ئیمام الشافعي
ئیمامێ شافعی: ژیان و میراتێ زانایێ قورەیشی
ئەبو عەبدوڵڵا موحەمەد کوڕێ ئیدریس کوڕێ عەباس کوڕێ عوسمان کوڕێ شافع، ناسکری ب ئیمامێ شافعی، ئێکه ژ ناڤدارترین و کاریگەرترین زانایێن ئیسلامێ. ئەو نه تەنها دامەزرێنەرێ ئێك ژ چوار مەزهەبێن مەزن یێن فقهێ سوننە بوو، بەلکو وەكی بابێ زانستێ ئوسولا فقهێ دهێتە دانان، زانستەكێ كو ل سەر بنەمایێن دەرئینانا حوکمێن شەرعی ژ ژێدەرێن وان یێن سەرەكی د راوستیت. ژیانا وی یا پری ژ لێگەریان ل زانینێ، زیرەكییا وی یا بێ وێنە، و بەرهەمێن وی یێن نەمر، میراتەكی هێژا بۆ ئومەتا ئیسلامێ ل پاش خوە هێلاینە.
ژ دایکبوون و زاروکینیا وی یا زەحمەت :
ئیمامێ شافعی ل سالا 150ی کۆچی، هەڤبەرامبەری 767ی زایینی، ل باژێرێ غەززە ل فەلەستینێ ژ دایک بوویە. ئەو ژ بنەمالەکا قورەیشی بوو و نەژادا وی دگەهشتە هەشم کوڕێ عەبدومەناف، باپیرێ پێغەمبەری ئیسلامێ، موحەمەدی (سلاڤ لێ بن). ئەڤ پەیوەندییا نەژادی پاشان بوو جهێ شانازییەکا مەزن بۆ وی. ژیانا وی یا زاروکینیێ ب زەحمەتی و نەداریێ دەرباز بوو. باپیێ وی، ئیدریس، زوی وەغەر کر و ئیمامێ شافعی وەكی ئێکسیر و بێ باب مەزن بوو. دایکا وی، ئافرەتەکا خودان باوەر و دووربین بوو، زیرەكی و لێهاتووییا کورێ خوە زوی ناسکر. ژ ترسا وێ یەكێ كو نەژادا وی یا هێژا ل غەززە بهێتە ژبیرکرن و ژ بۆ كو باشترین پەروەردە بۆ کورێ خوە دابین بکەت، وێ بریار دا كو غەززێ بجهـ هێلن و بەرەڤ مەککە، جهێ ژیار و زانستێ، بارکەن. ل وێرێ، ل تەمەنێ دوو سالیێ، ژیانا ئیمامێ شافعی یا زانستی ب فەرمی دەستپێکر.
ل مەککە، دایکا وی ئەو شاندە قوتابخانەیێن قورئانێ (کوتتاب). ژبەر هەژاریێ، وان نەدشیا پارێ خواندنێ بدەن، لێ زیرەكییا شافعیێ بچووك هێندە ب لەز دیار بوو کو ماموستایێ وی رازی بوو وی بێ بەرامبەر فێر بکەت. ئەو نه تەنها گوھ ل وانەیان دگرت، بەلکو هەر تشتێ کو ماموستا دگوتە قوتابیێن دی ژی، ئەو ب ساناهی ژبەر دکر. ئەڤ شیانا ژبەرکرنێ یا بێ وێنە وای لێکر کو ل تەمەنێ حەفت ساڵیێ دا هەمی قورئانا پیرۆز ژبەر بکەت. پشتی قورئانێ، ئەو بەرەڤ فێربوونا فەرموودەیێن پێغەمبەری چوو و ل تەمەنێ دەهـ ساڵیێ دا، پەرتووکا ناڤدارا ئیمامێ مالك، "الموطأ"، ب تەمامی ژبەر کربوو.
ژ بۆ كو زمانێ عەرەبی ب شێوەیەكێ پاراڤ و ڕەسەن فێر ببیت، ئەو چوو د ناڤ عەرەبێن بەدەوی یێن هوزا هوزەیل دا، ئەوا کو ب پاراڤیا زمانێ خوە دهاتنە نیاسین. ئەو دەمەكێ درێژ د ناڤ وان دا ما، شعر و ئەدەبێ عەرەبی ژ ژێدەرێن وێ یێن ڕەسەن وەرگرتن. ئەڤ شارەزایییا د زمانێ عەرەبی دا پاشان بوو كلیلا سەرەكی بۆ تێگەهشتنا وی یا کوور ژ قورئان و فەرموودێ و دامەزراندنا زانستێ ئوسولا فقهێ.
گەشتێن ل دویڤ زانینێ :
پشتی كو ئیمامێ شافعی زانستێن سەرەتایی ل مەککە وەرگرتین، حەزا وی یا مەزن بۆ زانینێ ئەو هاندا کو گەشتان بکەت. ئارمانجا وی یا ئێکێ باژێرێ مەدینێ بوو، جهێ پێغەمبەری و مالا ئیمامێ مەزن، مالك بن ئەنەس، دامەزرێنەرێ مەزهەبێ مالكی. شافعیێ گەنج ب نامەیەکا پێشنیارێ ژ والیێ مەککێ چوو مەدینێ و ل گەل ئیمام مالكی هەڤدییتن کر. ئیمام مالكی، پشتی دیتی کو شافعی پەرتووکا وی "الموطأ" ژبەر کریە، سەرسام بوو ب زیرەكی و حەزا وی و ئەو وەكی قوتابیێ خوە وەرگرت. ئیمامێ شافعی نێزیکی دەهـ سالان ل مەدینێ ل دەڤ ئیمام مالكی ما، هەتا وەغەرکرنا ئیمام مالكی ل سالا 179ی کۆچی. ل ژێر دەستێ ئیمام مالكی، ئەو ب کووراتی شارەزای فقهـ و فەرموودێ بوو و بوو ئێك ژ قوتابیێن هەرە دیار یێن قوتابخانا ئەهلێ حەدیسێ.
پشتی وەغەرکرنا ئیمام مالكی، ئیمامێ شافعی بۆ دەمەكی کارەك ل یەمەنێ وەرگرت. لێ ل وێرێ، ژبەر دادپەروەری و ڕاستگۆیا وی، ئەو تووشی ئاریشەیان بوو و ب نەحەقی هاتە گونەهبارکرن ب پشتەڤانیکرنا شۆرەشەکێ دژی خەلافەتا عەباسی. ئەو هاتە گرتن و ب زنجیران بەرەڤ بەغدا، پایتەختا خەلافەتێ، هاتە هنارتن. ل بەغدا، ئەو ل هەمبەر خەلیفە هارون الرەشید راوستیا و ب زمانێ خوە یێ پاراڤ و بەلگەیێن خوە یێن بهێز، بێ گونەهییا خوە سەلماند و هاتە بەردان.
ئەڤ روودانا تاڵ بوو دەلیڤەیەکا زێڕین بۆ ئیمامێ شافعی. ل بەغدا، ئەو ل گەل قوتابیێن ئیمامێ ئەبو حەنیفە، ب تایبەتی موحەمەد بن حەسەن شەیبانی، هەڤدییتن کر. ل ڤێرێ، ئەو ئاشنای قوتابخانا ئەهلێ ڕەئی (ئەهلێ بۆچوونێ) بوو، ئەوا كو پتر گرنگی ددا قیاس و ئیجتیهادێ. ئەڤە بوو جهێ هەڤبەرکرن و گەنگەشەیێن زانستی د ناڤبەرا دوو قوتابخانەیێن مەزن یێن فقهێ دا. ئیمامێ شافعی ب زیرەكییا خوە شییا كو باشیێن هەردوو رێبازان، رێبازا ئەهلێ حەدیسێ ل حیجازێ و رێبازا ئەهلێ ڕەئی ل عیراقێ، وەربگریت و د ناڤبەرا وان دا ئاشتەواییەكێ چێکەت. ئەڤ سەروبۆرا زانستی بوو بنەما بۆ دامەزراندنا مەزهەبێ وی یێ تایبەت، مەزهەبەكێ كو هم گرنگیێ ب دەقێن پیرۆز (قورئان و فەرموودە) ددەت و هم ژی جهەكێ بەرفرەهـ بۆ ئیجتیهاد و قیاسێ د هێلیت.
دامەزراندنا زانستێ ئوسولا فقهێ و پەرتووکا "الرسالة" :
بەرهەمێ هەرە مەزن و نەمرێ ئیمامێ شافعی، دامەزراندنا زانستێ ئوسولا فقهێ بوو. هەتا وی سەردەمی، زانایان حوکمێن شەرعی ژ قورئان و فەرموودێ دەر دئینان، لێ هیچ رێسا و بنەمایێن روون و دیار بۆ ڤێ پرۆسێ نەبوون. هەر زانایەكی رێبازا خوە هەبوو. ئیمامێ شافعی هەست ب پێدڤییا دانانا بنەمایان کر دا كو دەرئینانا حوکمان ب شێوەیەكێ رێکخستی و زانستی بهێتە کرن و رێ ل بەر تێکەلی و ناکۆکییان بهێتە گرتن.
ل سەر داخوازا زانایێ مەزن یێ فەرموودێ، عەبدولڕەحمان بن مەهدی، ئیمامێ شافعی پەرتووکا خوە یا ناڤدار "الرسالة" نڤیسی. ئەڤ پەرتووکە وەكی ئێکەم بەرهەمێ تەمام و رێکخستی د دیرۆکا ئیسلامێ دا دهێتە دانان كو ل دۆر زانستێ ئوسولا فقهێ هاتییە نڤیسین. د ڤێ پەرتووکێ دا، ئیمامێ شافعی ب شێوەیەکێ لۆژیکی و روون، ژێدەرێن شەرعی و رێزبەندییا وان دیار دکەت. ل دەڤ وی، رێزبەندییا بەلگەیێن شەرعی ب ڤی ئاوایی یە:
1. قورئانا پیرۆز: ژێدەرێ ئێکێ و سەرەكی.
2. سوننەتا پێغەمبەری: رونکرنا قورئانێ و ژێدەرێ دوویێ.
3. ئیجماع: هەڤرایییا هەمی زانایێن ئومەتێ ل سەر حوکمەكی.
4. قیاس: هەڤبەرکرنا روودانەکا نوو ب روودانەکا کەڤن كو د قورئان و سوننەتێ دا هاتییە، ل سەر بنەمایێ هەبوونا هەمان سەدەم (علة).
ئیمامێ شافعی د "الرسالة"ێ دا ب کووراتی بەحس ل بابەتێن وەكی عام و خاص، ناسخ و منسوخ، و مەرجێن قەبوولکرنا فەرموودێ (ب تایبەتی فەرموودا ئاحاد) دکەت. ڤێ پەرتووکێ شۆرەشەک د هزرا ئیسلامی دا چێکر و رێبازەكی زانستی و روون بۆ هەمی زانایێن پاش خوە دانا.
مەزهەبێ کەڤن و نوو: سەفەرا دوماهیێ بۆ مسرێ
پشتی کو ئیمامێ شافعی دەمەكی ل بەغدا ما و وانە گوتن، ئەو بۆ ماوەیەکی کورت ڤەگەریا مەککێ. پاشی، ل سالا 199ی کۆچی، ئەو بەرەڤ مسرێ چوو و هەتا داوییا ژیانا خوە ل وێرێ ما. ل مسرێ، ئەو گەهشتە لووتکا پێگەهشتنا خوە یا زانستی. ل وێرێ، ئەو ژ نوو ڤە ل بۆچوون و ئیجتیهادێن خوە یێن بەری نوکە ڤەکۆلی و گەلەك ژ وان گوهارتن. ئەڤ بۆچوونێن وی یێن نوو ب "مەزهەبێ نوو" دهێنە نیاسین، و ئەو بۆچوونێن وی یێن بەری بچیتە مسرێ (ل عیراقێ) ب "مەزهەبێ کەڤن" دهێنە ناڤکرن.
سەدەمێ ڤێ گوهارتنێ ئەو بوو كو ئیمامێ شافعی ل مسرێ تووشی فەرموودە و ژینگەهەکا جودا بوو. وی دیت كو هەلومەرجێن جڤاکی و ئابۆری ل مسرێ ژ یێن عیراقێ جودا نە، و ئەڤە کاریگەری ل سەر ئیجتیهادێن وی کر. ئەڤە نیشانا هزرڤەکری و نەرمییا وی بوو، كو ئەو بەردەوام ل دویڤ بەلگەیێ دچوو و ئەگەر بەلگەیەکا بهێزتر بدیتبا، ژ گوهارتنا بۆچوونا خوە دوودل نەدبوو.
ل مسرێ، وی بەرهەمێ خوە یێ هەرە مەزن د بوارێ فقهێ دا نڤیسی، کو ئەو ژی پەرتووکا "الأم" (دایك)ە. ئەڤ پەرتووکە ئینسکلۆپیدیایەکا بەرفرەهە ژ فقهێ شافعی و تێدا ب تێر و تەسەلی بەحس ل هەمی بابەتێن فقهی، ژ پاقژیێ و نڤێژێ بگرە هەتا بازرگانی و سزایان، هاتییە کرن.
کەسایەتی، رەوشت و قوتابیێن وی :
ئیمامێ شافعی نه تەنها زانایەكێ مەزن بوو، بەلکو خودان کەسایەتییەکا بلند و رەوشتێن هێژا بوو. ئەو ب خودانترسی، زوهد، و سەخاوەتا خوە ناڤدار بوو. دهێتە ڤەگێران كو وی شەڤا خوە دابەشی سێ بەشان کربوو: بەشەك بۆ نڤیسین و زانستێ، بەشەك بۆ نڤێژ و عیبادەتی، و بەشەك ژی بۆ نڤستنێ. دەنگێ وی د خواندنا قورئانێ دا هێندە خوش و کاریگەر بوو كو گەلەك کەس ژ ترسا خودێ دکەفتنە گری.
ئەو د هەمان دەم دا کەسەكێ زەلام و ئازا بوو، و تیرهاڤێژەكێ شارەزا بوو. زمانێ وی پاراڤ و شیرین بوو و خودان شیانەکا مەزن یا شعرێ بوو. گەلەك ژ گوتن و شعرێن وی یێن پری ژ حیکمەتێ هەتا نوکە ماینە.
میراتێ ئیمامێ شافعی ب رێیا قوتابیێن وی یێن هێژا بەردەوام بوو. ژ ناڤدارترین قوتابیێن وی ل مسرێ ئەڤە بوون: ئەبو یەعقوب یوسف بن یەحیا بوەیتی، ئیسماعیل بن یەحیا موزەنی، و رەبیع بن سولەیمان مورادی. ڤان زانایان مەزهەبێ وی پاراست و بەلاڤکر و گەلەك شروڤە ل سەر بەرهەمێن وی نڤیسین. هەروەها، ئیمام ئەحمەد بن حەنبەل، دامەزرێنەرێ مەزهەبێ حەنبەلی، ئێك ژ قوتابیێن وی بوو و گەلەك رێز بۆ دگرت و دگوت: "ئەگەر نه شافعی با، مە دا فقهێ فەرموودێ نەزانیت".
وەغەرا دوماهیێ :
ئیمامێ شافعی ژیانا خوە یا پری ژ خزمەتا زانست و دینێ، ل مسرێ ب داوی ئینا. ئەو تووشی نەخوشییا قەبزییا بەردەوام (مایەسیری) ببوو و گەلەك ئێش دکێشا. لێ د گەل هندێ ژی، ئەو ژ وانەگوتن و نڤیسینێ نەوەستیا. ل رۆژا داوییا هەیڤا رەجەب، سالا 204ی کۆچی (820ی زایینی)، ل تەمەنێ 54 ساڵیێ، ئیمامێ شافعی وەغەر کر. ئەو ل قاهیرە، ل جهێ كو نوکە ب ناڤێ وی دهێتە نیاسین، هاتە ڤەشارتن و مەزارگەها وی هەتا نها ژی جهێ زیارەتا خەلکی یە.
ژیان و بەرهەمێن ئیمامێ شافعی میراتەكی گرانبەهایە بۆ جیهانا ئیسلامێ. وی نه تەنها مەزهەبەكێ فقهی دامەزراند كو ب ملیۆنان کەس ل سەرانسەری جیهانێ ل دویڤ دچن، بەلکو ب دانانا زانستێ ئوسولا فقهێ، رێیەکا زانستی و روون بۆ تێگەهشتن و جێبەجێکرنا شەرعێ خودێ دانا. زیرەكییا وی یا بێ وێنە، هەول و ماندیبوونا وی یا بێ راوستان ل رێیا زانینێ، و کەسایەتییا وی یا بلند، وی دکەن ئێك ژ رووناهیێن هەرە گەش د دیرۆکا هزرا ئیسلامی دا.
(ژێدەرێن کلاسیکی)
ئەڤە ژێدەرێن سەرەكی و كەڤنن كو ژیانناما ئیمامێ شافعی ب تێر و تەسەلی تێدا هاتیە:
1. مناقب الشافعي ـ للإمام أبي بكر أحمد بن الحسين البيهقي.
2. سير أعلام النبلاء ـ للإمام شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان الذهبي.
3. تاريخ بغداد ـ لأبي بكر أحمد بن علي الخطيب البغدادي.
4. طبقات الشافعية الكبرى ـ لتاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبكي.
5. توالي التأسيس بمعالي ابن إدريس ـ لجمال الدين عبد الرحيم بن الحسن الأسنوي.
6. آداب الشافعي ومناقبه ـ لأبي حاتم محمد بن حبان البُستي.
(ژێدەرێن سەردەمیانە)
ئەڤە ڤەكۆلین و نڤیسینێن نوونە كو ل سەر ژیان و هزرا ئیمامی هاتینە نڤیسین:
1. الشافعي: حياته وعصره - آراؤه وفقهه ـ للشيخ محمد أبو زهرة.
2. الإمام الشافعي: فقيه السنة الأكبر ـ للدكتور عبد الحليم الجندي.
3. الموسوعة الفقهية الكويتية ـ الصادرة عن وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية في الكويت (تحتوي على معلومات وافية عن الإمام ومذهبه).
(ژ بەرهەمێن ئیمامێ شافعی)
ئەڤە دوو بەرهەمێن ئیمامی بخۆنە كو ژێدەرێن سەرەكی نە بۆ ناسینا هزرا وی:
1. الرسالة ـ (في علم أصول الفقه).
2. الأم (في الفقه).
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە