ئیسحاق نیوتن
ئیسحاق نیوتن :
نیوتنی بشئوەکئ گشتی رولەکئ گرنگ هەبو د زانست و زانینئ دا وەکی ( فیزیا و ئەندازەی دا ) بەلئ وی پتر گرتنگی ددا خاندنا ئەندازەی وەکی یاسایا هئزا راکئشانئ کو بو وی دزڤریتە ڤە ، ژ هەژی گوتنئ یە کو ئیسحاق نیوتن ببو کاریگەر ترین کەسایەتی د جیهانئ دا ل چەرخئ هەڤدێ ، و فزیا یا سەردەم نیڤیەک ژ هزر و بوچونئن وینە ، ئیسحاق نیوتن ل ٢٥ هەیڤا ١٢ ل سالا ١٦٤٢ ل ئینگلتەرا ژدایك بوویە ، ل دەڤەرا ( وولسثورب ) و فەرە بهئتە گوتن کو ئیسحاق نیوتنی لەشەکئ لاواز هەبوو ، کو کەسەکئ ئەو هیڤیە نەبو کو دێ ئیسحاق نیوتنی شیان هەبن دژیانئ دا بمینیت ، کو ل هەیڤئن دەست پئکئ یئن ژیانا وی پئتڤی ب ئامیرەکئ بوو بو لبن حەفکا وی داکو بشئت سەرێ خو رابگریت لسەر ملئن خو ، پشتی ژیئ وی گەهشتیە ٣ هەیڤان بابئ وی ژ ژیانئ بارکر ، و داپیرا وی بخودان کر پشتی کو دایکا وی شی کریەڤە ، پشتی کو زەلامئ دایکا وی یئ دوویئ ژ ڤئ ژیانئ بار کری دوبارە نیوتن زڤریەڤە لدەف دایکا خوو ، کو ل وی دەمی ژیئ وی گەهشتبو ١٤ سالیئ ، و نیوتنی ئەو زەڤی بجهـ هئلا یا کو دایکا وی دڤیا نیوتن لئ کار بکەت ، و بەرەف خاندن و زانینئ ڤە چوو ، و هەروەسا یئ مژیل بو بکارئ داری ڤە ، و هەروەسا خو ئامادە دکر بو خاندنئ ل زانکویا ( کامبریدج )
خـاندنا ئیسحاق نیوتنی و ژیانا وی یا ئەکادمی :
ل زانکویا ( ترینیتی ) دژیئ ١٨ سالیئ دا چویە دناڤ خاندنا ئەکادمی دا ، و وئرئ سەرنجا وی بو بابەتئ بیرکاریئ راکئشا پشتی کو پروفیسورێ نیوتنی ( بارو ) مەندەهوش بوی ب زیرەکیا نیوتنی و شارەزایا وی ، و ل سالا ١٦٦٥ زاینی نیوتنی باوەرناما بەکالیریوسئ بدەست ڤە ئینا ،و یئ بەردەوام بوو لسەر دیفچونئن بابەتئن خاندنئن فیزیا و بیرکاری و فەلەکی ڤە گرئدای ، هەتا کو خاندنا خوو تەمام کری و باوەرناما ماجیسترێ بدەست ڤە ئینای ، و دژیئ ٢٦ سالیئ دا نیوتنی ل شینا پروفیسورێ خو باروی دەست بکارێ خو کر پشتی کو پروفیسور باروی دەست ژ کارێ خو بەردای ،هەر چەندە کو نیوتن بشیانئن خو شیا ببیتە دەرچویئ زانکویئ بەلئ هەر ئەو ئاستە بدەست ڤە نە ئینا کو یا پئتڤی بوو گەهیتئ و وەکی یا پئتڤی رئز و بها ب شیانئن نیوتنی نەهاتە دان، بەلئ ئا نیوتن ب هئز شیانئن خو هەر یئ بەردەوام بوو هەتا کو بویە زانایەکئ مەزن دگەلەك باوراندا و ژبەر کارئن وی و رەوشتئ وی یئ باش ل سالا ١٦٨٩ زاینی خو بەربژئر کر وەکی رئڤەبەرێ زانکویا کامبریدج بوو پەرلەمانی ، ژ هەژی گوتنئ یە کو دەمئ ئەو ل لەندەن هەڤنیاسینا کومەلەکا رەوشەنبیرا کر ، و پئدڤی بوو بگەهیتە ئاستئ فەیلەسوف جون لوکی و ژهەژی گووتنئ یە کو نیوتن شیا ئەنجام بدەت بەلئ پا هەر ئاستئ وی و پلا وی نە هاتە بلند کرن بو جهەکئ ژ وی جهەکئ بلندتر ژ یئ ئەو لئ ، و ئەڤە بوو ئەگەر کو بئ ئومئدیەك ل دەف نیوتنی پەیدا ببیتو ئەڤە بوو ئەگەر توشی شکەستنا شەلەلئ ببیت ل سالا ١٦٩٣ زاینی ، پشتی سالا ١٦٩٦ زاینی نیوتن دیرکەفت ژ ژیانا زانستی و یا ئەکادمی ، و مژیل بوو ب پوستئ پارئزگاری یئ ل باڕەگایئ سک یا دراڤی ، و پاشی بوو رئڤەبەرێ وی بارەگای ، و جیهانئ ئەو کار و ڤەدیتنئن وی کرین ژبیرنەکرن، و هەر شانازیکرن و مەزن کرنا وی یا بەردەوام بوو ل پشتی ژیانا زانستی ژی بەردای ،
ل سالا ١٧٠٥ زاینی خەلاتئ ( فارس ) وەرگرت ،
دهئتە زانین کو دڤی ماوەی دا توشی هندەك رەخنان بوو ، چنکی ئەو ئەو نەشیا بوو چ داهئنانئن نوی د دوماهیکا چارئکا ژیانا خودا بکەت ، و هندەکا دگوت کو شارەزایا وی یاهاتیە سوتن و نەمایە ، و هندەکا ژ بەحس ل هندێ دکر کو نیوتن نەشیا چ ڤەدیتینئن نووی پئشکئشی مروڤایەتیئ بکەت و چ تشتئن نووی دبوارێ فیزیا و بیرکاریئ دا زئدەنەکرینە ،
سئ یاسا یئن ئیسحاق نیوتنئ :
ناڤئ نیوتنی هاتبو گرئدان ب یاسایا هئزا راکئشانئ ڤە ، و ئەو چیروکا کو خەلك بەحس ژئ دکەن دەربارەی ڤەدیتنا ئەڤئ یاسایئ دا کو د ناڤبەرا سالانئن ١٦٦٥ زاینی و ١٦٦٧ زاینیدا ، کو نیوتن لبن دارەکئ یئ رینشتی بوو کو دماوئ بئهنڤەدانا ویدا ئەوا کو بدەست ڤە ئینا دماوئ گرتنا قوتابخانئ دا ، ل دەمئ ئەو یئ رینشتی لبن دارئ ،سئڤەک کەفتە سەر سەرئ وی ،کو ئەڤ سئڤە بوو ئەگەرئ ڤەدیتن و ئاشکەرا کرنا یاسایا هئزا راکئشانئ و لسەر ڤئ چەندئ را هندەك کەسان گومان لسەر راستەقینەیا ئەڤئ چیروکئ دا هەبوو ، و دگوتن کو ئەگەرئ ڤەدیتنا ئەڤئ یاسایئ ژ هندەك رویدانئن دی یئن سروشتی بوو ل دیف دا هاتی ، و دهئتە زانین کو ئیسحاق نیوتنی سئ یاسایئن دی یئن لڤینان ڤەدیتن دگەردونی دا ، ژوانژی :
*یاسایا هئزئ ئەوا کو کاریگەریا خوو دکەتە سەر لڤینئن لەشی ئانکو لڤینا وئ یان گوهورینا لڤینا وئ ،
*یاسایا چاوانیا هژمارتنا هئزئ
*یاسایا کو هەر کریارەکئ ل بەرامبەر کریارەك یا هەی و وەکهەڤ دکەت و بەروڤاژی ئاراستەی دکەت
دەستکەفتئن ئیسحاق نیوتنی :
لسەر سئ یاسایئن نیوتنی یئن لیڤینئ دا ، نیوتنی هژمارەکا دی یا دەست کەفتان و ڤەدیتنا هەبوون ،
هندەك ژوانژی وەکی :
*ئکەم تشت ئیسحاق نیوتنی تئدا بەحسئ راکئشانئ وەکی هئزەکا کاریگەر یا ئالوگور دناف لەشئت جئواز دا پشنیار کر ،
پەرتوکا نیوتنی ئەوا بناڤئ ( philosohiaeNaturalis principia mathematica ) کو ژ گرنگ ترین پەرتوکئن زانستی یە دمئژویئ دا ، دهئتە زانین کو یاهاتیە بەلاڤ کرن ل سالا ١٦٨٧ زاینی ،
*نیوتنی دوو تیورئن بکارهئنای ڤەدیتن ل سالا ١٦٦٥ زاینی
*نیوتنی تلیسکوبەکا رەنگڤەدای داهئنا ، کو ئەڤ تلیسکوپە گەلەك یا جئواز بو ژ تلیسکوپئن دی چنکوو ئەو یا رەنگ و رەنگ بوو و هەروەسا ل شینا عەدەسا ئاوئنە ئانکو خودیک تئدا بکارئینا و قەبارئ وئ یئ بچویك بوی و کاریگەریا باش هەبوو ، و ژهەژی گوتنئ یە کو زانکویا مەلەکی داخاز ژ نیوتنی کر کو تلیسکوپا خو نیشان بدەت ل سالا ١٦٧١ زاینی ، و فەرمان پئ کر تئبینیا لسەر چئکرنا شئوئ وئ بنڤئسیت کو گرئدای بن ب رەنگئن وئو روناهیا وی و قەبارێ وئ ڤەبیت ، ئەڤە هەمی ل سالا ١٦٧٢ زاینی دا ،
*نیوتنی ڤەدیت کو روناهیا رەنگئ سپی یا تئکەلە ژ رەنگئن جورەو جور کو دشئت ژئک جودا بکەت و ئەڤئ ڤەدیتنئ ژی شورەش دروست کرن د زانستئ ئەندازەی دا ،
*نیوتنی پشنیار کربو کو شئوئ هەسارا ئەردی نەیئ گروڤرە ، بەلکو یئ راست و پانە ،
مرنا ئیسحاق نیوتنی :
ئیسحاق نیوتجی دوماهیکا ژیانا خوو دگەل کورێ خیشکا خو دبرە سەری ل ئنگلتەرا ، ل دەڤەرا ( کرانبیری بارک ) ل نئزیک وینشستر ، نیوتن ژبەر دەست کەفت و ڤەدیتنئن خو ببوە کەسەکئ زەنگین ، و ژ بناڤودەنگ ترین زەلاما بو ل ئەوروپا دا ، و ژهەژی گوتنئ یە کو ئەو کەسەکئ قەلس نەبوو بو کارئن خئرخوازی ،و هەروەسا پشتەڤانئ ئەڤان جورە کاران بوو ، و دەمئ نیوتن گەهشتیە ٨٠ سالیئ ئشانا خو ژ ئەندامئ هەرسئ دیتو سیستەمئ خو یئ خوارنئ گوهارت ، و ل سالا ١٧٢٧ زاینی نیوتنی دناڤ زکئ خودا هەست ب ئشانئ دکر و هندەك جاران ئاگەهـ ژ خو نەدما هەتا کو ب ڤی رەنگی گیانئ خو ژدەست دای ل روژا دوویئ یا نەساخیا خوو ، کو دوی دەمی دا ژیئ وی ٨٤ سال بوون ، و ژبەر وێ سەروەتئ زانستی یئ نیوتنی پشت خو هئلای نیوتن کربو ئک ژ مەزنئن چەرخئ خوو ، و گەلەکا ئەو بەراورد دکر دگەل ئەرستوطالیسی و ئەفلاتونی و گالیلوی ،
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە