مەلایێ جزیری
مەلایێ جزیری :
ژێدەر: دیوانا مەلایێ جزیری، مێژوویا ئەدەبێ کوردی، کوڤار و گۆڤارێن ئەدەبی.
پێشەکی:
مەلایێ جزیری، ئەو ناڤێ ب تژی رێز و قەدر دەربارێ وی دهێتە گوتن د ناڤ جیهانا ئەدەب و عیرفانا کوردیدا. ئەو وەک ستێرەکا گەش د ئەسمانێ رۆژھەلاتناسیێ و وەک چیاکێ بلند د ناڤ دەشتا وشکا بێ مانا و هزران دا، ب بێ گۆمان مەلایێ جزیری یەک ژ گەورەترین و ناڤدارترین فەیلەسوف، خودان سۆفیزم، شاعیر و زانایێن کورد یە د دیرۆکا ئەدەب و عیرفانا کوردیدا. ژ بەرهەمێن وی یێن ب ناڤ و دەنگ دێ شێین ژ "دیوانا مەلایێ جزیری" و "عەقیدەیا ئیمانێ" ناڤ ببەین. د ناڤ ڤێ راپۆرتێ دا دێ ب درێژی لسەر ژیان و بەرهەم و کاریگەرییا وی بۆ سەر ئەدەب و هزر و فەرهەنگا کوردی و جیهانی ژی ئاخڤین.
ژداییکبوون و ژیانا وی:
مەلایێ جزیری د سالا 1570ێ زایینی ل باژارێ جزیر بو داییکبوویە، کو د کەڤندا ناڤێ وێ ب جزیرەتا بۆتان دهاتە ناسین. ناڤێ وی یێ تەمام "شێخ ئەحمەدێ جزیری" یە و ژ مالباتەکا ناڤدار و زانا ل جزیرێ ب وێ داییکبوویە. ب زارۆکینیێ دەست ب خواندنێ کریە و ل دەڤ باب و بابیرێن خوە یێن زانا فێری زانستێن دینی و عەقلی بوویە. پاشان بزاڤ کریە ل ناڤەند و قوتابخانێن دینی یێن وێ دەڤەرێ خوە پێش بێخیت. مەلایێ جزیری ژبەر زانین و ژێهاتی و زیرەکیا خوە ب زوویی ناڤێ وی دەردکەڤیت و دبتە جهێ رێزگرتنا هەر کەسەکی کو وێ ناسیت. ژیانا وی تژی بوو ژ گەشت و گۆزار و خواندنێ، و ژبەر ڤێ چەندێ وی زانین و هزر و فەلسەفەیێن نوی ل دەڤ کەسایەتیێن ناڤدار و قوتابخانەیێن جودا جودا وەرگرتینە.
فێرکرن و رۆلێ وی د زانستێن ئیسلامی:
مەلایێ جزیری زانستێن ئیسلامی ب دروستی خواندینە و ب تمامی شولەژەیێ خواندنا قورئان و حەدیسان و فقھی کریە. زێدەباری وێ چەندێ کو وی ژ وێ سەردەمێ بوو کو مروڤان هزر د وێ چەندێ دا دکر کو دڤێت دینێ ئیسلامی ژ خرافات و باوەرێن بێ بنەما دویر بیت، ژبەر ڤێ چەندێ وی ژی گەلەک لسەر ڤێ چەندێ کاریە و هزر و فەلسەفە و قوتابخانەیێن نوی دامەزراندینە. مەلایێ جزیری د وێ سەردەمێ دا گەلەک بزاڤ کریە کو ڤان زانستان ب زمانێ کوردی بگەهینیتە خەلکی و زارۆک و گەنجێن کوردی فێر بکەت و ب تایبەتی ژی د زانستێ تەفسیر و فقه و حەدیسان دا.
کاریگەرییا سۆفیگەریێ لسەر مەلایێ جزیری:
مەلایێ جزیری وەک گەلەک ژ زانایێن وێ سەردەمێ کاریگەرییەکا مەزن لسەر وێ سۆفیگەریێ هەبوو. وی هزر و فەلسەفەیێن سۆفیگەریێ د بەرهەمێن خوە دا بکارئیناینە و ب وێ چەندێ ژی شیا یەکێ ژ مەزنترین و ناڤدارترین سۆفی و رۆژھەلاتناسێن کوردی بیت. دیوانا وی ب تایبەتی تژی یە ژ هزر و فەلسەفەیێن سۆفیانە. وەک جزیری و گەلەک ژ سۆفیێن دی باوەریا وێ چەندێ هەبوو کو مروڤ دڤێت ب رێیا سۆفیگەریێ خوە نێزیکی خودێ بکەت و هەمی ژیانا خوە تەرخان بکەت بۆ خودێ و دڤێت هەر تشتێ ژ ئەردی و عەسمانی هەبیت دڤێت بتنێ خودێ ببینیت.
دیوانا مەلایێ جزیری:
"دیوانا مەلایێ جزیری" شاهکارەکا ئەدەبی و عیرفانی یە کو هزر و بیر و فەلسەفەیێن وی د ناڤ وێ دا دەرکەڤن. د ڤێ دیوانێ دا وی د سەدان پەرتۆک و بەرهەمێن خوە دا لسەر خودێ و هزر و ڤیان و عشق و مرۆڤایەتیێ و هەمی تشتێن دن یێن مرۆڤ د ژیانا خوە دا وێ ب رێڤە ببەت ئاخڤییە. شیعرێن وی ب زمانەکێ سادە و رەوان هاتینە نڤیسین، لێ د هەمان دەم دا تژی یە ژ کورت و مانا یێن سۆفیانە. وی زمانەکێ بلند و پڕ مانا بکارئینایە کو بتنێ یەکێ ژ مەزنترین شاعیرێن کوردی یە. دیوانا وی ژ گەلەک بەشێن جودا جودا پێکدهێت وەک:
* غەزەل: کو د ڤی بەشی دا وی لسەر عشق و ڤیان و جوانیێ و سروشتی ئاخڤییە و هزر و فەلسەفەیێن سۆفیانە د ناڤ وێ دا بکارئیناینە.
* قەسیدە: کو د ڤی بەشی دا وی لسەر پڕانییا تشتێن ژیانا مروڤی دڤێت ئاخڤییە و هەمی تشتێن وێ دڤێت ب رێڤە ببەت.
* تەوحیدنامە: کو د ڤی بەشی دا وی لسەر خودێ و پێغەمبەران و ئیمانێ و هەمی تشتێن دینی ئاخڤییە.
زمانێ مەلایێ جزیری:
مەلایێ جزیری زمانێ کوردی ب شێوەیەکێ جوان و رەوان بکارئینایە و ب وێ چەندێ ژی وی ناڤێ خوە د ناڤ ئەدەب و عیرفانا کوردیدا بلند کریە. وی ژ بلی زمانێ کوردی زمانێن عەرەبی و فارسی ژی ب دروستی دزانی و د بەرهەمێن خوە دا بکارئیناینە. لێ زمانێ وی یێ سەرەکی زمانێ کوردی بوو و وی گەلەک بزاڤ کریە کو ڤی زمانی پێش بێخیت و ناڤێ وێ ل جیهانێ بلند بکەت. وی گەلەک ووشەیێن نوی و گرنگ ژ ڤان زمانان وەرگرتینە و ب زمانێ کوردی بکارئیناینە و وێ ژی زمانێ کوردی زەنگین کریە.
کاریگەرییا مەلایێ جزیری لسەر ئەدەب و فەرهەنگا کوردی:
مەلایێ جزیری کاریگەرییەکا مەزن لسەر ئەدەب و فەرهەنگا کوردی هەبوویە. وی رێیەکا نوی بۆ شاعیر و زانایێن کوردی ڤەکریە کو لسەر رێ و رەوشت و شێوازێ وی ب رێڤە بچن. گەلەک ژ شاعیر و زانایێن پشتی وی ژ وی کاریگەری وەرگرتینە و بەرهەمێن خوە ب شێوازێ وی نڤیسینە. وی ژبلی وێ چەندێ ژی گەلەک قوتابخانە و ناڤەندێن دینی دامەزراندینە کو گەلەک ژ زارۆک و گەنجێن کوردی فێری زمان و ئەدەب و فەرهەنگا کوردی کرینە.
دیرۆکناسی و رۆژھەلاتناسی:
مەلایێ جزیری ژبلی وێ چەندێ کو شاعیر و زانایەکێ ناڤدار بوو، وی ژی رۆلەکێ گرنگ د دیرۆکناسی و رۆژھەلاتناسیێ دا هەبوویە. وی گەلەک پەرتۆک و بەرهەمێن خوە دا لسەر دیرۆکا کوردی و دیرۆکا ئیسلامی ئاخڤییە و گەلەک زانین و زانیاریێن گرنگ ل دەڤ مروڤان و ژ نڤیسکارێن دی پاراستینە و ئەرشیف کرینە.
پێشکەشکرنا هزرێن رۆشنبیری:
مەلایێ جزیری ژبلی وێ چەندێ کو شاعیر و زانایەکێ دینی و سۆفی بوو، وی رۆلەکێ گرنگ د پێشکەشکرنا هزرێن رۆشنبیری ژی هەبوویە. وی لسەر مافێن مروڤی و دادپەروەریێ و ئازادیێ و یەکسانیێ و پێکڤەژیانێ گەلەک بەرهەمێن خوە دا ئاخڤییە. وی هزرێن نوی ل دەڤ خەلکی بەلاڤ کرینە و وێ ژی ژیانا مروڤان گوهۆریە. وی گەلەک لسەر ڤیانیێ و پێکڤەژیانێ و تەباییێ و ئێکگرتنێ گەلەک بەرهەمێن خوە دا ئاخڤییە. وێ ژی خەلک ل سەر ڤان هزران رۆژانە ژیانا خوە د بەنە رێڤە.
مەرگ و میرات:
مەلایێ جزیری د سالا 1640ێ زایینی دا چوویە بەر دلۆڤانییا خودێ و ل باژارێ جزیرێ هاتیە ڤەشارتن. لێ میرات و بەرهەمێن وی هێژ ژی د ناڤ مە دا ساخن و د ناڤ ژیانا مە دا د رۆژانە دا د وێ دژین. دیوانا وی هاتیە وەرگێرانە سەر گەلەک زمانان و بوویە جهێ سەرنجا رۆژھەلاتناسان و رۆژھەلاتناسێن جیهانی. وێ ژی ناڤێ وی ل جیهانێ بلند کریە.
ل داویێ، مەلایێ جزیری ب رەنگەکێ رۆن و ئاشکرا نیشانەکا بلند یا ئەدەب و عیرفانا کوردی یە. ئەو دیمەنێ هەمی تشتێن باش و خودایەتی یە کو د ناڤ وێ دا وی خوە گەهاندیە خودێ و وێ ژی خەلک گەهاندینە خودێ.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە