قولون
قولون :
قۆلۆن، کو ب ناڤێ ڕیڤیکا مەزن ژی دهێتە نیاسین، ئێک ژ ئەندامێن هەرە گرنگ یێن کۆئەندامێ هەرسێ یە د لەشێ مرۆڤی دا. کارێ وێ یێ سەرەکی کێشانا ئاڤ و خوی و ڤیتامینانە ژ پاشمایێن خارنێ و پاشی پاشەرۆیان دەرێخیتە دەرڤەی لەشی. گەلەک نەخۆشی هەنە کو دشێن کارتێکرنێ لسەر ساخلەمیا قۆلۆنێ بکەن، ژ نەخۆشیێن سڤک وەک قەبزی و زکچوونێ بگرە حەتا نەخۆشیێن گرانتر وەک هەودانا قۆلۆنێ (Colitis) و سندرۆما قۆلۆنا هۆکار (Irritable Bowel Syndrome - IBS) و حەتا شێرپەنجا قۆلۆنێ ژی.
ئارمانج ژ ڤێ راپۆرتا بەرفرەهـ ئەوە کو ئەم ب شێوەیەکێ زانستی و ب زاراڤەکێ سادە و ب تێگەهشتن لسەر قۆلۆنێ، ئەرکێن وێ، نەخۆشیێن وێ و ڕێکێن چارەسەری و خوەپاراستنێ باخڤین. ئەم دێ ب هەموو لایەنێن گرێدایی ڤی ئەندامێ گرنگ ڤە شڕۆڤە کەین، داکو خواندەڤانێن هێژا بشێن مفایەکێ مەزن ژێ وەربگرن و ساخلەمیا خوە بپارێزن.
ئاناتۆمیا و ئەرکێن قۆلۆنێ :
قۆلۆن پشکا داویێ یا کۆئەندامێ هەرسێ پێکدئینیت. درێژاهیا وێ نێزیکی 1.5 مەترایە و ژ چوار پشکێن سەرەکی پێکدهێت:
1. قۆلۆنا سەردکەڤی (Ascending Colon): ئەڤ پشکە ل لایێ ڕاستێ یێ زکی دەست پێدکەت و بەرەڤ ژۆر دچیت.
2. قۆلۆنا پەحن (Transverse Colon): درێژترین پشکە و ب شێوەیەکێ پەحن د زکی دا ژ لایێ ڕاستێ بەرەڤ لایێ چەپێ دچیت.
3. قۆلۆنا داکەڤی (Descending Colon): ل لایێ چەپێ یێ زکی یە و بەرەڤ خوار دچیت.
4. قۆلۆنا سیگمۆید (Sigmoid Colon): پشکا داویێ یە کو ب شێوەیێ تیپا "S" دچەمیت و ب ڕێککێ (Rectum) ڤە دهێتە گرێدان.
ئەرکێن سەرەکی یێن قۆلۆنێ ئەڤەنە:
* کێشانا ئاڤ و ئەلکترۆلیتان: ئەرکێ سەرەکی یێ قۆلۆنێ کێشانا پاشمایێن ئاڤ، سۆدیۆم، پۆتاسیۆم و کلۆرایدە ژ خارنا نەهەرسبووی. ئەڤ پرۆسە یارمەتیدەرە کو پاشەرۆ ب شێوەیەکێ ڕەقتر لێ بهێن و لەش تووشی هشکبوونێ نەبیت.
* پێکئینان و هەلگرتنا پاشەرۆیان: پشتی کو ئاڤ و ماددێن مفادار هاتنە کێشان، پاشمایێن ماین پێکڤە کوم دبن و پاشەرۆیان (پیسایی) پێکدئینن. قۆلۆن ڤان پاشەرۆیان هەلدگریت حەتاکو ب ڕێیا ڕێککێ و کۆمێ دهێنە دەرهاڤێتن.
* بەرهەمئینانا ڤیتامینان: د قۆلۆنێ دا ب ملیاران بەکتریایێن مفادار هەنە کو پێکڤە "فلۆرایا ڕیڤیکان" پێکدئینن. ئەڤ بەکتریایە یارمەتیا هەرسبوونا هندەک ماددەیان ددەن و هندەک ڤیتامینێن گرنگ وەک ڤیتامین K و هندەک جۆرێن ڤیتامین B بەرهەمدئینن.
* پاراستنا بەرگرییا لەشی: فلۆرایا ساخلەم یا ڕیڤیکان ڕۆلەکێ گرنگ د پاراستنا سیستەمێ بەرگرییا لەشی دا دبینیت و ڕێگریێ ل گەشەکرنا بەکتریایێن زیانبەخش دکەت.
نەخۆشیێن بەربەلاڤ یێن قۆلۆنێ :
گەلەک نەخۆشی و ئاریشە هەنە کو دشێن تووشی قۆلۆنێ ببن. ل خوارێ ئەم دێ بەحسا هندەک ژ وان یێن هەرە بەربەلاڤ کەین:
1. سندرۆما قۆلۆنا هۆکار (Irritable Bowel Syndrome - IBS):
ئێک ژ نەخۆشیێن هەرە بەربەلاڤ یێن قۆلۆنێ یە کو کارتێکرنێ لسەر کارکرنا وێ دکەت بێی کو چ هەودان یان برین د ڕیڤیکان دا هەبن. ئەگەرێ سەرەکی یێ ڤێ نەخۆشیێ هەتا نوکە ب دروستی نەهاتیە زانین، لێ دبێژن کو فشارێن دەروونی، تێکچوون د جوولەیا ماسولکێن ڕیڤیکان دا، و هەستیاریا زێدە یا کۆئەندامێ دەماران ڕۆلەکێ سەرەکی دبینن.
نیشان:
* ئێشانا زکی و گرژبوونا ماسولکان.
* هەست ب بایێ زکی.
* زکچوون یان قەبزی، یان ژی هەردوو ب شێوەیەکێ بەردەوام.
* دەرکەفتنا لەزجێ دگەل پاشەرۆیان.
چارەسەری:
* گوهۆرین د شێوازێ ژیانێ دا:کێمکرنا فشارێن دەروونی ب ڕێیا وەرزشێ، و تەکنیکێن ڕەحەتبوونێ.
* گوهۆرین د سیستەمێ خارنێ دا: خوە دوورکرن ژ وان خارنێن کو نیشانان زێدە دکەن، وەک خارنێن چەور، بهاراتێن تیژ، و هندەک جۆرێن شەکرێ (FODMAP).
* دەرمان: نوژدار دشێت هندەک دەرمانان بنڤیسیت بۆ کێمکرنا نیشانان، وەک دەرمانێن دژی گرژبوونێ، دژی زکچوونێ، یان ژی یێن قەبزیێ.
2. نەخۆشیێن هەودانا ڕیڤیکان (Inflammatory Bowel Disease - IBD):
ئەڤ نەخۆشیە دوو جۆرێن سەرەکی بخوەڤە دگریت: نەخۆشیا کرۆن (Crohn's Disease) و هەودانا قۆلۆنێ یا برینی (Ulcerative Colitis). د هەردوو جۆران دا، سیستەمێ بەرگریێ یێ لەشی هێرش دکەتە سەر شانەیێن کۆئەندامێ هەرسێ و دبیتە ئەگەرێ هەودان و برینان.
هەودانا قۆلۆنێ یا برینی (Ulcerative Colitis):
ئەڤ جۆرە بتنێ تووشی قۆلۆن و ڕێککێ دبیت. هەودان بتنێ د چینا سەرەکی یا ناڤخۆیی یا ڕیڤیکێ دا پەیدا دبیت.
نیشان: زکچوونا ب خوین، ئێشانا زکی، هەست ب پێدڤییا ب لەز بۆ چوونا سەر ئاڤێ، و کێمبوونا کێشا لەشی.
نەخۆشیا کرۆن (Crohn's Disease):
ئەڤ جۆرە دشێت تووشی هەر پشکەکێ ژ کۆئەندامێ هەرسێ ببیت، ژ دەڤی بگرە حەتا کۆمێ، لێ پتریا جاران تووشی داویا ڕیڤیکا بچووک و قۆلۆنێ دبیت. هەودان دشێت هەموو چینێن دیواری ڕیڤیکێ ڤەبگریت.
نیشان: ئێشانا زکی، زکچوون (کو دبيت ب خوین بیت یان نە)، تایێ، کێمبوونا کێشا لەشی، و برینێن دەوری کۆمێ.
* چارەسەری بۆ IBD:
* دەرمانێن دژی هەودانێ: وەک ئامینۆسالیسیلات و کۆرتیکۆستیرۆید.
* دەرمانێن لاوازکرنا بەرگریێ: بۆ کێمکرنا هێرشا سیستەمێ بەرگریێ لسەر ڕیڤیکان.
* چارەسەریێن بایۆلۆجی: دەرمانێن نوو کو ب شێوەیەکێ تایبەت کار لسەر پرۆتینێن بەرپرس ژ هەودانێ دکەن.
* نەشتەرگەری: د هندەک حالەتێن گران دا، دبیت پێدڤی ب نەشتەرگەریێ ببیت بۆ لادانا پشکێن تێکچووی یێن ڕیڤیکان.
3. دیڤەرتیکولۆزیس و دیڤەرتیکولیتس (Diverticulosis and Diverticulitis):
*دیڤەرتیکولۆزیس: پەیدابوونا کیستکێن بچووک (Diverticula) د دیوارێ قۆلۆنێ دا. ئەڤ حالەتە گەلەک بەربەلاڤە، ب تایبەت ل دەڤ کەسێن ژیێ وان لسەر 40 سالیێ ڕا.
* دیڤەرتیکولیتس: هەودانا وان کیستکان.
* نیشان: د حالەتا دیڤەرتیکولۆزیس دا چ نیشان نینن، لێ دەمێ هەودان چێدبیت (دیڤەرتیکولیتس)، نیشانێن وەک ئێشانەکا گران ل لایێ چەپێ یێ خوارا زکی، تایێ، و دلتێکچوون پەیدا دبن.
* چارەسەری:
خارنا ب فایبەر: بۆ نەرمکرنا پاشەرۆیان و کێمکرنا فشارێ لسەر دیوارێ قۆلۆنێ.
* **دەرمان:** د حالەتا هەودانێ دا، نوژدار دێ ئەنتیبایۆتیکان و دەرمانێن ئێشکوژ نڤیسیت.
* **نەشتەرگەری:** د حالەتێن گران و دووبارەبووی دا، ڕەنگە پێدڤی ب نەشتەرگەریێ هەبیت.
**4. پۆلیپێن قۆلۆنێ و شێرپەنجا قۆلۆنێ (Colon Polyps and Colon Cancer):**
* **پۆلیپ:** گەشەکرنا شانەیێن زێدە لسەر دیوارێ ناڤخۆیی یێ قۆلۆنێ. پتریا پۆلیپان بێ زیانن، لێ هندەک جۆر ژ وان دشێن ب دەمێ ڕا ببنە شێرپەنجە.
* **شێرپەنجا قۆلۆنێ:** ئێک ژ جۆرێن هەرە بەربەلاڤ یێن شێرپەنجێ یە. پتریا جاران ژ پۆلیپێن کو نەهێنە چارەسەرکرن پەیدا دبیت.
* **نیشان:** د قۆناغێن دەستپێکێ دا ڕەنگە چ نیشان نەبن. لێ نیشانێن پێشکەفتی دشێن ئەڤە بن: گوهۆرین د خویێن چوونا سەرئاڤێ دا، خوین د پاشەرۆیان دا، ئێشانا زکی یا بەردەوام، کێمبوونا کێشا لەشی بێ ئەگەر، و هەست ب وەستیانێ.
* **چارەسەری و خوەپاراستن:**
* **پشکنینا بەردەوام (Colonoscopy):** باشترین ڕێکە بۆ دیتن و لادانا پۆلیپان بەری کو ببنە شێرپەنجە. پشکنین بۆ کەسێن ژیێ وان لسەر 45 سالیێ پێدڤیە.
* **چارەسەریا شێرپەنجێ:** ب گۆرەی قۆناغا نەخۆشیێ، چارەسەری دشێت نەشتەرگەری، کیمیاتەراپی، یان ژی ڕادیۆتەراپی بخوەڤە بگریت.
**چارەسەریێن گشتی و ڕێکێن خوەپاراستنێ بۆ ساخلەمیا قۆلۆنێ**
پاراستنا ساخلەمیا قۆلۆنێ گەلەک گرنگە بۆ ساخلەمیەکا گشتی یا باش. گەلەک ڕێک هەنە کو مرۆڤ دشێت ب ڕێیا وان خوە ژ نەخۆشیێن قۆلۆنێ بپارێزیت یان ژی نیشانێن وان کێم بکەت.
1. سیستەمێ خارنێ یێ ساخلەم:
* **زێدەکرنا فایبەرێ:** خارنا خارنێن دەولەمەند ب فایبەر وەک فێقی، کەسکاتی، دانەوێلە، و پاقلمێنکان یارمەتیا نەرمکرنا پاشەرۆیان و ڕێکخستنا جوولەیا ڕیڤیکان ددەت. فایبەر هەروەسا یارمەتیا گەشەکرنا بەکتریایێن مفادار د قۆلۆنێ دا ددەت.
* **کێمکرنا گۆشتێ سۆر و یێ پرۆسەسکری: لێکۆلینان دیارکریە کو خارنا گەلەک یا گۆشتێ سۆر و گۆشتێ پرۆسەسکری (وەک سۆسج، و باسترمە) دشێت مەترسیا شێرپەنجا قۆلۆنێ زێدە بکەت.
* **ڤەخارنا ئاڤا تژی خوێ: ڤەخارنا 8-10 گلاسێن ئاڤێ ڕۆژانە گەلەک گرنگە بۆ نەرمکرنا پاشەرۆیان و ئاسانکرنا دەرچوونا وان.
*
پرۆبایۆتیک (Probiotics):* خارنا خارنێن کو پرۆبایۆتیک تێدا هەنە وەک ماست و کەفیر، دشێت یارمەتیا هەڤسەنگیا بەکتریایێن ڕیڤیکان بدەت و ساخلەمیا قۆلۆنێ باشتر بکەت.
2. شێوازێ ژیانێ یێ ساخلەم:
* **وەرزشکرنا ڕێک و پێک:** وەرزش جوولەیا ڕیڤیکان چالاک دکەت، قەبزیێ کێم دکەت، و یارمەتیا کێمکرنا فشارێن دەروونی ددەت. پێدڤیە حەفتیانە ل کێم 150 خولەک وەرزشا ناڤەنجی بهێتە کرن.
* **پاراستنا کێشا لەشی یا ساخلەم:** قەلەوی ئێک ژ فاکتەرێن مەترسیێ یە بۆ شێرپەنجا قۆلۆنێ.
* **خوە دوورکرن ژ جگارەکێشان و ئەلکهولێ:** جگارەکێشان و ڤەخارنا زێدە یا ئەلکهولێ مەترسیا گەلەک نەخۆشیێن قۆلۆنێ، ب تایبەت شێرپەنجێ، زێدە دکەن.
چارەسەریێن سروشتی و گیایی:
گەلەک چارەسەریێن سروشتی هەنە کو دشێن یارمەتیا کێمکرنا ئاریشەیێن سڤک یێن قۆلۆنێ بدەن:
* **چایا نەعناعێ:** یارمەتیا ڕەحەتکرنا ماسولکێن قۆلۆنێ ددەت و دشێت گرژبوون و بایێ زکی کێم بکەت.
* **زەنجەبیل:** ب تایبەتمەندیێن خوە یێن دژی هەودانێ و هاریکاریا هەرسێ دهێتە نیاسین. دشێت وەک چایێ بهێتە ڤەخارن.
* **تۆڤێ کەتانی (Flaxseed):** ژێدەرەکێ باش یێ فایبەرێ یە و دشێت یارمەتیا چارەسەرکرنا قەبزیێ بدەت.
* **سرکا سێڤێ:** هندەک کەس دبێژن کو سرکا سێڤێ یارمەتیا باشترکرنا هەرسێ و هەڤسەنگیا بەکتریایێن ڕیڤیکان ددەت.
کەنگی پێدڤیە سەرەدانا نوژداری بکەی؟
هەرچەندە گەلەک ئاریشەیێن قۆلۆنێ سڤکن و ب گوهۆرینێن سادە د ژیانێ دا چارە دبن، لێ د هندەک حالەتان دا پێدڤیە ب لەز سەرەدانا نوژداری بهێتە کرن. ئەگەر ئێک ژ ڤان نیشانان ل دەڤ تە هەبیت، پشتگوهـ نەهاڤێژە:
* خوین د پاشەرۆیان دا یان پاشەرۆیێن ڕەش.
* ئێشانا زکی یا گران و یا بەردەوام.
* گوهۆرینەکا بێ ئەگەر و بەردەوام د خویێن چوونا سەرئاڤێ دا (زکچوون یان قەبزیا کو پتر ژ چەند حەفتیان بەردەوام بیت).
* کێمبوونا کێشا لەشی بێی کو تە قەستا وێ کربیت.
* هەست ب وەستیان و لاوازیەکا زێدە.
* تایێ یا بەردەوام و بێ ئەگەر.
ئەنجام :
قۆلۆن ئەندامەکێ ژیانی یێ لەشێ مرۆڤی یە و پاراستنا ساخلەمیا وێ کلیلا ژیانەکا ساخلەم و ڕەحەتە. ب ڕێیا سیستەمەکێ خارنێ یێ هەڤسەنگ، شێوازەکێ ژیانێ یێ ساخلەم و چالاک، و ئەنجامدانا پشکنینێن پێدڤی، مرۆڤ دشێت خوە ژ گەلەک نەخۆشیێن قۆلۆنێ بپارێزیت. تێگەهشتنا ئەرکێن قۆلۆنێ و نیشانێن نەخۆشیێن وێ، و سەرەدانا نوژداری د دەمێ پێدڤی دا، دشێت ژیانا مرۆڤی بپارێزیت و ڕێگریێ ل ئاریشەیێن مەزنتر بکەت. هیڤیدارین ئەڤ راپۆرتە ببیته ژێدەرەکێ بمفا بۆ هەموو خواندەڤانان داکو پتر گرنگیێ ب ساخلەمیا خوە بدەن.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە