ناپلیون پوناپارت

 ناپلیون پوناپارت :

ناپلیۆن ل دوڕاڤا کۆرسیکا ژ دایك بوو، ژ دایبابێن سەر ب چینا ئەرستۆکراتی ڤە کو ڕەهـ و ڕیشالێن وان دزڤڕینە سەر ئێك ژ خێزانێن کەڤنار و ناڤدارێن ئیتالیا. بابێ وی "کارلۆ بۆناپارت"، کو ل دەڤ فرەنسییان ب ناڤێ "شارل بۆناپارت" دهاتە نیاسین، ئەو ل قوتابخانا بریان یا سەربازی ناڤنڤیس کر. پاشی چوو قوتابخانا سان سیر یا سەربازی یا بناڤودەنگ، و ل هەردوو قوتابخانان زیرەکیەکا مەزن ل سەر هەڤالێن خۆ نیشان دا، نە بتنێ د زانستێن سەربازی دا، بەلکو د ئەدەبیات، مێژوو و جوگرافیایێ ژی دا.

د دەما خواندنا خۆ دا، ئەو ئاگەهدارى شاکارێن نڤیسەرێن سەدێ هەژدێ یێن فرەنسا بوو، کو پتریا وان خودان و بانگەوازکەرێن پرەنسیپێن ئازادیێ بوون. ژ نێزیك بەرهەمێن ڤۆلتێر، مۆنتسکیۆ و ڕۆسۆی نیاسین، کو یێ دویماهیێ کارتێکرنا هەمیا مەزنتر ل سەر هزرکرنا وی ئەفسەرێ گەنج هەبوو. خواندنا خۆ یا لەشکەری ب دوماهی ئینا و ل سالا 1785 دەرچوو و ب پلەیا مولازمێ ئێکێ د چەکێ تۆپخانێ یێ سەر ب سوپایێ شاهانە یێ فرەنسی ڤە هاتە دامەزراندن.

ل سالا 1795، دەلیڤە بۆ هاتە ڕەخساندن کو دەربکەڤیت و بۆ جارا ئێکێ ل پاریسێ زیرەکیا خۆ نیشان بدەت، دەمێ پشکداری د پشتەڤانیکرنا حکومەتا ئیدارێ دا کری و ل سەربرنا وان خوەنیشاندانێن کو پاشایەتیخوازان ئەنجام ددان، و تەرەفێن پارێزەر و پاشڤەڕۆ پشتەڤانیا وان دکر. پاشی ل سالا 1797 زڤڕی و پشتەڤانیا ڤێ حکومەتێ کر دژی وێ ئاراستا کو فرەنسا ببیتە پاشایەتیەکا دەستووری، و ژ وێ مێژوویێ وێڤە بووە پشتەڤانێ فێعلی یێ وێ و یێ دەستوورێ سالا 1795.  ستێرا بۆناپارتی د سەردەمێ کۆمارا فرەنسا یا ئێکێ دا دەرکەفت، دەمێ حکومەتا ئیدارێ دوو ھەلمەتێن لەشکەری دژی ھەڤپەیمانیا وەلاتێن ھێرشکەر لسەر فرەنسا ڕاسپاردین، وی د ھەمی شەڕێن کرین دا سەرکەفت، و شیا د سالەکێ دا نیڤدورگەھا ئیتالی ڤەکەت، و ب پشتەڤانیا ھندەک ھێزێن خوەجھـ "کۆمارێن خوشک بۆ فرەنسا" ل وێرێ دامەزراندن، و ب ڤێ چەندێ بوو پالەوانەکێ نەتەوەیی ل فرەنسا.

سالا ١٧٩٨، ناپۆلیۆنی ھەلمەتەکا لەشکەری لسەر مسرێ کر دا ڕێکا بریتانیا بۆ ھندستانێ ب بڕیت، و ئەڤ ھەلمەتا وی ھەتا گەھشتیە باشوورێ شامێ و گەمارۆ دا سەر باژێرێ عەککا لێ نەشیا بچیتە د ناڤ دا ژبەر بھێزیا کەلھێن وێ و خوەڕاگریا والیێ وێ ئەحمەد پاشا جەزاری، و پشتەڤانیا کەشتیێن بریتانی بۆ پارێزەرێن باژێری، پاشی ب بەلاڤبوونا نەخۆشیا تاعوونێ و کوشتنا سەربازێن فرەنسی، بۆناپارت نەچار بوو ڤەکشیتە مسرێ و پاشی ژبەر تێکچوونا ڕەوشا فرەنسا زڤڕی ئەوروپا.

و ل سالا ١٧٩٩، بۆناپارتی حکومەتا ئیدارێ ژ کارێ وێ ئێخست و ل شوونا وێ حکومەتەک ژ ٣ کۆنسولان پێکئینا، و وی بخوە پۆستێ کۆنسولێ ئێکێ وەرگرت. پاشی هەڤپەیمانیێن سەربازی و دیپلۆماسی دگەل فارس و هندی و عوسمانیان گرێدان، داکو ل بەرژەوەندیێن بریتانی ل هندێ، و بەرژەوەندیێن ڕووسی ل ڕۆژهەلاتا ناڤین بدەت. هەروەسا هاریکاریا سولتانێ میرگەها مەیسور، فەتح عەلی خان تیپو کر و ب سەرباز و کەرەستێن گەلەک پشتەڤانی لێ کر د شەرێ وی دژی بریتانیان ل هندێ.

پشتی هنگێ، ناپلیۆنی بزاڤ کر خۆ وەک ئیمپراتۆر ڕابگەهینیت، و پشتی ٥ سالان ژ لایێ جڤاتا پیران یا فەرەنسی ڤە ئەڤ چەندە بۆ بجهـ هات. ئیمپراتۆریا فەرەنسی د دەهـ سالیێن ئێکێ یێن سەدێ نۆزدێ دا کەفتە د ناڤا چەندین ناکۆکیان دا، کو ب ناڤێ "شەرێن ناپلیۆنی" دهاتنە نیاسین، و هەمی هێزێن مەزن یێن ئەوروپا تێدا پشکدار بوون. د وی سەردەمی دا فەرەنسا سەرکەفتنێن مەزن لسەر هەمی وان وەلاتێن دژی وێ شەرکری تۆمار کرن، و خۆ کرە سەنتەرەکێ سەرەکی ل ئەوروپایا کیشوەری، و دەستێ خۆ د کار و بارێن نێزیکی هەمی وەلاتێن ئەوروپی دا وەردا، دەمێ بۆناپارتی دەستێوەردانا فەرەنسا د بابەتێن سیاسی یێن ئەوروپی دا ب ڕێیا دروستکرنا هەڤپەیمانیان دگەل هندەک وەلاتان، و دانانا هندەک کەس و کار و هەڤالێن خۆ لسەر تەختێ وەلاتێن دی، بەرفرەهکری. داگیرکرنا فرەنسی بۆ ڕووسیا ل سالا 1812 زایینی بوویە خالا وەرچەرخانێ د بەختێ بۆناپارتی دا، لەورا د وێ هەلمەتێ دا زیان و خوسارەتیێن مەزن یێن گیانی و مادی گەهشتنە سوپایێ فرەنسی، کو نەهێلا جارەکا دی نابلیۆن بشێت خۆ رێک بێخیتەڤە. ل سالا 1813، هێزێن هەڤپەیمانیا شەشێ سوپایێ فرەنسی د شەرێ نەتەوان دا شکاند؛ و ل سالا پاشتر ئەڤ هێزە کەفتنە د ناڤ فرەنسا دا و چوونە د پایختەختی پاریسێ دا، و نابلیۆن نەچار کر دەست ژ تەختی بەردەت، و ئەو بۆ دوورگەها ئەلبا دوور ئێخست.

بۆناپارتی پشتی کێمتر ژ سالەکێ ژ دوورئێخستنا خۆ ڕەڤی، و زڤڕی دا جارەکا دی ل سەر تەختێ فرەنسا ڕوونیت، و هەول دا ل دژی هەڤپەیمانان ب راوەستیت و سەروەرییا خۆ یا بەرێ ڤەگەڕینیت، لێ وان د شەرێ واترلۆ دا ل هەیڤا حوزەیرانا سالا 1815 شکاندنەکا بێ وێنە شکاند. پشتی هنگی بۆناپارتی خۆ ڕادەستی بریتانیان کر، و وان ژی ئەو بۆ دوورگەها سەینت هێلینا، کو موستەعمەرەکا بریتانی بوو، دوور ئێخست، و ل وێرێ شەش سالێن داویێ یێن ژیانا خۆ دەرباز کرن. پشکنینا تەرمێ نابلیۆنی دیار کر کو مرنا وی ژ ئەگەرێ تووشبوونا وی ب پەنجەشێرا مەعیدەی بوویە، لێ دگەل هندێ ژی، گەلەک زانا دبێژن کو مرنا وی ژ ئەگەرێ ژەهراویبوون ب زەرنیخێ بوویە.

 ناپلیۆن ئێک ژ دیارترین سەرکردێن لەشکەری یە د مێژوویێ دا، و هەوێن وی یێن لەشکەری ل گەلەک قوتابخانێن لەشکەری ل سەرانسەری جیهانێ دهێنە خواندن. هەرچەندە بۆچوون لسەر وی د بەشکرینە، کو نەحەزێن وی وەک زۆردارەکێ ستەمکار دبینن کو حکومەت ڤەگەراندە ئیمپراتۆریەتەکێ و پلە و نازناڤ لسەر خێزانا خۆ بەلاڤکرن و چوویە د سەرکێشیێن لەشکەری دا کو لەشکەر تێکشکاند، لێ حەژێکەرێن وی وەک زەلامەکێ دەولەتێ و خودانێ شارستانیەتێ دبینن. یاسایا مەدەنی یا فرەنسی، یا کو ب یاسایا ناپلیۆنی دهێتە نیاسین، دهێتە ڤەگەڕاندن بۆ وی، ئەوا کو بنەما یێن کارگێری و دادوەری بۆ پتریا وەلاتێن رۆژئاڤایا ئەورۆپا و ئەو وەلاتێن ل سەردەمێن پاشتر کەفتینە بن داگیرکاریا فرەنسی داناین. ب ڤێ یەکێ، ئەڤ یاسایە کارتێکەرترین یاسا بوو ل ئەورۆپا و جیهانێ ژ کەفتنا ئیمپراتۆریەتا رۆمانی وەرە. د ڤی بیاڤی دا، مێژوونڤیسێ بریتانی ئاندرو رۆبێرتس دبێژیت: «ئەو بیرۆکێن کو پشکەکا سەرەکی ژ جیهانا مە یا نوو (یا رۆژئاڤایی) پێکدئینن — وەک دانانا کاران لسەر بنەمایێ شایستەییێ، و یەکسانی ل هەمبەر یاسایێ، و رێزگرتن ل مافێ خودانیەتیێ، و لێبۆرین دگەل ئۆل و مەزهەبان، و عەلمانیکرنا سیستەمێ پەروەردێ، و داهێنانا سیستەمێن دارایی یێن ساخلەم، و هتد — هەمی ژ لایێ ناپلیۆنی ڤە هاتینە نڤیسین و داهێنان و پشتەڤانیکرن و بەلاڤکرن. لسەر ڤان زێدە دبیت ئەو سیستەمێن کارگێرییا خوەجهی یا ژیر و کاریگەر یا وی داهێنای، و ژناڤبرنا دزی و تالانیێ ل گوندان و پشتەڤانیکرنا وی بۆ زانست و هونەران، و ژناڤبرنا وی بۆ دەرەبەگایەتیێ، و نڤیسینا وی یا گرنگترین یاسایان ژ کەفتنا ئیمپراتوریا رۆمانی وەرە.

پوناپارت ددەمێ دورپێچکرنا طولون دا 

نڤیسین : رێباز فيصل