هەسارێن کومەلا روژێ
هەسارێن کومەلا روژێ :
راپورتەکا گشتی لسەر هەسارێن کۆمەلا رۆژێ
کۆمەلا رۆژێ، ئەو سیستەما مەزن و رێک و پێکە یا کو ئەردێ مە بەشەکە ژێ، ژ ئەستێرەکا ناڤەندی پێکهاتیە کو رۆژە، و هەشت هەسارەیێن سەرەکی کو لدیڤ رێکەکا دیارکری بسەر خولگەیێن خوەدا ل دەردورێ وێ دزڤرن. ئەڤ هەسارە هەر ئێک ژ وان خودان تایبەتمەندی و سروشتێ خوە یێ جودا یە، ژ روویێ قەبارە، پێکهاتا کیمیایی، دووراتیا ژ رۆژێ، و هەل و مەرجێن سەقایی. ژ نێزیکترین هەسارە بۆ رۆژێ هەتا دویرترین، ئەڤە نە: زاوە (عەتارد)، زوهرە (ڤینۆس)، ئەرد (زەوی)، مەریخ (بارام)، موشتەری (بەرجیس)، کەیوان (زوحەل)، ئۆرانۆس، و نێپتۆن. د ڤێ راپۆرتێدا، ئەم دێ ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ بەحسێ هەشت هەسارەیان کەین و تیشکێ ئێخینە سەر گرنگترین تایبەتمەندیێن وان.
پێکهاتنا کۆمەلا رۆژێ :
بگۆرەی بیردۆزیێن زانستی، کۆمەلا رۆژێ بەری نێزیکی ٤.٦ ملیار سالان ژ هەورەکێ مەزن یێ گازی و تۆزێ، کو ب ناڤێ "هەورێ رۆژێ" دهێتە نیاسین، پەیدا بوویە. ژ ئەگەرێ هێزا کێشکرنێ، بەشێ هەرە مەزن ژ ڤی هەوری ل ناڤەندێ کۆمبوو و ژ فشار و گەرماتیەکا زۆر، رۆژ پەیدا بوو. ئەو ماددێن مایی ل دەردورێ وێ، بوونە گەڕوکێن بەردین و گازێ و ب تێپەڕبوونا ملیۆنەن سالان، هەسارە و هەیڤ و تەنێن دی یێن ئاسمانی ژێ چێبوون.
زاوە (عەتارد): نێزیکترین هەسارا بەردی
زاوە، کو ب عەرەبی ب "عەتارد" دهێتە نیاسین، نێزیکترین هەسارەیە بۆ رۆژێ و د هەمان دەمدا بچووکترین هەسارا کۆمەلا رۆژێ یە. تیرێ وێ نێزیکی ٤٨٨٠ کیلۆمەترانە. ژبەر نێزیکیا وێ ژ رۆژێ، گەرماتیا سەر روویێ وێ د رۆژێدا دگەهیتە ٤٦٥ پلەیێن سەدی، بەلێ ژبەر نەبوونا بەرگەهەوایەکێ ئەستوور کو گەرماتیێ بپارێزیت، د شەڤێدا پلەیێن گەرماتیێ دادبەزنە نێزیکی ١٨٤- پلەیێن بن ساردیێ. ئەڤ جوداهیا مەزن د پەیێن گەرماتیێدا ئێک ژ تایبەتمەندیێن هەرە دیار یێن زاوە یە. روویێ وێ یێ پری کورتان و چالانە، کو نیشانا لێکەفتنا نەیزەکێن بێشمارە د مێژوویا وێ یا کەڤناردا. بەرگەهەوا وێ یێ زۆر تەنکە و ب سەرەکی ژ هایدرۆجین و هیلیۆمێ پێکدهێت. زاوە چ هەیڤێن پاشکۆ نینن.
زوهرە (ڤینۆس): هەسارا دۆگانە یا ئەردی
زوهرە، کو ب "ڤینۆس" ژی دهێتە نیاسین، دووەم هەسارەیە ژ روویێ دووراتیێ ڤە ژ رۆژێ. ژ روویێ قەبارە و بارستاییێ ڤە گەلەک ل ئەردی دچیت، لەورا دبێژنێ "خویشکا دۆگانە یا ئەردی". تیرێ وێ نێزیکی ١٢،١٠٣ کیلۆمەترە. لێ هەل و مەرجێن سەر زوهرێ ب تەمامی ژ یێن ئەردی جودا نە. بەرگەهەوایەکێ زۆر ئەستوور و چڕ هەیە، کو ب زۆری ژ گازا دووەم ئۆکسیدا کاربۆنێ پێکدهێت. ئەڤ گازە دبیتە ئەگەرێ دیاردەیا مالا شیشەیی (Greenhouse Effect) ب شێوەیەکێ زۆر توند، کو دئەنجامدا پلەیێن گەرماتیێ ل سەر روویێ وێ ب شێوەیەکێ بەردەوام دگەهنە ٤٦٢ پلەیێن سەدی، و ب ڤێ چەندێ زوهرە گەرمترین هەسارەیە د کۆمەلا رۆژێدا. ئێک ژ تایبەتمەندیێن سەیر یێن زوهرێ ئەوە کو زڤڕینا وێ بسەر تەوەرا خوەدا ب ئاراستەیێ میلی کاتژمێرێ یە، کو پێچەوانەی زڤڕینا هەمی هەسارەیێن دی یە. هەروەسا، رۆژەک ل سەر زوهرێ (٢٤٣ رۆژێن ئەردی) ژ سالەکێ ل سەر وێ (٢٢٥ رۆژێن ئەردی) درێژترە.
ئەرد (زەوی): هەسارا شین
ئەرد، مالا مە، سێیەم هەسارەیە ژ رۆژێ و تاکە جهێ ناسکریە د گەردوونێدا کو ژیان ل سەر هەیی. تیرێ ئەردی نێزیکی ١٢،٧٤٢ کیلۆمەترە. تایبەتمەندیا هەرە گرنگ یا ئەردی هەبوونا ئاڤا شل لسەر روویێ وێ یە، کو پتر ژ ٧١٪ ژ روویێ جیهانێ داپۆشیە، و هەبوونا بەرگەهەوایەکێ گونجایە یێ کو زیندەوەران ژ تیشکێن زیانبەخش یێن رۆژێ دپارێزیت و ئۆکسجینێ بۆ هەناسەدانێ دابین دکەت. دووراتیا ئەردی ژ رۆژێ (نێزیکی ١٤٩.٦ ملیۆن کیلۆمەتر) رێکە بۆ هندێ کو ئاڤ ب شێوێ شل بمینیت. زڤڕینا ئەردی بسەر تەوەرا خوەدا (کو ٢٤ دەمژمێران دکێشیت) شەڤ و رۆژێ پەیدا دکەت، و زڤڕینا وێ ل دەردورێ رۆژێ (کو ٣٦٥.٢٥ رۆژان دکێشیت) وەرزان چێدکەت. ئەردی هەیڤەکا پاشکۆ یا سروشتی هەیە.
مەریخ (بارام): هەسارا سۆر
مەریخ، کو گەلەک جاران ب "هەسارا سۆر" دهێتە بناڤکرن، چارەم هەسارەیە ل دیڤ رێکبەندا دووراتیێ ژ رۆژێ. رنگێ وێ یێ سۆر ژ ئەگەرێ هەبوونا ئۆکسیدێ ئاسنی (ژەنگ) ب رێژەکا بلند لسەر روویێ وێ و دناڤ تۆزا وێدایە. تیرێ مەریخێ نێزیکی ٦٨٠٠ کیلۆمەترە، کو هەڤبەر دگەل ئەردی گەلەک بچووکترە. بەرگەهەوا مەریخێ گەلەک تەنکە و ب زۆری ژ دووەم ئۆکسیدا کاربۆنێ پێکدهێت. ژبەر تەنکیا بەرگەهەوای، گەرماتیا وێ گەلەک نزمە، پلەیێن گەرماتیێ دناڤبەرا ٢٧ پلەیێن سەدی ل هێلا کەمەرەیی د هاڤینێدا و ١٣٣- پلەیێن بن ساردیێ ل جەمسەران د زڤستانێدا دگوهۆرن. مەریخێ دو هەیڤێن بچووکێن پاشکۆ ب ناڤێن فۆبۆس و دیمۆس هەنە. زانایان بەلگەیێن بهێز یێن هەبوونا ئاڤا بەستوویی ل ژێر روویێ مەریخێ و ل جەمسەرێن وێ دیتینە، و ئەڤ چەندە هزرێن ل سەر هەبوونا ژیانێ ل سەر ڤێ هەسارێ د دەمێن بۆریدا بهێز دئێخیت.
موشتەری (بەرجیس): دێوێ گازی
موشتەری، کو ب "بەرجیس" ژی دهێتە نیاسین، پێنجەم و مەزنترین هەسارا کۆمەلا رۆژێ یە. قەبارێ وێ ئەوەندە مەزنە کو هەمی هەسارەیێن دی یێن کۆمەلێ دێ دشێن د ناڤ ویدا جهـ بن. تیرێ وێ نێزیکی ١٣٩،٨٢٢ کیلۆمەترە و بارستا وێ ٣١٧ جاران ژ یا ئەردی پترە. موشتەری هەسارەکا گازیە، واتە روویەکێ رەق و بەردین نینە، بەلکی ب زۆری ژ هایدرۆجین و هیلیۆمێ پێکدهێت. ئێک ژ دیارترین نیشانێن وێ "خالا سۆرا مەزن"ە، کو زریهانەکا بهێز و بەردەوامە و قەبارێ وێ ژ یێ ئەردی مەزنترە. موشتەری زۆر ب لەز بسەر تەوەرا خوەدا دزڤڕیت، رۆژەک ل سەر وێ تنێ ١٠ دەمژمێرێن ئەردی یە. ئەڤ هەسارا مەزن ژمارەکا زۆر ژ هەیڤان هەیە، کو هەتا نها پتر ژ ٨٠ هەیڤ هاتینە دیتن.
کەیوان (زوحەل): جوانترین هەسارا ب ئەلەقە
کەیوان، یان "زوحەل"، شەشەم هەسارەیە ژ رۆژێ و دووەم مەزنترین هەسارەیە پشتی موشتەری. کەیوان ب ئەلقەیێن خوە یێن جوان و بەرچاڤ دهێتە نیاسین، کو ژ ملیاران پارچەیێن بەفر و بەران پێکدهێن و قەبارێ وان ژ دەنکێکالمێ هەتا چەند مەتران جودایە. تیرێ کەیوانێ نەهـ جاران ژ یێ ئەردی مەزنترە، لێ چڕیا وێ گەلەک کێمە، هندەک کێمترە ژ چڕیا ئاڤێ. ئەڤە رامان وێ ددەت کو ئەگەر حەوزەکا ئەوەندە مەزن هەبا کو کەیوان تێدا جهـ بیت، دێ سەر ئاڤێ کەت. کەیوان ژی هەسارەکا گازیە و پێکهاتا وێ یا سەرەکی هایدرۆجین و هیلیۆمە. با ل سەر روویێ کەیوانێ دگەهیتە ١٨٠٠ کیلۆمەتران د دەمژمێرەکێدا. زوحەل ژی خودانێ ژمارەکا زۆر ژ هەیڤانە، کو تایتان یا هەرە مەزن و گرنگە و تاکە هەیڤە د کۆمەلا رۆژێدا کو خودان بەرگەهەوایەکێ ئەستوورە.
ئۆرانۆس: هەسارا لارا شین
ئۆرانۆس حەفتەم هەسارەیە ل دیڤ دووراتیێ ژ رۆژێ و سێیەم مەزنترین هەسارەیە. ئەڤ هەسارە ب "دێوێ بەفرینی" دهێتە نیاسین، چونکی ب زۆری ژ ئاڤ، ئەمۆنیا، و میثانێ د رەوشا بەستوویدا پێکدهێت. رنگێ وێ یێ شینێ کەسک ژ ئەگەرێ گازا میثانێ یە د چینێن بلند یێن بەرگەهەوا وێدا. تایبەتمەندیا هەرە سەیر یا ئۆرانۆسێ لاریا تەوەرا زڤڕینا وێ یە، کو نێزیکی ٩٨ پلەیانە. ئەڤە دکەت کو هەسارە وەکی گۆزەکێ بسەر خولگەها خودا بزڤڕیت، نەکو وەکی هەسارەیێن دی. ئۆرانۆسێ ژی ئەلقەیێن تەنک و تاری هەنە و ٢٧ هەیڤێن نیاسکری هەنە. سالەک ل سەر ئۆرانۆسێ ٨٤ سالێن ئەردی یە.
نێپتۆن: دویرترین هەسارە
نێپتۆن هەشتەم و دویرترین هەسارا کۆمەلا رۆژێ یە. وەکی ئۆرانۆسێ، ئەو ژی د پولا "دێوێن بەفرینی" دایە و رنگێ وێ یێ شینێ تێر ژی ژ گازا میثانێ دهێت. نێپتۆن ب بایێن خوە یێن گەلەک ب لەز و بهێز دهێتە نیاسین، کو لەزاتیا هندەک ژ وان دگەهیتە ٢١٠٠ کیلۆمەتران د دەمژمێرەکێدا، و ب ڤێ چەندێ خودان بهێزترین بایە د کۆمەلا رۆژێدا. سالەک ل سەر نێپتۆنێ ١٦٥ سالێن ئەردی یە، چونکی گەلەک ژ رۆژێ دویرە. نێپتۆن ١٤ هەیڤێن نیاسکری هەنە.
گوتنا دوماهیێ :
کۆمەلا رۆژێ سیستەمەکێ ئالۆز و جوانە کو هەر هەسارەک تێدا چیرۆکەکا جودا ژ پەیدابوون و گەشەسەندنێ ڤەدگێریت. ژ گەرماتیا دۆزەخی یا زوهرێ هەتا سەرما و بەستەلەکا نێپتۆنێ، هەر ئێک ژ ڤان هەساران تێگەهشتنا مە بۆ گەردوونێ و جهێ مە د ناڤ ویدا بەرفرەهتر دکەن. لێکۆلین و گەڕیان ل سەر ڤان جیهانێن دویر بەردەوامن و دێ د پاشەرۆژێدا پتر نهێنی و زانیاریێن نوی لسەر ڤێ مالا مە یا مەزن ئاشکرا کەن.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە