دلێ مروڤی
دل :
دل ئەندامەکێ ماسولکەییە ل دەڤ مرۆڤان و گیانەوەرێن دی، خوینێ د ناڤ مولولێن خوینێ دا د زڤرینا خوینێ دا پالددەت. خوین ئۆکسجین و خوارنەمەنییان دگەهینیتە لەشی، هەروەسا هاریکاریێ دکەت د ژناڤبرنا پاشماوێن پرۆسەیا مێتابۆلیزمێ دا. ل دەڤ مرۆڤان، دل دکەڤیتە د ناڤبەرا سیهان دا، د کەلێنا ناڤەراست یا سنگى دا. دلێ مرۆڤان و شیردەرێن دی و بالندان دابەش دبیتە سەر چار ژۆران: دوو یێن سەری گوهکێن ڕاستێ و یێ چەپێ نە، و دوو یێن خوارێ زککێن ڕاستێ و یێ چەپێ نە. ب گشتی گوهک و زککێ ڕاستێ وەکو دلێ ڕاستێ دهێنە نیاسین، و گوهک و زککێ چەپێ ژی وەکو دلێ چەپێ دهێنە نیاسین. لێ دلێ ماسیان، ب پێچەوانەڤە، بتنێ دوو ژۆر هەنە کو گوهک و زککە، و دلێ خشۆکان سێ ژۆر هەنە. د دلەکێ ساخلەم دا، خوین ب ئاراستەیەکی د دلیدا دچیت ژبەر هەبوونا دەمارێن دلی، کو ڕێگریێ ل زڤڕینا خوینێ دکەن. دل ب کیسەکێ ڤالا یێ پاراستنێ هاتیە دەورپێچکرن، و د ناڤا ڤی کیسیدا کێمەکا شلەمەنیێ هەیە. دیوارێن دلی ژ سێ تەبەقان پێکدهێن: پەردا دەرڤەیی یا دلی، ماسولکا دلی، و پەردا ناڤخۆیی یا دلی. دل خوينێ ب ڕيتمەکا ڕێکخستی پۆمپ دکەت کو ژ لایێ کومەکا خانێن ڕێکخەر ڤە ل گرێیا جیبی یا گوهکیدا دهێتە دیارکرن. ئەڤ خانە تەزوویەکێ بەرهەم دئینن کو دبیتە ئەگەرێ گرژبوونا دلی، و ئەڤ گرژبوونە بۆ گرێیا گوهکی-زککی دهێتە ڤەگوهاستن، و پاشی د سیستەمێ گەهاندنا دلی ڕا بەلاڤ دبیت.
دل خوينەکا کێم ئوکسجین ژ زڤڕینا لەشی وەردگریت، ئەڤ خوينە دچیتە د ناڤ دلی دا بۆ گوهکێ ڕاستێ ب تایبەتی ب ڕێکا هەردوو خوينبەرێن کەلەکا ژۆری و ژێری، پاشی ئەڤ خوينە د دەرزینکا سێپەڕکی ڕا دەربازی زککێ ڕاستێ دبیت. خوين ژ زککێ ڕاستێ د زڤڕینا سیهان ڕا بۆ سیهان دهێتە پۆمپکرن، کو ل وێرێ ئوکسجینێ وەردگریت و دووئوکسیدا کاربۆنێ دهاڤێژیت. پاشی خوینا تێرئوکسجین دزڤڕیتەڤە بۆ گوهکێ چەپێ، و پاشی خوين دەربازی زککێ چەپێ دبیت، کو ژ وێرێ د خوينبەرا سەرەکی (ئەبهر) ڕا بۆ زڤڕینا لەشی دهێتە پۆمپکرن. ل جهێ ئۆکسجین ژلایێ شانەیێن جودا ڤە دهێتە بکارئینان و خوین ب دووئۆکسیدا کاربۆنێ بار دکەت. لێدانا دلی د دەمێ بێهنڤەدانێ دا نێزیکی 72 لێدانانە د خولەکەکێ دا. دەمێ وەرزشکرنێ ب شێوەیەکێ دەمکی لێدانێن دلی زێدە دبن، لێ لسەر دەمێ درێژ، وەرزش رێژەیا لێدانێن دلی د دەمێ بێهنڤەدانێ دا کێم دکەت، و ئەڤ چەندە بۆ ساخلەمیا دلی باشە.
نەخۆشیێن دەمارێن خوینێ یێن دلی (CVD) بەربەلاڤترین ئەگەرێن مرنێ بوون ل سەرانسەری جیهانێ ل سالا 2008، کو نێزیکی 30% ژ حالەتێن مرنێ تۆمار کربوون. پتر ژ سێ چارەکان ژ ڤان حالەتان ئەگەرێ وان نەخۆشیا مولولەیێن خوینا دلی (الشریان التاجي) و جەلتەیا دلی بوو. فاکتەرێن مەترسیێ ئەڤەنە: جگارەکێشان، زێدەبوونا کێشێ، بلندبوونا کۆلیسترۆلی، کێمیا وەرزشێ، بلندبوونا فشارا خوینێ، و نەخۆشیا شەکرێ یا نەهاتیە کۆنترۆلکرن، و هندەک فاکتەرێن دی. نەخۆشیێن دلی و دەماران ب ئاسایی چ نیشان نینن یان دبیت ببنە ئەگەرێ ئێشانا سنگى یان تەنگەنەفەسیێ. نەخۆشیا دلی ب ڕێکا وەرگرتنا مێژوویا نەخۆشیێ، و گوهداریکرنا دەنگێ دلی ب سماعا نوژداری، و ئەنجامدانا هێلکارییا کارەبایی یا دلی (تخطيط)، و سۆنارێ دهێتە دەستنیشانکرن.
جهـ و شێوازێ دلی :
دلێ مرۆڤی دکەڤیتە ناڤەراستا سینگی (المنصف المتوسط)، ل ئاستێ فقراتێن (بربرکێن) پشتی یێن سینگی ژ پێنجێ حەتا هەشتێ. کیسەکێ دوو پەردەیی یێ بناڤێ "پەردەیا دلی" (التامور) دەورێ دلی ددەت و دلی ب ناڤەراستا سینگی ڤە گرێددەت. ڕویێ پاشیێ یێ دلی نێزیکی بربرکا پشتی (العمود الفقري) یە، و ڕویێ پێشیێ دکەڤیتە پشت هەستیێ سینگی (عظم القص) و کرکیتکێن (غضاريف) پەراسییان. بەشێ سەرێ یێ دلی جهێ گرێدانا گەلەک مولولێن خوینێ یێن مەزنە، وەک خوێنبەرا کەلەکا ژۆری (الوريد الأجوف العلوي)، و شاهخوێنبەر (الشريان الأبهر)، و قەدێ سیهی (الجذع الرئوي). بەشێ سەرێ یێ دلی دکەڤیتە ئاستێ کرکیتکا پەراسییا سیێ.
لوتکا دلی (قمة القلب) بەرەڤ خار و چەپێ یە ژ هەستیێ سینگی (ب نێزیکی هەشت بۆ نەهـ سانتیمەتران ژ هێلا ناڤەراست)، د ناڤبەرا پەراسییا چارێ و پێنجێ دا نێزیک جهێ گەهشتنا پەراسییان ب کرکیتکێن وان. پشکامەزن ژ دلی دچیتە ئالیێ چەپێ یێ سینگی (هەرچەندە د هندەک حالەتان دا دبیت بچیتە ئالیێ ڕاستێ)، هەروەسا دلێ چەپێ بهێزتر و مەزنترە ژ دلێ ڕاستێ چونکی خوینێ بۆ هەمی لەشی پەمپ دکەت. و ژبەرکو دل دکەڤیتە دناڤبەرا هەردوو سیهان دا، سیها چەپێ بچیکترە ژ سیها ڕاستێ، و سیها چەپێ یا بناڤ و دەنگە ب هەبوونا جهەکێ چەمای ل ڕوخسارێ خۆ دا کو دگەل دلی بگونجیت. دل شێوەیەکێ قووچەکی هەیە، بنکێ وی لسەریە، و دوماهییا وی ل خارێ تەنگ دبیت دا کو سەرکێ وی پێکبینیت. کێشا دلێ ئێکێ پێگەهشتی دناڤبەرا ٢٥٠ بۆ ٣٥٠ گرامان دایە. ب ئاوایەکێ گشتی دل بقەدەر کومکا دەستیە: ١٢ سم ب درێژاهی، و ٨ سم ب پانی، و ٦ سم ب ستووراتی. دلێ وەرزشڤانێن باش ڕاهێنانکری دبیت مەزنتر بیت ژبەر کارتێکرنا ڕاهێنانان لسەر ماسولکێن دلی، ب هەمان شێوەیێ بەرسڤدانا ماسولکێن پەیکەری.
 |
| جهێ دلی د لەشێ مروڤی دا |
ژورێن دلی :
دل چار ژوور هەنە، دوو ل سەرى کو دبێژنێ گوهک (ئوزەین) و ئەو ئەو ژوورن یێن خوینێ وەردگرن، و دوو ژوورێن ل خارێ کو دبێژنێ زکک (بوتەین) و ئەو ئەو ژوورن یێن خوینێ ژ دلی دویر دکەن. گوهک ل سەر زککان ڤەدبن ب ڕێیا دوو کونان یێن دکەڤنە د ناڤبەرا دیوارێ گوهکی-زککی دا. ئەڤ جوداهییا د ناڤبەرا ژوورێن دلی دا ل سەر ڕوویێ دەرڤەیێ دلی ژی دیار دبیت ب ڕێیا خەندەکا ئیکلیلی (تاجی). ل پشکا سەریا گوهکێ ڕاستێ پێکهاتەیەک هەیە شێوێ وێ ل گوهی دچیت و دبێژنێ زێدەکا گوهکی یان گوهینک، هەروەسا ئێکادی ل پشکا سەریا گوهکێ چەپێ هەیە و دبێژنێ زێدەکا گوهکی. ب گشتی، گوهک و زککێ ڕاستێ پێکڤە دبێژنێ دلێ ڕاستێ، و ب هەمان شێوە گوهک و زککێ چەپێ پێکڤە دبێژنێ دلێ چەپێ. زکک ژ ئێکدوو جودا دبن ب ڕێیا دیوارێ ناڤبەرا زککان، و ئەڤ دیوارە ل سەر ڕوویێ دلی دیار دبیت ب ڕێیا خەندەکا درێژاهی یا پێشیێ و خەندەکا درێژاهی یا پاشیێ. پێکهاتێ دلی ژ شانەیەکا گرێدەر یا چڕ پێکدهێت کو شێوێ دلی ددەتێ، و ئەڤ شانەیە بەربەستا گوهچکە-زکۆکەیی (الأذيني البطيني) پێکدئینیت یا کو گوهچکەیان ژ زکۆکەیان جودا دکەت. هەروەسا ئەڤ شانەیە چار بازنێن ریشالی (الحلقات الليفية) پێکدئینیت کو بنچینێ چار دەمەستویێن (صمامات) دلی نە. پێکهاتێ دلی نەگوهێزەرەکێ (عازل) گونجایە و پشکەکا گرنگە ژ سیستەمێ گەهاندنا کارەبایی یا دلی، چونکی ریشالێن کۆلاجینی تەزویا کارەبایی ناگوهێزن. خانێن دلی ژی ب رێکا بەربەستەکا ناڤبەرا گوهچکەیان (بين أذيني) دهێنە پارڤەکرن کو گوهچکەیان ژێک جودا دکەت، و بەربەستەکا ناڤبەرا زکۆکەیان (بين بطينين) کو زکۆکەیان ژێک جودا دکەت. و ژبەرکو زکۆکە پێدڤی ب پەیداکرنا زەختەکا مەزنترن دا کو خوینێ پالدەن دەمێ گرژ دبن، لەوا بەربەستا ناڤبەرا زکۆکەیان ستویرترە ژ بەربەستا ناڤبەرا گوهچکەیان.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە