):
بانکا ناڤەندیا ئەمریکا، کو ب "فێد" (Fed) دهێتە نیاسین، رۆلەکێ ئێجگار گرنگ د دیارکرنا بهایێ دۆلاری دا دگێریت. بڕیارێن ڤێ بانکێ لسەر رێژا سۆدێ (interest rate) کاریگەریەکا راستەوخۆ لسەر بازاڕێن جیهانی هەیە. دەمێ فێد رێژا سۆدێ بلند دکەت، وەبەرهێنانا ب دۆلاری سەرنجراکێشتر دبیت، چونکی قازانجەکا زێدەتر دئینیت. ئەڤە خواستنێ لسەر دۆلاری زێدە دکەت و بهایێ وی بلند دکەت. بەروڤاژی، دەمێ رێژا سۆدێ کێم دبیت، دۆلار لاوازتر دبیت. بڕیارێن فێد نە تنێ لسەر ئابووریێ ئەمریکا، بەلکو لسەر ئابووریێ هەمی جیهانێ کاریگەری هەیە.
ئاستەنگ و هەڕەشە لسەر هەژموونا دۆلاری
دگەل هەمی هێزا خو، دۆلارێ ئەمریکی د سالێن داوی دا روو ب روویێ چەندین ئاستەنگ و هەڕەشەیێن نوێ بوویە:
١. قەرزێ نیشتیمانی یێ ئەمریکا:
قەرزێ نیشتیمانی یێ ئەمریکا گەهشتیە ئاستەکێ پێڤانەیی و ژ ٣٤ تریلیۆن دۆلاران دەرباز بوویە. ئەڤ قەرزێ مەزن دبیتە ئەگەرێ نیگەرانیێ ل دەڤ وەبەرهێنەران لسەر شیانا ئەمریکا بۆ دانا قەرزێن خو د پاشەرۆژێ دا. هەرچەندە هەتا نوکە ئەڤ یەکە نەبوویە ئەگەرێ قەیرانەکا مەزن، لێ بەردەوامبوونا زێدەبوونا قەرزێ دشێت باوەریێ ب دۆلاری کێم بکەت.
٢. رکابەرێن نوی: یۆرۆ و یوان
یۆرۆ (Euro):ژ دەمێ دامەزراندنا خو ل سالا ١٩٩٩، یۆرۆ بوویە رکابەرێ سەرەکی یێ دۆلاری. ئەو نھا دووەم مەزنترین دراڤێ یەدەگ و دووەم دراڤێ هەرە زێدە دهێتە بکارئینان د بازرگانیا نێڤدەولەتی دایە. هەرچەندە قەیرانێن ئابووری یێن ناڤ یەکێتیا ئەورۆپا دا پێگەهێ وی لاواز کربیت ژی، لێ یۆرۆ هێشتا وەک ئالتەرناتیڤەکێ گرنگ بۆ دۆلاری دهێتە دیتن.
یوانێ چینی (Yuan): چین، وەک دووەم مەزنترین ئابووری ل جیهانێ، ب tích극ی کار دکەت دا کو رۆلێ یوانێ خو د بازاڕێن جیهانی دا بهێزتر بکەت. پەکین چەندین رێککەفتنێن بازرگانی دگەل وەلاتێن دی ئیمزاکرینە دا کو یوانێ بجی دۆلاری بکاربینن. هەروەسا، چین هەول ددەت کو سیستەمەکێ "پەترۆیوان" دامەزرینیت دا کو رکابەریێ دگەل پەترۆدۆلاری بکەت. لێ هێشتا یوان روو ب روویێ ئاستەنگان دبیت، وەک نەبوونا شەفافیەتێ د سیستەمێ دارایی یێ چینێ دا و کونترۆلا توند یا حکومەتێ لسەر بهایێ وی.
٣. هەوڵێن "دۆلار-زدایی" (De-Dollarization)
گەلەک وەلات، ب تایبەتی ئەوێن کو دژبەرێ سیاسەتێن ئەمریکا نە، بزاڤێ دکەن کو پشت بەستنا خو لسەر دۆلاری کێم بکەن. بلۆکێ بریکس (BRICS)، کو ژ بەرازیل، روسیا، هیندستان، چین و ئەفریقایا باشوور پێک دهێت، ل پێشیا ڤان هەولانە. ئەڤ وەلاتە ل دروستکرنا دراڤەکێ نوی یێ هەڤپشک دگەرن دا کو بازرگانیێ دناڤبەرا خو دا پێ بکەن. هەروەسا، بکارئینانا سزایێن ئابووری ژلایێ ئەمریکا ڤە، وەلاتێن دی هاندایە کو ل جێگرەوەیان بۆ دۆلاری بگەڕن دا کو خو ژ فشاڕێن سیاسی یێن ئەمریکا بپارێزن.
داهاتوویێ دۆلاری: دێ هەژموون بەردەوام بیت؟
ئەرێ دۆلار دێ پێگەهێ خو یێ هەژموونی ژ دەست دەت؟ شرۆڤەکارێن ئابووری لسەر ڤێ پرسێ دابەش بووینە.
هندەک دبێژن کو لاوازبوونا دۆلاری نێزیکە. ئەو ئاماژە ب قەرزێ مەزن یێ ئەمریکا، رکابەریا بهێز یا یۆرۆ و یوانێ، و هەوڵێن دۆلار-زدایی دکەن. ئەو باوەر دکەن کو جیهان بەر ب سیستەمەکێ دارایی یێ "فرە-جەمسەری" (multipolar) دچیت، کو تێدا چەندین دراڤێن بهێز دێ رۆلەکێ سەرەکی گێرن.
لێ هندەکێن دی باوەر دکەن کو هێشتا زوویە کو بەحسا داویا دۆلاری بهێتە کرن. ئەو ئاماژە ب چەندین فاکتەران دکەن کو پشتەڤانیا هێزا دۆلاری دکەن:
کیراتیا بازاڕێن دارایی یێن ئەمریکا: هیچ وەلاتەکێ دی نینە کو بازاڕێن وی هندی یێن ئەمریکا کیر و شل (liquid) بن، کو وەبەرهێنەر دشێن ب ساناهی سامانێ خو بکەنە پارە.
سەروەریا یاسایێ: سیستەمێ دادوەری یێ سەربخۆ و پاراستنا مافێ مولکیەتێ ل ئەمریکا، باوەریێ ددەتە وەبەرهێنەرێن بیانی.
نەبوونا جێگرەوەیەکێ راستەقینە: هەتا نوکە، نە یۆرۆ و نە یوان نەشیانە ببنە جێگرەوەیەکێ تەمام بۆ دۆلاری. یەکێتیا ئەورۆپا روو ب روویێ ئاریشەیێن سیاسی یێن نافخۆیی دبیت، و چین ژی هێشتا سیستەمەکێ دارایی یێ داخستی هەیە.
ب کورت و کرمانج، داهاتوویێ دۆلاری دێ گرێدای بیت ب چەندین فاکتەرانڤە، دناڤ وان دا سیاسەتێن ئابووری یێن ئەمریکا، گەشەکرنا ئابووریێن رکابەر، و گوهۆرینێن ژیۆپۆلیتیک ل جیهانێ. هەرچەندە دبیت کو هەژموونا رەهایا دۆلاری کێم ببیت، لێ ب ئەگەرەکێ زۆر ئەو دێ بۆ دەمەکێ درێژ وەک گرنگترین دراڤ ل جیهانێ مینیت. چیرۆکا دۆلاری، چیرۆکا بلندبوون و نزمبوونا هێزێن ئابووری و سیاسی یە، و قۆناغێن وێ یێن داهاتوو دێ ئاوێنەیێ گوهۆرینێن مەزنتر بن ل سەر گۆڕەپانا جیهانێ.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە