ستێر

 

ستێر: گەنجینەیێن رووناهی و گەرماتیێ ل ناڤ گەردوونی دا

ستێر، ئەو تەنێن گەردوونێ یێن د بریق و بریق یێن شەڤێن مە رون دکەن، ل دەمەکی دا سەرچاوەیا ژیانێ و گەرماتیێ نە بۆ هەسارەیان، ژ وان ژی ئەردێ مە. لدەف مرۆڤایەتیێ، ستێران هەر و هەر جهەکێ تایبەت هەبوویە؛ ژ ئەفسانە و ئاینان هەتاکو زانست و گەردوونناسیێ. دڤی راپۆرتی دا، ئەم دێ ب شێوازەکێ زانستی ، پتر ل سەر ستێر و جۆر و قۆناغێن ژیانا وان ڤەکۆلینێ کەین.

1. ستێر چنە؟ پێکهاتا وان:

ستێر گۆکێن مەزن و گەلەک گەرم ژ گازێ نە، بتایبەتی هایدرۆجین و هیلیۆم. ئەوان رووناهی و گەرماتیێ ژ کاردانەڤەیێن ناڤۆکی (نەڤۆکی) یێن ل ناڤا دەولێن وان دا پەیدا دکەن، وەک پرۆسەیا یەکگرتنا هایدرۆجینێ بۆ هیلیۆمێ. ب کورت و کورتی، ستێر مەکینەیێن مەزن یێن بەرهەمئینانا وزەیێ نە.

پێکهاتا سەرەکی یا ستێرێ:

*دەول (Core): قەستا ناڤا ستێرێ یە کو پلەیا گەرماتیێ و فشارا وێ گەلەک یا بلندە، و ئان و چەسپاندن (فیوژن) ل وێرێ روو ددەت.

هەرێما تیشکدانێ (Radiative Zone): ووزە ب رێیا تیشکدانێ ل ڤێرێ ژ دەولێ بەرف دەستڤەگوهاستن (convection zone) دچیت.

هەرێما دەستڤەگوهاستنێ (Convection Zone): ووزە ب رێیا دهێتە ڤەگوهاستن. وەک کو ل گۆپکەکێ ئاڤێ ب گەرم دکەی، گازیێن گەرم ژ بنی دهێنە سەر و یێن سار دچنە بن، هەتاکو گەرماتی ل سەرانسەری ستێرێ بەلاڤ دبیت.

بناڤی (Atmosphere): قاتێن دەرڤە یێن ستێرێ نە، کو رووناهی و تیشکێن دی ژێ دهێنە بەلاڤکرن بۆ گەردوونێ.

2. پەیدابوونا ستێران: ژ دەریا خولێ بۆ دەولەکا گەرم:

پەیدابوونا ستێران ژ گەردوونێ ژ هەرێمێن هەورێن مەزن یێن گاز و خولێ (جەرم) دەستپێدکەت، کو پێدڤی ب کێشەکا گۆرانکاریێ هەیە. ئەڤ هەورە ب گرانیا خوە دەست ب کێمبوونا قەبارەیێ خوە دکەن، و پتر ب ناڤەندا خوە ڤە دهێنە کێشان. ئەڤ پرۆسە پلەیا گەرماتیێ ل ناڤا وێ بلند دکەت، هەتاکو دبیتە "پڕۆتۆستێر" یان "ستێرا دەستپێکێ."

گاڤا پلەیا گەرماتیێ و فشارا دەولێ یا پڕۆتۆستێرێ دبیتە ئاستەکێ بلند، کاردانەڤەیێن ناڤۆکی یێن یەکگرتنێ دەستپێدکەن (ب ئینگلیزی: Nuclear Fusion). لڤێ خالا گرانیا ستێرێ ب فشارا دەرڤە یا ووزەیا بەرهەمئینای ڤە هەڤسەنگ دبیت، و ستێر دچیتە "قۆناغا سەرەکی یا ژیانا خوە" (Main Sequence). روژا مە ژی نوکە دڤێ قۆناغێ دایە.

3. جۆرێن ستێران: رەنگ و قەبارەیێن جودا:

ستێر ب رەنگ و قەبارە و گەرماتی و رووناهییا خوە جودانە. دزانستێ گەردوونناسیێ دا، ستێر ل سەر بنەمایێ "جورێ سپێکتڕال" (Spectral Type) دهێنە پۆلاندن، کو رەنگ و پلەیا گەرماتییا وان ددیارکەت:

ستێرێن شین-سپین (O, B): ئەڤە گەلەک گەرم و مەزن و رووناهیخوازن. ژیانا وان یا کورتە.

ستێرێن سپی (A): کێمتر گەرم ژ یێن شین-سپی، وەک ستێرا سریوس.

ستێرێن زەر-سپی (F):  وەک پرۆکیۆن.

ستێرێن زەر (G): وەکی روژا مە، پلەیا گەرماتییا وان ناڤنجی یە.

ستێرێن پرتەقالی (K):کێمتر گەرم ژ روژێ.

ستێرێن سۆر (M): ئەڤە یێن ژ هەمیان سارتر و بچووکتر و ب رووناهی کێمترن. ژیانا وان یا درێژە.

جۆرەکێ دی یێ پۆلاندنێ ل سەر بنەمایێ قەبارەیێ ستێرێ یە:

گورزکێن سۆر (Red Dwarfs): یێن ژ هەمیان بچووکتر و سارترن. گەلەک ژیانا وان درێژە.

ستێرێن ناڤنجی (ژ وەکی روژێ): قەبارەیێ وان ناڤنجی یە.

زەبەلاحێن سۆر (Red Giants): ئەڤە ستێرێن مەزنن، کو ل دوماهییا ژیانا خوە دئاشوپاندن (فێنقین) دبن و مەزن دبن.

زەبەلاحێن بێگانە (Supergiants): یێن ژ هەمیان مەزنترن و رووناهیترن. ژیانا وان گەلەک یا کورتە و ب تەقینەکا مەزن دوماهی دهێت.

گورزکێن سپی (White Dwarfs): ئەڤە دەولێن ستێرێن ب ناڤنجی نە پشتی کو ماددەیێن دەرڤە یێن خوە ڤەهاڤێتن.

4. قۆناغێن ژیانا ستێرێ: ژ بوونێ هەتا مرنێ:

ژیانا ستێرێ وەک یا مرۆڤان، چەند قۆناغەک هەنە، و دوماهییا وێ ب گەلەک فاکتەران ڤە گرێدایە، بتایبەتی ب بارستەیا وێ.

ستێرا دەستپێکێ (پروتۆستێر): وەکی ل سەر هاتیە گۆتن، ب کێمبوونا هەورا گاز و خولێ دەستپێدکەت.

*قۆناغا سەرەکی (Main Sequence): روژا مە نوکا دڤێ قۆناغێ دایە. ستێر هایدرۆجینێ د دەولێ خوە دا دگوهۆریت بۆ هیلیۆمێ. درێژاهیا ڤێ قۆناغێ ب بارستەیا ستێرێ ڤە گرێدایە؛ ستێرێن بچووکتر ژیانا درێژتر هەیە.

دوماهییا ستێرێن ب بارستەیا ناڤنجی (وەکی روژێ):

 زەبەلاحا سۆر (Red Giant):  پشتی هایدرۆجین ل دەولێ تەمام دبیت، ستێر دەست ب یەکگرتنا هیلیۆمێ دکەت، و قاتێن دەرڤە یێن وێ دئاشوپاندن و مەزن دبن و سۆر دبن.

 هەورا هەسارەیی (Planetary Nebula): قاتێن دەرڤە یێن ستێرێ ب هێواشی دهێنە ڤەهاڤێتن د گەردوونێ دا و دبنە هەورەکا جوان یا گاز و خولێ.

 گورزکێ سپی (White Dwarf): دەولێ ستێرێ، کو ژ کاربۆن و ئۆکسجینێ پێکدهێت، بتنێ دهێتە هێلان. ئەڤە گەلەک یا قورس و بچووکە، و ب هێواشی سار دبیت هەتاکو دبیتە "گورزکەکێ رەش."

دوماهییا ستێرێن ب بارستەیا گەلەک مەزن (Supermassive Stars):

  زەبەلاحا بێگانە (Supergiant):  پشتی قۆناغا سەرەکی، ستێرێن مەزن گەلەک مەزنتر و گەرمتر دبن. ئەوان دەست ب یەکگرتنا ماددەیێن گرانتر دکەن، وەک کاربۆن و ئۆکسجین و سیلیکۆن و ئاسن.

  سووپەرنۆڤا (Supernova): گاڤا دەولێ ستێرێ دبیتە ئاسن، پرۆسەیا یەکگرتنێ رادوەستیت چونکی یەکگرتنا ئاسنی وزەیێ بەرهەم نائینیت، بەلکو پێدڤی ب ووزەیێ هەیە. لڤێرێ دەول دێ ب لەز و بشێوازەکێ بەهێز ب خوەڤە کێشیت و دێ ب تەقینەکا مەزن یا رووناهی دەرکەڤیت، کو ب "سووپەرنۆڤا" دهێتە ناسین. ئەڤ تەقین گەلەک رووناهیخوازە، هەتاکو ل دەمەکێ کورت دبیتە رووناهیخوازتر ژ گلگالکەکا تمام یا ستێران.

  ستێرا نیۆترۆنێ (Neutron Star) یان کونەکا رەش (Black Hole): پشتی سووپەرنۆڤا، ئەگەر ستێر یا گەلەک گران بیت، دەولێ وێ دێ ب خوەڤە کێشیت و دێ بیتە "ستێرا نیۆترۆنێ" کو گەلەک یا قورس و ب لەز دزڤریت. ئەگەر ستێر گەلەک و گەلەک گرانتر بیت، دێ بیتە "کونەکا رەش" کو گرانیا وێ گەلەک یا بهێزە و چ تشت، هەتاکو رووناهی ژی، نکارن ژێ دەرباز ببن.

5. رۆلێ ستێران د گەردوونێ و ژیانێ دا:

ستێر سەرچاوەیا سەرەکی یا ژیانێ و گەرماتی و رووناهیێ نە. خورشیدا مە ب رووناهی و گەرماتییا خوە ژیانا ل سەر ئەردی ب دروست کریە. ژبلی وێ، ستێرێن مەزن (ب تایبەتی یێن د بنە سووپەرنۆڤا) رۆلەکێ گرنگ د پەیداکرنا ماددەیێن گرانتر دا دبینن، وەک کاربۆن، ئۆکسجین، ئاسن، زێر، و یێن دی. ئەڤ ماددە ل ناڤ دەولێن ستێراندا دروست دبن، و ب تەقینێن سووپەرنۆڤا دهێنە بەلاڤکرن د گەردوونێ دا. ب کورت و کورتی، ماددەیێن کو تەنێ مە و ژیانا ل سەر ئەردی پێکدئینن، ژ پاشمایێن ستێرێن بێگانە هاتینە. ب ڤی شێوەی، ئەم هەمی "زارۆکێن ستێرانین."

6. ستێر و گلگالک:

ستێر ل گەردوونێ دا ب تەنێ نینن، بەلکو ب ملیۆنان و ملیار و ملیاران ستێر دبنە کۆمەلێن مەزن، کو ئەم دبینژنێ "گلگالک" (Galaxy). روژا مە و هەسارەیێن دی د گلگالکا "رێکا شریری" (Milky Way) دا نە. د گەردوونێ دا ب ملیاران گلگالکێن دی هەنە، و د ناڤا هەر گلگالکەکێ دا ب ملیاران ستێر هەنە. ژیانا ستێر و گلگالکان ب هەڤڕا گرێدایە، و ل گەل ستێران، هەسارەیێن دی ژی دهێنە دروستکرن، کو ژ وان ژی ئەگەر هەبیت ژیانا دی ل وان هەسارەیان پەیدا دبیت.

7. دوماهی:

ستێر گەلەک بابەتەکێ دلڤەکێش و ژ گرانیا وێ یە د گەردوونێ دا. ژ پێکهاتا وان یا گازێ هەتاکو تەقینێن سووپەرنۆڤا و پەیدابوونا کونێن رەش، هەر قۆناغەکا ژیانا ستێرێ پرۆسەیەکا گەردوونناسی یا سەرسوڕهێنەرە. زانینا ستێران نابتن ئەم باشتر ل سەر گەردوونێ فێر ببن، بەلکو رۆلێ مە ژی دناڤا ڤێ سەرجەمێ گەردوونناسی دا روون دکەت. هەر وەکو کو مە گۆت، ژیانا مە ب ستێران ڤە گرێدایە، و ب ڤی شێوەی ئەم دبینن کو چەند گرانیا ستێر و رۆلێ وان د ژیانێ دا یێ مەزنە.

رێباز فیصل