تيشك ڤەدانا ئەتومی
تیشکا ئەتومی :
تیشکدانا ئەتۆمی دیاردەیەکا فیزیایی یە د گەردیلەیێن نەسەقامگیر یێن توخمان دا ڕویددەت، و تێدا ناڤکا گەردیلەیێ هندەک ژ پارچەیێن خۆ ژ دەست ددەت و گەردیلەیا توخمى دهێتە گوهۆرین بۆ توخمەکێ دی یان بۆ ئایزۆتۆپەکێ دی یێ هەمان توخمى.مێژویا تیشکا ئەتومی :
ل سالا 1934، زانایێ جیهانی فێرمی (Enrico Fermi) هندەک تاقیکرن دکرن دا کو ئایزۆتۆپێن (نظائر) توخمان ب دەست خوڤە بینیت ب ڕێکا هاڤێتنا نیوترۆنان ل ناڤوکا (نواة) توخمان. و دەمێ گەهشتیە توخمێ یۆرانیۆمێ (توخمێ دویماهیێ د خشتێ دەوری دا ل وی دەمی)، پێشبینی کر کو هاڤێتنا نیوترۆنان ل وی توخمی دێ بیتە ئەگەرێ دروستبوونا ناڤوکەکا نەجێگیر کو دێ پارچەیێن بێتا (beta) بەردەت و ب ڤێ ژی ژمارا ئەتۆمی (العدد الذري) ژ 92 دێ زێدە بیت بۆ 93 و توخمەکێ نوی د خشتێ دەوری دا دێ هێتە بەرهەمئینان، لێ ئەوا پێشبینی دکر ب دەست نەخست و نەشیا بەرهەمێن کارلێکێ (نواتج التفاعل) بناسیت.
و ڤەکۆلین و خواندن ژ سالا 1935 هەتا 1938 بەردەوام بوون، کو زانایەکا کیمیایێ یا ئەلمانی ب ناڤێ ئیدا نۆداک (Ida Noddack) شیا بەرهەمێن کارلێکێ بناسیت و دیار کر کو ناڤوکا یۆرانیۆمێ کەرت بوویە دوو ناڤوکێن ناڤنجی د بارستاییێ (الكتلة) دا. و خواندنان ڕاستیا گریمانا ڤێ زانایێ پشتڕاست کر. ب ڤی شێوەی، شلەقینا ناڤۆکی (الانشطار النووي) دبیتە «کەرتکرنا ناڤوکەکا گران بۆ دوو ناڤوکێن ناڤنجی د بارستاییێ دا، و بەرهەمئینانا ڕێژەیەکا زۆر مەزن یا وزێ (الطاقة) ژ ئەنجامێ کارلێکەکا ناڤۆکی». و بۆ چێبوونا شلەقینێ، ناڤوکا گران وەکی یۆرانیۆم-235 (ئەتۆمی 92، بارستایی 235) ب پارچەیێن سڤک وەکی نیوترۆنان دهێتە هاڤێتن، کو باشترین هاڤێژۆک (القذائف) دهێنە هژمارتن چونکی چ بارگە (شحنة) نینن.
کارلێکا ناڤۆکی (التفاعل النووي)
دیاردەیەکا گەردوونی یا نەجێگیرە، وزەیەکا (طاقة) مەزن پەیدا دکەت کو دشێت ب شێوەیەکێ خراب یان باش بھێتە بکارئینان.
*تیشکا ناڤۆکی (الإشعاع النووي) دابەش دبیتە سەر:
*تیشکا ئەلفا (ئەیۆنێ هێلیۆمی)
*تیشکا گاما (تیشکێن کارۆموگناتیسی) و ناڤەکێ دی ژی ھەیە پێ دھێتە نیاسین ئەوژی (تیشکێن گەردوونی)
*تیشکا بێتا و دابەش دبیتە سەر:
*ئەلەکترۆن (سالب)
*پۆزترۆن (موجب)
کاریگەریێن لایەنی پشتی بەرکەفتنا تیشکا ئەتۆمی :
بەرکەفتنا تیشکێن ئەتۆمی دبیتە ئەگەرێ گوهورینێن کیمیایی د شانەیێن گیانەوەران دا، کو زیانەکا مەزن دگەهینیتە لەشی. و پلەیا وان گوهورینێن کیمیایی زێدە دبیت لدیڤ رێژەیا وێ ژەما تیشکێ یا کو ژلایێ لەشی ڤە هاتیە مێژتن. و رادەیا برینێ یان زیانێ ل دەڤ کەسی دیار نابیت دەمێ بەر تیشکێ دکەڤیت، بتنێ پشتی دەمەکێ نەبیت کو ب قۆناغا ڤەشارتیبوونێ یان دەمێ ڤەحەواندنێ دهێتە نیاسین. و دبیت کاریگەریێن دەستپێکێ یێن هندەک جۆرێن بەرکەفتنا تیشکی هەتا چەندین سالان گیرۆ ببن. و جۆر و ژێدەرێ تیشکێ، وی جۆرێ برینێ دیار دکەت یێ ژێ پەیدا دبیت.
ئەڤرۆ بوویە تشتەکێ پشتڕاستکری کو بەرکەفتنا تیشکا ناڤۆکی دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا جورێن جودا یێن نەخۆشیێن پەنجەشێرێ. و پتریا پێزانینێن لسەر کارتێکرنا تیشکا ناڤۆکی لسەر مرۆڤی ژ ڤەکۆلینێن وان حالەتان ھاتینە وەرگرتن یێن تێدا ھندەک کەس تووشی ژەمەکا بلند یا تیشکێ بووین، و ژ ئەنجامێن تەقینێن ناڤۆکی یێن د شەرێ جیھانیێ دووێ دا ل باژێرێن ھیرۆشیما و ناگازاکیێ چێبووین، زێدەباری وان تاقیکرنێن لسەر گیانەوەران دھێنە کرن. ھندەک ژ مەترسیێن ژ ئەگەرێ بەرکەفتنا مرۆڤی بۆ تیشکێ پەیدا دبن، ڤی شێوەی دهێنە رێز کرن:
پەنجەشێر :
بەرکەفتنا مرۆڤی بۆ تیشکا ناڤۆکی دبیتە ئەگەر کو تووشی جورێن جودا یێن نەخۆشیێن پەنجەشێرێ ببیت، و ئەڤ چەندە گرێدای قەبارێ ژەما تیشکێ و وی جھێ بەر تیشکێ دکەڤیتە. وەک پێزانینەکا زێدە، ھەرچەندە ھندەکێ سەیر دیار بیت، ئێک ژ ڕێکێن ھەری بەرچاڤ یێن بۆ کێمکرنا پەنجەشێرێ دھێنە بکارئینان، بکارئینانا تیشکا ناڤۆکی بخۆیە بۆ ھڕاندنا وێ گرێیا پەنجەشێری.
تاریبوونا هاوێنەیا چاڤی (ئافا سپی) :
هاوێنەیا چاڤی ئێك ژ هەستیارترین جهێن لەشی یە بۆ تیشکێن ناڤۆکی ب گشتی و نیوترۆنان ب تایبەتی، و برەکا تیشکدانێ ژ نیوترۆنان بەسە بۆ تووشکرنا هاوێنەیا چاڤی ب تاریبوونێ (ئافا سپی)، کو ئەوژی پێکدهێت ژ زیانەکا هەردەمى د هاوێنەیا چاڤی دا کو دبیت ببیتە ئەگەرێ ژدەستدانا شیانا دیتنێ.
نەزۆکی :
هندەك بەلگە هەنە کو ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەن کو بەرکەفتنا ئەندامێن زاوزێ بۆ برێن دیارکری یێن تیشکدانێ دبیتە ئەگەرێ تووشبوونا مرۆڤی ب نەزۆکیێ.
مرن :
بەرکەفتنا برێن کێم یێن تیشکدانێ ب تنێ کارتێکرنەکا مەزن لسەر ساخلەمیا مرۆڤی ناکەت، لێ بەرکەفتنا وان برێن کێم بۆ دەمەکێ درێژ و لسەرانسەری سالان، بەرگریا لەشی ل دژی نەخۆشیێن دی لاواز دکەت و دبیتە ئەگەرێ مرنێ.
رێکێن خوپاراستنێ ژ تیشکدانێ :
مە تێبینی کر کو کارتێکرنێن تیشکدانێ دکەت گەلەک و بەربەلاڤن، و ژبەر هندێ پێدڤیە گرنگیێ بدەینە خوپاراستنێ و سەرەدەریێ دگەل ژێدەرێن جودا یێن تیشکدانێ ب هشیاری و ب هشیاریەکا مەزن و لدیڤ مەرجێن تایبەت یێن کو سلامەتیا وان کەسان مسوگەر دکەن یێن د بیاڤێ تیشکدانێ دا کار دکەن. وەک مە دیتی، تەنۆلکێن ئەلفا ماوێ وان کورتە و نەشێن بچنە دناڤ قەلبێ ژ دەرڤە یێ لەشی دا. لدیڤ ڤێ چەندێ، پێدڤیە ئەڤ ڕێک و ڕێکارێن خوپاراستنێ بهێنە وەرگرتن دەمێ سەرەدەری دگەل ژێدەرێن تیشکدانێ دهێتە کرن:
* ل جهێن ئامیر هەبن یێن تیشکێن ئەیۆنی بەلاڤ دکەن وەک ئامیرێن تیشکا سینی (X-ray) و لەزپێکەرێن جودا و مولیدە.
* ل سەرخو کارکرن دەمێ سەرەدەری دگەل کەرەستێن شل دهێتە کرن.
* نەهێلانا ژێدەرێن تیشکدانێ ڤەکری پشتی کار پێ تمام دبیت.
* بکارئینانا ئامیرێن دیارکرن و پیڤانا ئاستێ تیشکدانێ دەمێ دچیە وان جهێن ژێدەرێن تیشکدەر لێ.
* مفا وەرگرتن ژ کومپانیەکا پسپۆر د ئاڤاکرنا وێستگەهێن ئەتۆمی دا.
* ئاڤاکرنا بورجێن تایبەتمەند بۆ چاڤدێریا کارلێکەرێن ناڤۆکی (مفاعلات نووی) ژ دویرڤە.
* ئاڤاکرنا وان ل جهێن ژ ئاکنجیان دویر وەکی گزیرتەکا کارلێکەرێن ناڤۆکی لێ بهێنە دانان.
* چاککرنا بەردەوام و چاڤدێریا کارلێکان و مەرەما وان.
* بکارنەئینانا کەرەستەیێن زوی کارلێککەر د وێستگەهێن ناڤۆکی دا.
* ئەنجامدانا تاقیکرنان ب شێوەیەکێ بەردەوام بۆ خوپاراستن ژ خەلەتیان.
* دەمێ دەرکەفتنا تیشکێن ناڤۆکی، ب ڕێکەکێ بهێتە گهورین بۆ وزەیەکا مفادەر و هەڤالا ژینگەهێ.
* ئاڤاکرنا پشکەکا وێستگەهێ ل بن ئەردی دا دەلیڤەیەک هەبیت دەمێ دەرکەفتنا تیشکێن ناڤۆکی و ڕێکارێن گونجای بۆ ڤالاکرنا ژ نشکەکێ ڤە و دابینکرنا جلوبەرگێن پاراستی بهێنە وەرگرتن.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە