هنار و مفایێن وێ

 

هنار: مێژوو، مفایێن ساخلەمیێ و چاندنا وێ :

هنار، ئێک ژ کەنارێن فێقی یێن جیهانێ یە، کو ب هزاران سالە ژبەر تام و مفایێن خوو یێن ساخلەمیێ دهێتە نیاسین. ئەڤ فێقیێ بەهشتی، کو د ناڤا قەفتەکا سۆر و ئەستویر دا کومەکا دنکێن یاقوتی ڤەدشێریت، نە بتنێ تشتەکێ خوارنێ یە، بەلکو سمبولەکا دیرۆکى و کلتوری یا زەنگینە. د ڤێ راپۆرتێ دا، دێ ب تێر و تەسەلى لسەر دیرۆکا هنارێ، مفایێن وێ یێن ساخلەمیێ، جۆرێن وێ یێن جودا، و رێنمایێن چاندنا وێ راوەستین.

دیرۆک و گرنگیا کلتورى :

دیرۆکا هنارێ ڤەدگەریت بۆ هزاران سالان بەری نوکە. لدیڤ ژێدەرێن دیرۆکى، جهێ ژ دایکبوونا هنارێ هەرێما دکەڤیتە دناڤبەرا ئیرانا نوکە و باکورێ هیندستانێ. ئەڤ فێقیە ئێک ژ ئێکەمین فێقیان بوو کو ژلایێ مرۆڤی ڤە هاتیە چاندن، و بەلگەیێن ئارکیولوجی نیشان ددەن کو ل رۆژهەلاتا ناڤین یا کەڤنار نێزیکی پێنج هزار سالان بەری زایینێ هاتیە چاندن.

هنارێ د گەلەک شارستانیەتێن کەڤن دا رۆلەکێ گرنگ هەبوویە. ل میزۆپۆتامیا، خوداوەندا دەرمانکرنێ، گولا، گەلەک جاران هنارەک د دەستێ وێ دا دهاتە وێنەکرن، کو ئاماژە بوو ب پاراستن و شیفایێ. ل مسرا کەڤن، هنار د هونەر و ئەفسانەیان دا دهاتە دیتن و وەک سمبولا ژیان و بەرهەمداریێ دهاتە هژمارتن. کاروانێن بیابانێ ژی د گەشتێن خوە دا هنار دگەل خوە دبرن ژبەرکو فێقیەکێ تێهنی شکێن بوو.

گرنگیا هنارێ د ئایینان دا ژی دیارە. د ئایینێ جوهی دا، هنار ئێک ژ "حەفت جورێن" فێقی یە کو ئسرائیل پێ هاتیە پیرۆزکرن و د تەوراتێ دا هاتیە بەحسكرن. د کلتورێ جوهیان دا، باوەریەک هەیە کو هنار 613 دنکان بخوە ڤەدگریت، کو هێمایە بۆ 613 فەرمانێن تەوراتێ. د ئایینێ مەسیحیەتێ دا، هنار سمبولا کلیسایێ یە کو وەک کومەلگەهەکا باوەرمەندان دهێتە دیتن.

د یونانا کەڤن دا، هنار ب ئەفسانەیا پێرسەفۆنێ، خوداوەندا جیهانا ژێرین، ڤە گرێدایی بوو. ل رۆمایا کەڤن ژی، هنار سمبولا بەرهەمداری و زێدەهیێ بوو. هەروەسا، ناڤێ باژێرێ گرانادا ل ئسپانیا ژ ناڤێ لاتینی یێ هنارێ (Punica granatum) هاتیە وەرگرتن.

شرۆڤەکرنا بۆتانیکى :

دارا هنارێ (Punica granatum) ژ جورێ دارێن بلەگ وەری یە کو بلنداهیا وێ دشێت بگەهیتە دناڤبەرا 5 بۆ 10 مەتران. ئەڤ دارە ل هەرێمێن گەرم و هشک باش گەشە دکەت. فێقیێ هنارێ قەبارەکێ خرۆڤر هەیە، و قەفتەکا وێ یا ئەستویر و ب رەنگێ سۆر یان زەر هەیە. د ناڤا ڤێ قەفتێ دا، ب سەدان دنکێن خوارنێ هەنە کو ب "ئاریل" دهێنە نیاسین. هەر ئاریلەک ژ دەنکەکێ و پەردەکا شەفاف و ئاڤی پێکدهێت کو تاما ترش و شرین ددەت.

جۆرێن هنارێ :

پتر ژ 500 جۆرێن هنارێ ل سەرانسەری جیهانێ هەنە. ئەڤ جۆرە د قەبارێ فێقی، رەنگێ قەفتێ، رەنگێ دەنکان، رەقیا دنکان، و تامێ دا ژێک جودا دبن. هندەک ژ جۆرێن بناڤ و دەنگ ئەڤەنە:

* Wonderful (ووندەرفول): ئێک ژ بەربەلاڤترین جۆرایە، ب تایبەتى ل ئەمریکا. فێقیێن وێ یێن مەزن، ب قەفتەکا سۆرا تێر و دنکێن ترش و شرین دهێتە نیاسین.

Sienevyi (سیەنەڤی): فێقیێن وێ یێن مەزن و دنکێن نەرمن. تاما وێ یا شرین مینا یا زەبەشى یە و رەنگێ دەنکێن وێ بنەفشی یێ تێرە.

Parfianka (پارفیانکا): ئەڤ جورە ژی ب دنکێن خوو یێن نەرم و ئاڤدار دهێتە نیاسین. رەنگێ قەفتێ سۆرێ گەشە و دەنک پەمبەیى نە و تاما وێ نێزیکی یا شەرابێ یە.

Angel Red (ئەنجل رێد):  دنکێن وێ یێن نەرم و گەلەک ئاڤدارن، و قەفت و دەنکێن وێ ب رەنگێ سۆرێ گەشن. ئەڤ جورە بۆ دروستکرنا شەربەتێ گەلەک باشە.

Eversweet (ئێڤەرسویت): وەکى ژ ناڤێ وێ دیار، تاما وێ گەلەک شرینە و دنکێن وێ یێن بچویکن. رەنگێ دەنکێن وێ یێ شەفافە و لەهان ناکەت.

چاندنا هنارێ :

چاندنا هنارێ پێدڤى ب هندەک مەرجێن تایبەت هەیە دا کو بەرهەمەکێ باش بدەت.

*کەش و هەوا:  دارا هنارێ حەز ژ کەش و هەوایێ گەرم و هشک دکەت، ب تایبەتى د دەما گەشەکرن و گەهشتنا فێقی دا. ئەڤ دارە دشێت بەرگریێ ل پلەیێن گەرمایێ یێن نزم هەتا -12 پلەیێن سیلیزى بکەت.

ئاخ: هنار دشێت د گەلەک جۆرێن ئاخێ دا گەشە بکەت، لێ ئاخا لۆمی یا کو باش دهێتە زوهانکرن باشترینە. پی ئێچا (pH) ئاخێ یا گونجایى دناڤبەرا 5.5 و 7.2 دایە.

ئاڤدان: هەرچەندە هنار دارەکا بەرگریکارە بەرامبەر هشکاتیێ، لێ ئاڤدانا رێک و پێک دێ بیتە ئەگەرێ باشتربوونا گەشە و بەرهەمى. ئاڤدانا رێک و پێک ژ دەما گولگرتنێ حەتا چنینێ پێدڤى یە دا کو رێگرى ل قەلشینا فێقی بهێتە کرن.

زێدەکرن: هنار ب رێکا قەلەمان (cuttings) دهێتە زێدەکرن. قەلەمێن دارێ یێن ئێک سالى د پەرێزێ یان دەستپێکا بهارێ دا دهێنە برین و چاندن.

هلبڕین و راهێنان: هلبڕینا سالانە یا پێدڤى یە بۆ لادانا چقێن هشک و مرى و بۆ رێکخستنا شێوێ دارێ.

مفایێن ساخلەمیێ :

هنار ژبەر پیکهاتەیا خوە یا زەنگین ب ماددەیێن ب مفایێن ساخلەمیێ، وەک "سوپەر فود" یان "خوارنا سەرەکی" دهێتە دانان.

زەنگین ب دژەئوکسیدانان (Antioxidants): هنار ئێک ژ باشترین ژێدەرێن دژەئوکسیدانایە، ب تایبەتى پۆلیفەنۆلێن وەک پانیلاگین (punicalagins) و ئێلاگیتانین (ellagitannins). ئەڤ دژەئوکسیدانە خانەیێن لەشى ژ زیانێن رادیکالێن ئازاد دپارێزن و دبنە ئەگەرێ کێمکرنا هەودانێ (inflammation) د لەشى دا.

ساخلەمیا دلى: ڤەکولین نیشان ددەن کو خارنا هنارێ و ڤەخارنا شەربەتا وێ دشێت ساخلەمیا دلى باشتر بکەت. هنار دشێت فشارا خوینێ یا بلند کێم بکەت، ئاستێ کۆلیسترۆلا خراب (LDL) کێم بکەت، و ئاستێ کۆلیسترۆلا باش (HDL) بلند بکەت. هەروەسا رێگریێ ل کومبوونا پلەیکان د ناڤا خوینبەران دا دکەت.

دژى شێرپەنجێ: هندەک ڤەکولین ئاماژێ ب هندێ ددەن کو پێکهاتەیێن د هنارێ دا هەین دشێن رێگریێ ل گەشەکرنا خانەیێن شێرپەنجێ بگرن، ب تایبەتى شێرپەنجا پرۆستاتى، مەمکان، سیهان و کۆلۆنێ.

ساخلەمیا مێشکى: دژەئوکسیدانێن ب ناڤێ ئێلاگیتانین دشێن مێشکى ژ نەخۆشیێن وەک ئەلزهایمەر و پارکنسۆنێ بپارێزن ب رێکا کێمکرنا زیانێن ئوکسیدەتیف و هەودانێ د مێشکى دا. هندەک ڤەکولین نیشان ددەن کو شەربەتا هنارێ دشێت هێزا بیرکرنێ باشتر بکەت.

ساخلەمیا هەرسکرنێ: هنار ژێدەرەکێ باشێ فایبەرێ (رێشال) یە، کو هاریکاریا باشترکرنا کریارا هەرسکرنێ دکەت.

شیانێن وەرزشى: هندەک ڤەکولین نیشان ددەن کو پۆلیفەنۆلێن د ناڤا هنارێ دا دشێن شیانێن وەرزشى باشتر بکەن و وەستیانێ پاش بێخن.

دوماهیێ :

هنار، ب دیرۆکا خوو یا زەنگین، تاما خوو یا خۆش، و مفایێن خوە یێن ساخلەمیێ یێن بێ هژمار، فێقیەکێ بێ هەڤڕکە. ژ سمبولا بەرهەمداریێ د شارستانیەتێن کەڤن دا حەتا وەرگرتنا نازناڤێ "سوپەر فود" د زانستێ مودێرن دا، هنارێ جهێ خوە د کلتور و خوارنا مرۆڤایەتیێ دا پاراستیە. ب زەنگینیا خوە ب دژەئوکسیدانان، ڤیتامینان، و کانزایان، هنار نە بتنێ تامەکا خۆشە، بەلکو پشتەڤانیەکا بهێزە بۆ ساخلەمیەکا باشتر. لەورا، زێدەکرنا ڤى فێقیێ بێهشتى بۆ سیستەمێ خوارنا رۆژانە هەلبژارتنەکا دانایە بۆ پاراستنا ساخلەمیا لەشى و مێشکى.

رێباز فیصل