پارتی دیموکراتی کوردستان :

 ١٦ی تەباخ، رۆژەکا مێژوویی د دیرۆکا بزاڤا رزگاریخوازا گەلێ کوردستانێ دا: دامەزراندنا پارتی دیموکراتی کوردستان

د دیرۆکا هەر گەل و نەتەوەیەکی دا، رۆژێن چارەنڤێساز هەنە کو بووینە وەرچەرخانەکا مەزن د رەوتا ژیان و تێکۆشین و خەباتا وی گەلی دا. بۆ گەلێ کورد ژی، رۆژا ١٦ی تەباخا سالا ١٩٤٦، ئێک ژ وان رۆژێن پرشنگدار و دیرۆکی یە کو ناڤێ خوە ب پیتێن زێرین د لاپەرێن مێژوویا کوردستانێ دا تۆمارکریە. د ئەڤێ رۆژێ دا، ل ناڤ جەرگێ رویدانێن سیاسی یێن ئالۆز یێن وی سەردەمی، حزبەکا سیاسی یا نیشتیمانی هاتە دامەزراندن کو بوو ئومێدا ملیۆنان و ئالاهەلگرا خەباتا رزگاریخوازا کوردستانێ. ئەڤ حیزبە، پارتی دیموکراتی کوردستان (پ.د.ک) بوو، کو لسەر دەستێ رێبەرێ نەتەوەیی، بارزانیێ نەمر، مەلا مستەفا بارزانی، و ب پشتەڤانیا هژمارەکا خەباتگێر و نیشتیمانپەروەرێن کوردستانێ هاتە دامەزراندن.

دامەزراندنا پارتی دیموکراتی کوردستان نە بەرهەمێ رویدانەکا ب لەز یان بریارەکا کورتخایەن بوو، بەلکی ئەنجامێ زنجیرەکا دوور و درێژا شۆرەش و سەرهلدان و تێکۆشینان بوو کو گەلێ کورد د سەدسالێن بووری دا ئەنجام دابوون. ئەو خەباتا کو ژ سەردەمێ شێخ عوبەیدولایێ نەهری و شێخ سەعیدێ پیران و شێخ مەحموودێ حەفید و شۆرەشێن بارزان دەست پێ کربوو، پێدڤی ب رێکخستنەکا سیاسی یا سەردەمانە هەبوو کو بشێت وان هەموو هەول و شیانان د ئێک ئاراستە دا کۆم بکەت و خەباتا چەکداری و سیاسی ب شێوەیەکێ رێکخستی و بەرنامە بۆ دارشتی برێڤە ببەت. ژبەر هندێ، ١٦ی تەباخێ نە بتنێ رۆژا ژ دایکبوونا حزبەکێ یە، بەلکی رۆژا دەسپێکرنا قۆناغەکا نوی و وەرچەرخانەکا مێژوویی یە د بزاڤا رزگاریخوازا نەتەوەییا کورد دا.

 بارودۆخێ سیاسی یێ کوردستانێ و جیهانێ ل بەری ١٩٤٦ :

بۆ تێگەهشتنا گرنگیا دامەزراندنا پارتی دیموکراتی کوردستان، دڤێت ئەم ل بارودۆخێ سیاسی یێ وی سەردەمی بزڤرین. سالێن چلەیان ژ سەدێ بیستێ، قۆناغەکا یەکجار هەستیار و پر ژ رویدانێن مەزن بوو، چ لسەر ئاستێ جیهانێ، چ لسەر ئاستێ رۆژهەلاتا ناڤین و کوردستانێ. شەرێ جیهانی یێ دووێ (١٩٣٩-١٩٤٥) نەخشێ سیاسی یێ جیهانێ گوهریبوو و هیڤیێن نوی بۆ گەلێن بن دەست پەیدا کربوون کو بگەهنە مافێن خوە یێن رەوا. پرەنسیپا مافێ چارەنڤێسی، کو ئێک ژ دروشمێن سەرەکی یێن هێزێن هەڤپەیمان بوو، گەلەک گەل هاندان کو داخوازا سەربەخۆبوونێ یان کێمتر خودموختاریێ بکەن.

