وێنەکێ فرەنکی بوو سلتان نورالدین زەنگی هاتیە وێنە کرن

نورالدین زەنگی :

 مەلکێ دادپەروەر ئەبو قاسم نورەدین مەحمودێ کوڕێ عیمادەدین زەنگی (511 - 569 کۆچی / 11 شوباتا 1118 - 15 گولانا 1174) کوڕێ عیمادەدین زەنگیێ کوڕێ ئاق سونقوری یە. نازناڤێ وی مەلکێ دادپەروەرە، و ژ نازناڤێن وی یێن دی: ناصر أمير المؤمنين، تقي الملوك، ليث الإسلام، الخليفة الراشد. هەروەسا نازناڤێ نورەدینێ شەهید لێ هاتیە دانان هەرچەندە مرنا وی ژبەر نەخۆشیێ بوو. ئەو کوڕێ دویێ یێ عیمادەدین زەنگی یە. پشتی مرنا بابێ خۆ حوکمێ حەلەبێ کر، و ب پلەپلە میرگەها خۆ بەرفرەهـ کر، هەروەسا پرۆژێ شەرکرنا دژی خاچپەرێستان ژ بابێ خۆ وەرگرت.

میرگەها وی پتریا شامێ ڤەگرت، و بەرهنگاری هەوا خاچپەرێسیا دویێ بوو، پاشی مسر ئێخستە سەر میرگەها خۆ و دەولەتا فاتمی ژناڤبر و گوتارا ئەیینی ل مسرێ بۆ خەلیفێ عەباسی خاند پشتی كو فاتمیا بۆ دەمەکێ درێژ ڕاوەستاندبوو، و مەزهەبێ وان ڕاگرت. ب ڤێ چەندێ، ڕێک بۆ سەڵاحەدینێ ئەیووبی خۆش کر دا شەرێ خاچپەرێستان بکەت و قودسێ ڤەکەت پشتی کو مسر و شام بووینە ئێک دەولەت. سەردەمێ وی ب دادپەروەریێ و چەسپاندنا مەزهەبێ سوننی ل وەلاتێ شامێ و مسرێ دهێتە نیاسین، و خواندن بەلاڤکر و گرنگی ب ساخلەمیێ دا د ناڤ میرگەهێن خۆ دا، و هندەک وی ب شەشەمین خەلیفەیێ ڕاشد ددانن.

دەست پێکا وی و نەسەبێ وی :

 نورەدین ژ سەلجوقیێن تورکە، باپیرێ وی ئاق سونقورێ کورێ ئل ترغانی ژ عەشیرەتا ساب یوبە. باپیرێ وی مەملوکێ سولتان جەلال ئەلدەولە مەلەک شاهی بوو، و سەرباز و نێزیکی سولتانی بوو.

و ل سالا 480 ک / 1087 ز، سولتانێ سەلجوقی جەلال ئەلدەولە مەلەک شاهی فەرمانەک دەرئێخست کو ئاق سونقوری ل سەر حەلەبێ دانیت ژبەر وەفاداریا وی بۆ سولتانی د شەرێن ویدا، و ژ ترسا تەماحیێن برایێ وی توتوشێ کورێ ئەلپ ئەرسلانی ل وەلاتێ شامێ. هەروەسا شیرەت ل میرێن دی کر کو گوهداریا وی بکەن، لەوا ئاق سونقور ب سەرۆکاتیا لەشکەرەکێ مەزن بەرەڤ حەلەبێ چوو، و ماوەیەکێ ل وێرێ ما حەتا کو کارۆبارێن وێ ڕێکئێخستین و رەوشا وێ باش کری. لێ پشتی مرنا جەلال ئەلدەولە مەلەک شاهی، شەر دناڤبەرا توتوشێ کورێ ئەلپ ئەرسلانی و ئاق سونقوری دا روودا و ب دیلکرن و کوشتنا ئاق سونقوری ب دوماهیک هات.  عیمادەدین زەنگی 10 سال بوو دەمێ بابێ وی ئاق سونقور وەغەرکری. عیمادەدین سالەکێ ل حەلەبێ ل دەڤ مەملوک و سەرکردێن بابێ خو ما، و پاشی والیێ مووسلێ کربوقا ئەو داخواز کر پشتی کو وی والیاتی وەرگرتی دا کو چاڤدێریا وی بکەت ژبەر کو وی جهێ ئاق سونقوری د دلێ تورکمانان دا دزانی، و ئەو وەفاداری و گوهداریا وان بۆ هەبووی. و عیمادەدین ب وەفاداری بۆ والیێن مووسلێ یێن سولتان محەمەدێ کورێ مەلکشاهی دامەزراندین ما، و دگەل وان د شەرێن وان دا پشکداری کر. پاشی سولتان مەحمودێ کورێ محەمەدی ل سالا 521 ک / 1127 ز وی کرە والیێ مووسلێ، و شیا جزیرا ئیبن عومەر و هەولێر و شنگال و خابوور و نسیبین و پشکەک ژ دیاربەکرێ بێخیتە سەر دەستهەلاتا خو، و ژ فوراتی دەرباز بوو و مەنبج و حەلەب و حەما و حومس و بەعلبەک کونترول کرن، و ب ڤێ چەندێ شیا میرگەها خو بەرفرەهـ بکەت و دەڤەرێن مەزن ڤەگریت.

ژدایک بونا وی و ژیانا وی :

 نورەددین ل سپێدەیا ڕۆژا ئێک شەمبی ل ١٧ی شەوالا سالا ٥١١ی کۆچی ژ دایک بوویە، و ئەو کورێ دویێ یێ عیمادەددین زەنگی بوو پشتی سەیفەددین غازی. ژێدەرێن مێژوویی چ تشتەکێ دەربارەیی پەروەردە و گەنجاتیا نورەددینی نابێژن، لێ هەمی پشتڕاست دکەن کو ئەو د زارۆکینیا خۆ دا ل بن چاڤدێری و سەرپەرشتیا بابێ خۆ هاتیە پەروەردەکرن، و بابێ وی ئەو ل سەر برایێن وی دگرت و نیشانێن زیرەکیێ تێدا ددیتن. هەتا مرنا بابێ خۆ هەر دگەل دا بوو. ئەو ئەسمەرەکێ بەژن بلند و ڕووی جوان بوو و بتنێ ڕیهـ ل دەڤ و چاڤێن وی هەبوون، هەروەسا ل سەر مەزهەبێ حەنەفی بوو. هندەک مێژوونڤیسێن نوو دبێژن ئەو ئەشعەری بوو، هندەکێن دی دبێژن ئەو ل سەر تەریقەتا قادری بوو، و هندەکێن دی دبێژن وی د ناڤبەرا قادری و ئەشعەریێ دا هەڤگرتنەک چێکریە. نورەددین مەحموودی حوکمێ حەلەبێ کر و سەیفەددین غازی حوکمێ مووسلێ کر. سنورێ د ناڤبەرا مولکێن هەردوو برایان دا ڕووبارێ خابووری بوو ل جەزیرەیا سوری. نورەددینی ل سالا ٥٤١ی کۆچی / ١١٤٦ی زایینی، عیسمەتەددین خاتوون کچا ئەتابەک موعینەددین ئونور حاکمێ شامێ بخۆ مارە کر، و مارەبری ل ٢٣ی شەوالێ ل شامێ هاتە نڤیسین. دوو کور و کچەک هەبوون، یێ مەزن ئیسماعیل بوو یێ پشتی وی حوکم گرتە دەست، و یێ بچووک ئەحمەد بوو یێ ب زارۆکینی مری.

 میرگەها حەلەبێ :

نورەدین دگەل بابێ خۆ بوو دەمێ ل سالا 541 ک (بەرامبەر سالا 1146 ز) ل نێزیک قەلاتا جەعبەر هاتیە کوشتن، د دەمەکێ دا کو برایێ وی یێ مەزن سەیفەدین ل شەهرەزوور بوو. نورەدینی خاتما بابێ خۆ بر و دگەل لەشکەرێ خۆ چوو حەلەبێ و ئەو و دەڤەرێن وێ ل هەیڤا رەبیعا دوویێ سالا 541 ک (بەرامبەر هەیڤا ئەیلۆنا 1146 ز) ئێخستنە بن دەستێ خۆ، و وی دەمی ژیێ نورەدین زەنگی سیهـ سال بوون.

ب ڤێ چەندێ دەولەتا زەنکی بوو دو پارچە، یا ئێکێ ل مووسل و جەزیرێ و حومسێ کو سەیفەدین غازی ب لەز چووێ دا کو حوکمێ خۆ ل وێرێ بچەسپینیت، و یا دوویێ ل حەلەبێ و دەوروبەرێن وێ دبن فەرمانا نورەدینی دا. هەروەسا برایێ وان یێ دی نوسرەددین ئەمیر ئەمیران حوکمێ دەڤەرا حەرانێ دکر و سەر ب نورەدینی ڤە بوو، د دەمەکێ دا کو برایێ چارێ قوتبەدین مەودوود مایە دبن چاڤدێریا سەیفەدینی دا.

بەرفرەهـبونا دەولەتا زەنگی

بەرفرەهـ بـونا میرگەهێ ل وەلاتێ شام و عێراقێ :

 نورەدینی د ژیانا خۆ دا گەلەک باژێر و هەرێم ئێخستنە بن دەستهەلاتا خۆ لسەر حسابێ خێزانێن عەرەب یێن حوکمران.

ئێخستنا ڕوها یێ بن دەستهەلاتێ :

پشتی وەغەرکرنا عیمادەدین زەنگی، میرگەها ڕوها کەفتە بن حوکمێ سەیفەدین غازی، و هێزەکا لەشکەری یا بچووک بۆ بەرەڤانیکرنێ د باژێری دا ما. ژ بەر هندێ ژۆسلینێ دووێ، میرێ کەنتییا ڕوها، هەول دا باژێری بزڤرینیت و مفای ژ سەرهلدانەکا ئەرمەنان وەرگرت کو پشتی وەغەرکرنا عیمادەدین زەنگی هاندابوو. لەوا ب سەرکردایەتییا هێزەکا لەشکەری بەرەڤ ڕوها چوو و بالدوین، حاکمێ مەرعەش، پشتەڤانی لێ کر، لێ ڕێیمۆندێ دووێ، حاکمێ ئەنتاکیا، هاریکاریکرنا وی ڕەت کر. ژۆسلینێ دووێ شیا د مەها ڕەبیعا دووێ یا سالا 541ێ کۆچی، کو دکەتە مەها ئەیلۆنا سالا 1146ێ، بچیتە د ناڤ باژێری دا، لێ ژبەر کێمییا هێزێن دگەل دا، نەشیا بچیتە د ناڤ قەلعهێ دا -ئەوا هێزا ئیسلامی خۆ تێدا پاراستی-. ژۆسلین داخوازا هاریکاریێ ژ هەردوو میرگەهێن ئەنتاکیا و تەرابلوسێ کر. ل هەمبەر هندێ، هێزا ئیسلامی ژی داخوازا هاریکاری و هێزێن پتر کر. لەوا دوو لەشکەر دەرکەفتن، لەشکەرەک ژ حەلەبێ و یێ دی ژ مووسلێ ب فەرمانا سەیفەدینی، لێ یێ دووماهیێ ب گەهشتنێ گیرۆ بوو.  نورەدین ژ حەلەبێ دەرکەفت لسەرێ لەشکەرەکێ کو ژمارا وی ب دەهان هزاران سیواران بوو و ل هەیڤا جومادەلئاخیرە / نوڤەمبەرێ ژ هەمان سالێ، گەمارو دا سەر هێزێن جوسلینێ دووێ، ئەڤ چەندە بوو ئەگەر کو جوسلین برەڤیت. نورەدین لدیڤ چوو و ل سمیصاتێ شەرەک دناڤبەرا وان دا روودا و پشتی سەرکەفتنا نورەدینی، جوسلینێ دووێ شیا برەڤیت. نورەدین سزایێ خەلکێ ڕوها یێ ئەوێن دژیا وان راستیان دیار کر و کرنە پاریەک بۆ لەشکەرێ خۆ و ئەو فرەنجیێن تێدا ماین دەرێخستن، و سەیفەدین غازی دەستهەلاتا نورەدین لسەر ڕوها پەسەند کر پشتی کو ئازاد کری و کۆنترۆل کری.

کونترول کرنا دیمەشقێ :

دەرگەهێ روژهەلاتی ل دیمەشقێ سالا 1880 ز

 ئێکەم هەولا نورەدینی بۆ کۆنترۆلکرنا شامێ ل سالا 545ک (1150ز) بوو، دەمێ هێزێن خۆ هنارتینە وێرێ، لێ ڕێکا وان ب ئەگەرێ باران بارینێ گیرۆ بوو. لەورا موجیرەدین ئابەقی ب لەز داخوازا هاریكاریێ ژ خاچپەرێسان کر. نورەدینی ژی بڕیار دا دۆرپێچا لسەر شامێ ڕاکەت پشتی موجیرەدینی سۆز دایێ کو ناڤێ وی لسەر پارەی بنەخشینیت و د مزگەفتان دا دوعا بۆ بکەت.

خاچپەرێسان ل سالا 548ک / 1153ز عەسقەلان کۆنترۆل کر و ژ دەستێ فاتمیان دەرێخست. شام کەفتە د ناڤبەرا نورەدین و وێ دا. نورەدین ترسیا لسەر شامێ، ب تایبەت پشتی خاچپەرێسان زێدەگاڤی لسەر شامێ کرین پشتی عەسقەلان وەرگرتی و جزیە لسەر دانا و مەرج دانا کو ئەو دیلێن د دەستێ وان دا د سەرپشک بن د زڤڕینێ دا بۆ وەلاتێ خۆ. لەورا نورەدینی نەجمەدین ئەیووب، کو وی دەمی حاکمێ بەعلبەکێ بوو، ڕاسپارد کو هندەک سەرکردەیێن ل شامێ بۆ لایێ خۆ بکێشیت و دەنگوباسان د ناڤ شامێ دا بەلاڤ بکەت و خەلکی هان بدەت بۆ شۆڕشێ. حەتا نەجمەدین دگەل هندەک ژ پاسەوانێن خۆ چوو بۆ دیتنا موجیرەدینی، بەلێ ئەو ژڤێ هەڤ دیتنێ ترسیا و ڕەت کر. نورەدینی ئەڤ چەندە ب بێڕێزی هژمارت و لەشکەرێ خۆ بەرەڤ شامێ ڤە فرێکر ،

موجیرەدینی داخوازا هاریکاریێ ژ خاچپەرێسان کر ب مەرجێ هندێ کو پاران بدەتە وان و بەعلبەکێ رادەستی وان بکەت، لەوا ئەو کومبوون و خرڤەبوون. د ڤێ ناڤبەرێ دا، نورەدینی بەرێ خوە دا شامێ د مەها موحەرەما سالا 549ک (نیسانا 1154ز) و نامە بۆ هندەک ژ گەنجێن وێ هنارتن و سۆز دانە وان. دەمێ ئەو گەهشتی، وان شۆرەش ل دژی موجیرەدینی کر و وی پەنا برە قەلەهێ. ئێک ژ دەرگەهێن شامێ، کو دەرگەهێ رۆژهەلاتی بوو، هاتە ڤەکرن دا کو نورەدین ژ وێرێ بچیتە ژۆر. نورەدینی باژێر کۆنترۆل کر و دۆر ل موجیرەدینی ل قەلەهێ گرت و باژێرێ حومسێ وەک ئیقطاع پێشکێشی وی کر. موجیرەدین چوو حومسێ و نورەدین بوو خودانێ قەلەهێ. پاشی ل جهێ حومسێ باژێرێ بالس داڤێ، لێ ئەو پێ ڕازی نەبوو و چوو بەغدا و خانویەک ل وێرێ ئاڤا کر و ل وێرێ مایە حەتا وەغەرکری.

گرتنا شیزەرێ :

شێزەرێ جهەکێ ستراتیژی هەبوو، چونکی دکەفتە سەر هێلێن بازرگانیێ د ناڤبەرا حەلەب، شام و حومسێ دا. لگەل هندێ ژی، نورەدینی هەول نەدا ب لەشکەری بگریت. لێ ل سالا 552ک ئەرد هەژەکێ کەلهـە وێران کر و پتریا بنەمالا "ئال مونقذ" کوشتن. نورەدین ترسا کو شێزەر بکەڤیتە د دەستێ خاچپەرێسان دا، لەوا ب لەشکەرێ خوو ل دەوروبەرێن وەلاتی راوەستیا و ئەو دیوارێن خراببووین نویژەن کرن. ب ڤێ چەندێ هندەک ژ میرێن نورەدینی چوونە د ناڤ دا و پاشی ئەو بخوە چوو و کرە مولکێ خوە پشتی هەمی "ئال مونقذ" مرین، ئەوێن ل دەڤ میرێ خوو ل سەر داخازا میری کومببوون و ئەرد هەژ لێدا، قەلەهـ ب سەر وان دا هاتە خوارێ و کەس ژ وان قورتال نەبوو.

بعلبک سالا 1906 زاینی

 گرتنا بەعلبەک :

بەعلبەک سالا 1906.

پشتی نورەدینی د گرتنا شامێ دا سەرکەفتی، زەحاکێ کوڕێ جەندەل ئەلبقاعی یێ کو سەر ب میرگەها شامێ ڤە بوو، سەرپێچی و سەرهلدانا خۆ ل دژی نورەدینی ڕاگەهاند. لێ نورەدینی چ کارەک ل دژی وی نەکـر ژ ترسا هندێ کو هاریکاریێ ژ خاچپەرێسان بخوازیت. و سێ سالان ل هیڤیێ ما حەتا پەیمانەکا ئاگربەستێ دگەل خاچپەرێسان گرێدای. و ل سالا 552ک / 1154ز نورەدینی بەعلبەک بێ چ بەرگری ژ لایێ زەحاکی ڤە گرت.

گرتنا حەڕانێ :

نصرة الدین زەنگی حاکمێ حەڕانێ بوو و د هەمان دەم دا د بن دەستهەلاتا نورەدینی دا بوو. ئەڤ پەیوەندیە بەردەوام بوو حەتا سالا 552ک، دەمێ کو خواستێن سیاسی یێن نصرة الدینی زێدە بووین و ڤیا حەلەبێ کۆنترۆل بکەت و مفای ژ نەخۆشیا نورەدینی وەربگریت، و پشتیڤانیا ئیسماعیلیان ژی بۆ هەبوو. وی باژێر کۆنترۆل کر لێ کـەلهە ل بەردەم وی ڕاوەستیا. پشتی شکەستنا ڤێ هەولێ، نورەدینی بڕیار دا حەڕانێ بێخیتە بن کۆنترۆلا خۆ یا ڕاستەوخۆ، لەوا دوو هەیڤان دۆرپێچ کر و ل سالا 554ک / 1159ز کەفتە د دەستێن وی دا و برایێ وی ڕەڤی. لێ نورەدینی پاشی برایێ خۆ ئاشت کر و دگەل خۆ د شەرێن خۆ یێن ل دژی خاچپەرێسان دا پشکدار کر.

نڤیسین : رێباز فيصل