ل عیراقێ، کو بەشەکا مەزن ژ باشوورێ کوردستانێ دناڤ سنوورێن وێ دا بوو، رەوشا سیاسی یا ئالۆز بوو. پشتی دامەزراندنا دەولەتا عیراقێ د سالا ١٩٢١ێ دا، گەلێ کورد ب بەردەوامی د خەبات و تێکۆشینێ دا بوو بۆ ب دەستڤەئینانا مافێن خوە یێن نەتەوەیی. شۆرەشا شێخ مەحموودێ حەفید و دامەزراندنا کورتخایەنا "شانشینا کوردستانێ" نیشانا وی راستیێ بوو کو کورد قەت رازی نەبوون ب ژیانا بن دەستی. ل دەڤەرا بارزان ژی، ب رێبەرایەتیا شێخ ئەحمەدێ بارزانی و پاشان ژەنەرال مستەفا بارزانی، چەندین شۆرەش و سەرهلدان دژی حکومەتێن ئێک ل دویڤ ئێک یێن عیراقێ و هەروەسا دژی دەستهەلاتا بریتانی هاتبوونە ئەنجامدان. شۆرەشا دووێ یا بارزان (١٩٤٣-١٩٤٥) ب سەرکردایەتیا راستەوخۆیا مەلا مستەفا بارزانی، دەنگڤەدانەکا مەزن هەبوو و شیانێن لەشکەری و رێکخستنی یێن بارزانیێ نەمر بۆ هەموو لایەکی دیار کرن.

ل ئالیێ دی، ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ (کوردستانا ئیرانێ)، بارودۆخ ژبەر لاوازبوونا دەستهەلاتا ناڤەندیا ئیرانێ د سالێن شەری دا، هەل و مەرجەکێ گونجایی بۆ خەباتا سیاسی و نەتەوەیی ئافراندبوو. دامەزراندنا "کۆمەڵەیا ژیانەوەی کوردستان" (ژ.ک) د سالا ١٩٤٢ێ دا، پێنگاڤەکا گرنگ بوو بەر ب خەباتا رێکخستی. ئەڤ رێکخراوە پاشان بوو بناغێ دامەزراندنا حیزبا دیموکراتا کوردستانا ئیرانێ و راگەهاندنا کۆمارا کوردستان ل مەهابادێ د کانوونا دووێ یا سالا ١٩٤٦ێ دا.

دناڤا ئەڤێ کەش و هەوایێ پر ژ گوهورین و هیڤی و ئومێدان دا، بیرۆکا دامەزراندنا حزبەکا سیاسی یا سەرتاسەری بۆ کوردێن باشوورێ کوردستانێ گەهشتە قۆناغەکا پێگەهشتی. رووناکبیر و خەباتگێرێن کورد گەهشتنە وێ باوەریێ کو خەباتا چەکداری و شۆرەشێن خوەجهی، بێی هەبوونا رێکخستنەکا سیاسی یا تۆکمە و خوەدان بەرنامە، نەشێن بگەهنە ئارمانجێن خوە یێن ستراتیژی. رێکخراوێن بەری هنگی یێن وەک "حزبا هیوا" (١٩٣٨) و چەندین کومەل و گرووپێن دی، ئەگەرچی رۆلێ خوە د هشیارکرنا نەتەوەیی دا گێرابوو، لێ نەشیان ببنە بەدیلەکێ سیاسی یێ بهێز کو هەموو چین و توێژێن جڤاکی و هەموو دەڤەرێن کوردستانێ ل ژێر ئێک سێبەر کۆم بکەت.

 رۆلێ بارزانیێ نەمر و کۆمارا کوردستان ل مەهابادێ :

ناڤێ پارتی دیموکراتی کوردستان و ناڤێ رێبەرێ وێ یێ مێژوویی، مەلا مستەفا بارزانی، قەت ژ ئێک جودا نابن. بارزانی، کو د سالا ١٩٠٣ێ دا ل گوندێ بارزان ژ دایک ببوو، ژ زارۆکینیێ ڤە دناڤ جەرگێ خەبات و بەرخودانێ دا مەزن ببوو. ئەو نە بتنێ سەرکردەیەکێ لەشکەری یێ ژێهاتی بوو، بەلکی سیاسەتمەدارەکێ دووربین و خودان دید و بۆچوون بوو. پشتی شکەستنا شۆرەشا بارزان د سالا ١٩٤٥ێ دا و دەرکەفتنا وی و هێزەکا پێشمەرگەی بەر ب رۆژهەلاتێ کوردستانێ ڤە، قۆناغەکا نوی د خەباتا وی دا دەست پێ کر.

گەهشتنا بارزانی و هەڤالێن وی بۆ مەهابادێ، هێز و تینەکا مەزن دا کۆمارا کوردستان یا ساوە. بارزانی و پێشمەرگەیێن بسەر وی ڤە، بوونە هێزا لەشکەری یا سەرەکی یا پاراستنا کۆمارێ و بارزانی پلەیا "ژەنەرال"ی و سەرکێشێ گشتی یێ لەشکرێ کۆمارێ وەرگرت. رۆلێ وی یێ کاریگەر د پاراستنا دەستکەفتێن کۆمارێ دا، جهێ وی د دلێ هەموو کوردان دا، چ ل رۆژهەلات، چ ل باشوور، پتر خۆشتر لێ کر.

ل مەهابادێ، کو ببوو پایتەختێ ئێکەمین دەولەتا کوردی یا سەردەم د سەدێ بیستێ دا، بارزانی و هەڤالێن وی ژ نێزیک ڤە ئەزموونا کارێ سیاسی و رێکخستنی و حوکمرانیێ دیت. وان دیت کو چاوا حیزبەکا سیاسی (حیزبا دیموکراتا کوردستانا ئیرانێ) دشێت ببیتە رێکخەر و برێڤەبەرێ کاروبارێن مللەتی. ئەڤ ئەزموونە بوو پالنەرەکێ بهێز بۆ وێ باوەریێ کو دڤێت کوردێن باشوور (عیراقێ) ژی ببنە خودان حزبەکا ب ڤی رەنگی. ل دویڤ داخواز و راسپاردەیێن بارزانیێ نەمر، ل زڤستانا سالا ١٩٤٦ێ، چەندین جڤین و کومبوون ل مەهابادێ دناڤبەرا وی و خەباتگێر و نیشتیمانپەروەرێن باشوورێ کوردستانێ یێن کو ل وی دەمی ل وێرێ بوون، هاتنە گێران. د وان کومبوونان دا، بریارا دامەزراندنا حزبەکا سیاسی بۆ کوردێن عیراقێ هاتە دان.

کۆنگرێ دامەزراندنێ: ١٦ی تەباخا ١٩٤٦

پشتی بریارا دامەزراندنێ ل مەهابادێ هاتە دان، کار بۆ بەرهەڤکرنا کۆنگرەی هاتە کرن. ل رۆژا ١٦ی تەباخا ١٩٤٦، ل باژێرێ بەغدا، پایتەختێ عیراقێ، ب شێوەیەکێ نهێنی و د بارودۆخەکێ یەکجار دژوار دا، کۆنگرێ ئێکێ یێ پارتی دیموکراتی کوردستان (کو ل دەستپێکێ ناڤێ وێ "پارتی دیموکراتی کوردی" بوو) ل مالا سەعید فەهیم هاتە گرێدان. هەلبژارتنا بەغدا ژبەر وێ چەندێ بوو کو ببیتە جهەکێ دوور ژ چاڤدێریا حکومەتا عیراقێ و د هەمان دەم دا نیشا بدەت کو ئەڤ حیزبە داخوازێن خوە یێن رەوا د چارچۆڤێ دەولەتا عیراقێ دا دبینیت. نێزیکی ٧٠ نوینەران ژ چین و توێژ و دەڤەرێن جودا جودا یێن کوردستانێ پشکداری د کۆنگرەی دا کرن.

د کۆنگرەی دا، کو پتر وەکو کۆنگرەیەکێ دامەزرێنەر دهێتە نیاسین، چەندین بریارێن گرنگ و مێژوویی هاتنە دان:

1. پەسەندکرنا پرۆگرام و پەیڕەوێ ناڤخۆ: کۆنگرەی پرۆگرامەکێ سیاسی یێ پێشکەفتنخواز پەسەند کر کو تێدا داخوازا خودموختاریێ بۆ کوردان دناڤ سنوورێن عیراقێ دا، دانپێدان ب زمانێ کوردی وەکو زمانێ فەرمی ل دەڤەرێن کوردی، و دابینکرنا مافێن سیاسی، ئابووری و جڤاکی بۆ گەلێ کوردستانێ هاتبوو کرن.

2.  هەلبژارتنا سەرۆکێ حزبێ: ئامادەبوویێن کۆنگرەی ب ئێک دەنگ و ب شانازیەکا مەزن ڤە، ژەنەرال مستەفا بارزانی، کو ل وی دەمی ل مەهابادێ بوو و رێبەرایەتیا پاراستنا کۆمارا کوردستان دکر، وەکو سەرۆکێ حزبێ هەلبژارت. ئەڤ هەلبژارتنە نیشانا وێ باوەری و متمانەیا بلند بوو کو گەلێ کوردستانێ ب رێبەرایەتیا بارزانیێ نەمر هەبوو. هەروەسا، شێخ لەتیف شێخ مەحموود و کاکە زیاد ئاغا وەکو جێگرێن سەرۆکی هاتنە هەلبژارتن.

3. هەلبژارتنا کۆمیتا ناڤەندی: کۆنگرەی کۆمیتەکا ناڤەندی کو ژ ١٢ ئەندامان پێک دهات ژی هەلبژارت، کو تێدا کەسایەتیێن دیار و خەباتگێر یێن وەک هەمزە عەبدوللا (سکرتێر)، میر حاج ئەحمەد و کەسێن دی هەبوون.

ئێک ژ خالێن هەرە گرنگ د پرۆگرامێ پارتی دا ل وی دەمی، باوەری بوون ب خەباتا ئاشتیانە و دیموکراتیانە بۆ گەهشتن ب ئارمانجان بوو. پارتی دیموکراتی کوردستان بانگەشە بۆ عیراقەکا دیموکراتیک و پەرلەمانی دکر کو تێدا مافێ هەموو پێکهاتەیان پاراستی بیت. ئەڤە نیشا ددەت کو ژ دەستپێکێ ڤە، پارتی نە بتنێ حزبەکا نەتەوەیی یا کوردی بوو، بەلکی د هەمان دەم دا حزبەکا دیموکراتیخواز بوو کو خەبات بۆ ئازادی و دادپەروەریێ ل سەرانسەری عیراقێ دکر.

 گوهۆرینا ناڤی و بەردەوامیا خەباتێ :

وەکو ل سەرەوە هاتیە ئاماژە پێدان، ناڤێ حزبێ ل دەستپێکێ "پارتی دیموکراتی کورد" بوو. لێ د کۆنگرێ سێیێ یێ حزبێ دا، کو ل رۆژا ٢٦ێ کانوونا دووێ یا سالا ١٩٥٣ێ ل باژێرێ کەرکووکێ هاتە گرێدان، بریار هاتە دان کو ناڤێ حزبێ ببیتە "پارتی دیموکراتی کوردستان". ئەڤ گوهۆرینە ژبەر وێ باوەریێ بوو کو حزب نوینەراتیا هەموو پێکهاتەیێن کوردستانێ (کورد، تورکمان، کلدان، ئاشوور و ...) دکەت و خەباتا وێ بتنێ بۆ نەتەوەیێ کورد نینە، بەلکی بۆ ئازادی و مافێن هەموو دانیشتووانێن کوردستانێ یە.

پشتی دامەزراندنا پارتی، خەباتا سیاسی و رێکخستنی یا گەلێ کورد چووە قۆناغەکا نوی. ئەگەرچی کۆمارا کوردستان ل مەهابادێ پشتی دەمەکێ کورت تێکچوو و بارزانیێ نەمر و هەڤالێن وی رێیەکا ١٢ سالی یا دوور و درێژ بەر ب ئێکەتیا سۆڤیەتێ ڤە گرتە بەر، لێ پارتی دیموکرati کوردستان ل باشوورێ کوردستانێ و دناڤ عیراقێ دا ب نهێنی بەردەوامی دا خەباتا خوە. وێ شیا د ماوەیەکێ کورت دا رێکخستنێن خوە ل زۆربەی باژێر و دەڤەرێن کوردستانێ بەلاڤ بکەت و ببیتە هێزا سیاسی یا سەرەکی د گۆرەپانا سیاسی یا کوردستانێ دا.

 گرنگیا مێژوویی یا ١٦ی تەباخێ :

دامەزراندنا پارتی دیموکراتی کوردستان ل ١٦ی تەباخێ چەندین رامان و گرنگیێن مێژوویی هەنە:

* ئێکگرتنا خەباتا سیاسی و چەکداری: بۆ ئێکەم جار، بزاڤا رزگاریخوازا کورد بوو خودان حزبەکا سیاسی کو شیا خەباتا پێشمەرگایەتی و تێکۆشینا چەکداری ب کارێ سیاسی و دیپلۆماسی و رێکخستنی ڤە گرێدەت.

* دەربازبوون ژ خەباتا خوەجهی و عەشیرەتگەری: پارتی شیا بزاڤا کوردی ژ چوارچۆڤێ هەرێمی و عەشیرەتگەری دەربێخیت و بیکەتە بزاڤەکا نیشتیمانی و سەرتاسەری کو هەموو کوردان ل ژێر ئێک ئالا و ئێک رێبازی کۆم بکەت.

* دانانا بناغێ حوکمرانیێ: پارتی ژ دەستپێکێ ڤە باوەری ب دام و دەزگەهان و کارێ رێکخستی هەبوو. ئەڤە بوو بناغە بۆ وێ چەندێ کو پاشان د شۆرەشا ئەیلولێ یا مەزن (١٩٦١-١٩٧٥) دا، ئیدارەکا کوردی ل دەڤەرێن رزگارکری بهێتە دامەزراندن و بناغێ حوکمرانيا نوکەیا هەرێما کوردستانێ بهێتە دانان.

* بوو ئومێدا هەموو پارچێن کوردستانێ:  دامەزراندنا پارتی و رێبازا بارزانیێ نەمر، نە بتنێ بۆ باشوورێ کوردستانێ، بەلکی بوو هیڤی و ئومێدەک بۆ کوردان ل هەموو پارچێن دی یێن کوردستانێ و پەیاما ئێکەتی و هەلویستێ نەتەوەیی بەلاڤ کر.

ئەنجام :

دیروکا ٧٩ سالی یا خەبات و تێکۆشینا پارتی دیموکراتی کوردستان، پرە ژ سەروەری و دەستکەفت و قوربانیدانێ. ژ ١٦ی تەباخا ١٩٤٦ێ و هەتا ئەڤرۆ، ئەڤ حزبە د سەنگەرێ پێشیێ یێ بەرەڤانیکرن ژ ماف و ئاخ و کەرامەتا گەلێ کوردستانێ دا بوویە. رێبازا بارزانیێ نەمر، کو بوویە فەلسەفە و ئایدیۆلۆژیا ڤێ حزبێ، رێبازا کوردایەتی، نیشتیمانپەروەری، ئاشتیخوازي، و پێکڤەژیانێ یە.

له‌ورا، ١٦ی تەباخێ، نە بتنێ سالڤەگەرا دامەزراندنا حزبەکێ یە، بەلکی یادا وەرچەرخانەکا مێژوویی، دەسپێکا قۆناغەکا نوی یا خەباتا رێکخستی، و رۆژا ژ دایکبوونا هیڤیەکا مەزنە بۆ گەلێ کوردستانێ. ئەڤرۆ، پشتی دەربازبوونا نێزیکی هەشت دەهکان، پارتی دیموکراتی کوردستان هێشتا لسەر هەمان رێباز و پرەنسیپێن کۆنگرێ دامەزراندنێ بەردەوامە و وەکو هێزەکا سەرەکی و کاریگەر د هەرێما کوردستانێ و عیراق و دەڤەرێ دا، رۆلێ خوە یێ مێژوویی دبینیت د پاراستنا دەستکەفتان و کارکرن بۆ ئاییندەیەکێ گەشتر بۆ گەلێ کوردستانێ.

رێباز فیصل