عەلیێ کورێ ئەبو تالبی

 

عەلیێ کورێ ئەبوو تالبی: شێرێ خودێ، دەرگەهێ باژێرێ زانینێ

د دیرۆکا ئیسلامێ یا پر شەنگ و رەنگ دا، کێم کەسایەتی هەنە کو ب قاسی حەزرەتێ عەلیێ کورێ ئەبوو تالبی کاریگەریەکا هێندە مەزن و هەمەلایەن بجەهـ هێلابیتن. ئەو نە بتنێ ئامۆزا و زاڤایێ خوشتڤیێ پێغەمبەرێ ئیسلامێ، محەمەد (سلاڤ لێ بن)، بی، بەلکی ئێک ژ زووترین کەسان بی کو باوەری ب پەیاما وی ئینای، و د تەڤایا قۆناغێن دژوار یێن دەستپێکا ئیسلامێ دا، ئالاکار و پالپشتەکێ هەرە مەزن بوو. ژیان و سەربۆرا وی تژی یە ژ ئازایەتی، زانین، دادپەروەری، و خۆدان باوەریەکا بێ هێمابو. ل دەڤ سوننەیان، ئەو چارەمین خەلیفێ راشدینە و ئێکە ژ وان دەە کەسان کو مزگینیا بەحەشتێ پێ هاتیە دان. ل دەڤ شیعەیان ژی، ئەو ئێکەمین ئیمامێ مەعسووم و وەسیێ راستەقینەیێ پێغەمبەری یە. ڤێ راپۆرتێ دێ ب زاراڤێ بادینی شرۆڤەکرنەکا بەرفرەهـ ل سەر ژیان، کەسایەتی، خەلافەت، و میراتێ ڤی زاتێ مەزن کەت.

**ژ دایکبوون و زارۆکینیا وی د مالا پێغەمبەری دا**

عەلی، کورێ ئەبوو تالبی کورێ عەبدولموتەلیبی، ل رۆژا سێزدەیێ مەها رەجەب، نێزیکی سالا 599 یان 601 زایینی، ل ناڤا کەعبا پیرۆز ل باژێرێ مەککەهێ ژ دایک بوو. ئەڤە رویدانەکا دەگمەنە کو مەزناهی و پلەیا وی یا تایبەت د نیشا ددەت. دایکا وی فاتیمەیا کچا ئەسەدی بوو، ژ بنەمالا هاشمی یا بەرێز. ناڤێ وی "عەلی" ژ ئالیێ پێغەمبەری ڤە لێ هاتە دانان، کو رامانا "بلند و ب رێز" ددەت.

ژ بەر بارێ ئابووری یێ گران یێ بابێ وی، ئەبوو تالبی، کو مریێ پێغەمبەری بوو و پالپشتێ وی یێ سەرەکی بوو، پێغەمبەر (س) و مامێ وی عەباسی بریار دان کو هەر ئێک ژ وانا کورەکێ ئەبوو تالبی بخودان بکەن دا کو بارێ وی سڤک بکەن. عەلی، کو هێشتا زارۆکەکێ بچویک بوو، کەفتە د بەهرا پێغەمبەری دا. ب ڤی رەنگی، عەلی د مالا پێغەمبەرێ خودێ دا و ل بەر چاڤدێریا راستەوخۆ یا وی و خێزانا وی یا بەرێز، خەدیجەیا کچا خوەیلدی، مەزن بوو. ڤێ چەندێ کاریگەریەکا ئێجگار مەزن لسەر کەسایەتی، رەوشت، و هزرا عەلی بجەهـ هێلا. ئەو راستەوخۆ ژ کانیا زانین و رەوشتێ پێغەمبەری تێر ئاڤ بوو و پرەنسیپێن ئیسلامێ ژیێ زارۆکینیێ ڤە د ناخێ وی دا چاندن.

**موسلمانبوون و رۆلێ وی د دەستپێکا ئیسلامێ دا**

دەما کو پەیاما ئیسلامێ ژ ئالیێ پێغەمبەری ڤە هاتە راگەهاندن، عەلی د ناڤا ئێکەمین کەسان دا بوو کو باوەری پێ ئینا. گەلەک ژێدەر دبینن کو ئەو ئێکەمین زارۆک بوو کو موسلمان بوویە، د ژیەکێ نێزیکی دەە سالیێ دا. ڤێ باوەریا زوویی و بێ دوودلی نیشانا نێزیکاتیا وی یا گیانی و هزری ژ پێغەمبەری بوو.

ئێک ژ رویدانێن هەرە گرنگ یێن دەستپێکا ئیسلامێ کو رۆلێ حەزرەتێ عەلی تێدا دیار دبیت، رویدانا "داوەتا بنەمالێ" (دعوة العشیرة) بوو. دەما پێغەمبەری (س) بنەمالا خو یا هاشمی کومکری دا کو پەیاما خو بگەهینیت، و پرسیار کر "کێ دێ بیتە پشتەڤان و هاریکارێ من د ڤی رێی دا؟"، بتنێ عەلیێ گەنج بوو کو ژ جهێ خو رابوو و پشتەڤانیا خو یا بێ مەرج بۆ پێغەمبەری راگەهاند.

د شەڤا کۆچا پێغەمبەری ژ مەککەهێ بۆ مەدینێ دا، حەزرەتێ عەلی ئازایەتی و فیداکاریەکا بێ وێنە نیشا دا. دەما کو مشرکێن قوڕەیشی پلان دانابوون کو ب شەوەکێ هێرش بکەنە سەر مالا پێغەمبەری و وی بکوژن، عەلی ل جهێ پێغەمبەری د نڤینێن وی دا نڤست دا کو هێرشبەران خافل بکەت و دەرفەتێ بدەتە پێغەمبەری کو ب سلامەتی ژ باژێری دەربکەڤیت. ئەڤ کارێ وی یێ فیداکارانە ژیانا پێغەمبەری پاراست و رۆلەکێ ئێجگار گرنگ د سەرکەفتنا پلانا کۆچکرنێ دا گێرا. پشتی سێ رۆژان، حەزرەتێ عەلی ژی کۆچ کر بەرەڤ مەدینێ و ل وێرێ گەهشتە پێغەمبەری.

ل مەدینێ، پێغەمبەری (س) پەیوەندیێن "براتیێ" د ناڤبەرا موسلمانێن کۆچبەر (مهاجرین) و یێن مەدینێ (انصار) دا چێکر. د ڤێ پرۆسێ دا، وی حەزرەتێ عەلی وەک برایێ خو هەلبژارت و گۆت: "تو ل دنیایێ و ل ئاخرەتێ برایێ منی". ئەڤە ژی نیشانەکا دی یا پلەیا بلند و نێزیکاتیا عەلی ل دەڤ پێغەمبەری بوو.

**ئازایەتی د مەیدانێن شەرى دا: شێرێ خودێ**

حەزرەتێ عەلی ب ئازایەتی و چەلەنگیا خو د شەران دا بناڤ و دەنگ بوو، و نازناڤێ "أسد الله" یانکو "شێرێ خودێ" لێ هاتبوو کرن. وی د هەمی شەرێن گرنگ یێن ئیسلامێ دا، ژ بلی شەرێ تەبوکێ، پشکداری کربوو. د شەرێ تەبوکێ دا، پێغەمبەری (س) ئەو وەک جێگرێ خو ل مەدینێ هێلابوو دا کو باژێری بپارێزیت.

*   **شەرێ بەدرێ:** د ڤی شەرێ ئێکەم و چارەنڤیسساز دا، عەلی ئێک ژ قارەمانێن سەرەکی بوو. وی د موبارەزەیا دەستپێکێ دا، وەلیدێ کورێ عوتبەی، کو ئێک ژ سەرکردێن قوڕەیشێ بوو، کوشت و رۆلەکێ کاریگەر د شکاندنا هێزا دوژمنی دا گێرا.

*   **شەرێ ئوحودێ:** پشتی کو موسلمانان د قۆناغەکا شەرى دا زڤرین و گەلەکان مەیدان بجەهـ هێلا، حەزرەتێ عەلی ئێک ژ وان کێم کەسان بوو کو ل دەورا پێغەمبەری ما و ب قارەمانی بەرگری ژیانا وی کر. وی ب زیاتر ژ شازدە برینان، بەردەوام شەر دکر و هێرشێن دوژمنی ڤەدگەراندن.

*   **شەرێ خەندەقێ (ئەحزاب):** د ڤی شەرى دا کو عەرەبێن مشرک ب هێزەکا مەزن هاتبوون دا کو مەدینێ ژناڤ ببەن، قارەمانێ وان "عەمرێ کورێ عەبدوەد" داخوازا موبارەزەیێ کر و کەس نەوێریا بچیتە هەمبەر وی. بتنێ عەلی بوو کو ب ئازایەتی چوو مەیدانێ و پشتی شەرەکێ دژوار، لسەر وی سەردکەفت و ئەو کوشت. ڤێ سەرکەفتنێ ورەیا لەشکەرێ ئیسلامێ بلند کر و بوو ئەگەرێ تێکشکەستنا دوژمنی.

*   **شەرێ خەیبەرێ:** دەما موسلمانان گەمارۆ دا قەلایێن خەیبەرێ یێن جوهیان، قەلایا "قەموس" یا هەرە ب هێز بوو و نەدهاتە گرتن. پشتی کو چەندین سەرکردە نەشیان وێ فتح بکەن، پێغەمبەری (س) گۆت: "سوبەهی دێ ئالایێ دەمە کەسەکی کو خودێ و پێغەمبەرێ وی خوش دڤێن، و ئەو ژی خودێ و پێغەمبەرێ وی خوش دڤێت، و خودێ دێ لسەر دەستێ وی سەرکەفتنێ ئینیت." رۆژا پاشتر، پێغەمبەری ئالا دا دەستێ حەزرەتێ عەلی. وی ژی ب هێز و ئازایەتیەکا بێ وێنە هێرش کر و دەرگەهێ قەلایێ یێ گران ژ رەهـ دەرێخست و بوو ئەگەرێ سەرکەفتنا موسلمانان.

زاڤا و نڤیسەرێ وەحیێ :

ل سالا دوویێ کۆچی، حەزرەتێ عەلی کچا خوشتڤیا پێغەمبەری، فاتیمەیا زەهرا، خواست. ئەڤ هەڤژینیە بوو ئێک ژ هەڤژینیێن هەرە پیرۆز د دیرۆکا ئیسلامێ دا. بەرهەمێ ڤێ هەڤژینیێ دو کورێن ناڤدار، حەسەن و حوسێن، و دو کچێن بەرێز، زەینەب و ئوم کەلسوم بوون، کو نەڤیێن پێغەمبەری و سەروەرێن گەنجێن بەحەشتێ نە.

ژ بلی رۆلێ وی یێ لەشکەری، عەلی ئێک ژ نڤیسەرێن وەحیێ (سروشێ) بوو. ئەو ئێک ژ وان کێم هاوەلان بوو کو دکارى بخوینیت و بنڤیسیت، و پێغەمبەری (س) باوەریەکا تەمام پێ هبوو کو ئایەتێن قورئانا پیرۆز کو دهاتنە خوار، بنڤیسیت.

**خەلافەت: سەردەمێ فیتنە و دادپەروەریێ**

پشتی شەهیدکرنا خەلیفێ سێیەم، عوسمانێ کورێ عەففانی، ل سالا 35 کۆچی (656 زایینی)، ئالۆزیەکا مەزن ل مەدینێ پەیدا بوو. پتریا هاوەلان و خەلکێ باژێری بەرەڤ حەزرەتێ عەلی چوون و داخواز ژێ کرن کو ئەرکێ خەلافەتێ بگریتە ستویێ خو. پشتی زۆر سووربوونێ، وی ئەڤ ئەرکە قەبوول کر.

سەردەمێ خەلافەتا حەزرەتێ عەلی، کو نێزیکی پێنج سالان ڤەکێشا، ب سەردەمێ ئالۆزیێن سیاسی و شەرێن ناڤخۆیی (فیتنە) دهێتە نیاسین. ئەو روو ب روویێ سێ بەرەیێن سەرەکی یێن ئۆپۆزسیۆنێ بوو:

1.  **بەرەیا عائیشە، تەلحه و زوبەیری:** ئەڤ سێ کەسایەتیێن گرنگ، کو داخوازا تولڤەکرنا خوینا عوسمانی دکرن، هێزەک کوم کر و بەرەڤ بەسرە چوون. ئەڤە بوو ئەگەرێ شەرێ جەمەل (شەرێ حێشترێ)، کو تێدا لەشکەرێ خەلیفەی سەردکەفت.

2.  **بەرەیا معاویێ کورێ ئەبوو سوفیانی:** معاویە، کو والیێ شامێ بوو و ژ بنەمالا ئومەیی بوو، ب هەمان پاساڤا تولڤەکرنا خوینا عوسمانی، رازی نەبوو بەێعەتێ ب عەلی بدەت. ئەڤ ناکۆکیە گەهشتە رادەیێ شەرەکێ مەزن ب ناڤێ "شەرێ سەفین". د وی دەمى دا کو لەشکەرێ عەلی نێزیک بوو سەرکەڤیت، لەشکەرێ معاویەی فێلەک بکار ئینا و قورئان لسەر نوکێ رمێن خو بلند کرن، و داخوازا حوکمێ قورئانێ کرن. ئەڤە بوو ئەگەرێ راوەستاندنا شەرى و پەسەندکرنا "تەحکیم"ێ (داوەری).

3.  **بەرەیا خەواریج (دەرکەفتیان):** پشکەک ژ لەشکەرێ حەزرەتێ عەلی، کو ب قەبوولکرنا تەحکیمێ رازی نەبوون، ژ لەشکەری جودا بوون. وانا دروشمێ "لا حکم إلا لله" (حوکم بتنێ یێ خودێ یە) بلند کر و حەزرەتێ عەلی و معاویە هەردوو ب کافر دانین. ئەڤ کومە ب ناڤێ خەواریج هاتنە نیاسین. حەزرەتێ عەلی د شەرێ نەهرەوان دا لسەر وان سەردکەفت، لێ هزرا وان یا توندڕەو ما و بوو جهێ مەترسیەکا بەردەوام.

**سیاسەت و دادپەروەریا عەلەوی**

سەرەرایێ ڤان هەمی ئالۆزیان، حەزرەتێ عەلی هەول ددا کو حکومەتەکێ لسەر بنەمایێن دادپەروەری، یەکسانی، و پاراستنا مافێ هەژاران دامەزرینیت. وی پایتەختێ خەلافەتێ ژ مەدینێ ڤەگوهاست بۆ کوفێ ل عیراقێ، دا کو نێزیکتر بیت ژ رویدانێن سیاسی.

سیاسەتا وی یا دارایی لسەر یەکسانیێ د دابەشکرنا داهاتێ بەیتولمال (خەزینا دەولەتێ) دا ئاڤا ببوو. وی جوداهی نەدکر د ناڤبەرا عەرەب و ناعەرەب، یان د ناڤبەرا وان کەسێن کو زوو موسلمان ببوون و یێن کو پاشتر موسلمان ببوون. ئەڤ سیاسەتە دژی سیاسەتا خەلیفێن بەری وی بوو و بوو ئەگەرێ نارازیبوونا هندەک کەسایەتیێن قوڕەیشی.

ناما وی یا بناڤ و دەنگ بۆ والیێ وی ل مسرێ، مالکێ ئەشتەری، کو د پەرتووکا "نەهجولبەلاغە" دا هاتیە کومکرن، وەک دەستورەکێ حکومرانیێ دهێتە هژمارتن. د وێ نامێ دا، ئەو شیرەتان ل مالکێ دکەت کو ب دادپەروەری رەفتارێ دگەل هەمی تەخێن جڤاکی بکەت، چ موسلمان بن یان نە، مافێ هەژار و بێ دەستان بپارێزیت، ژ ستەم و گەندەلیێ دویر بکەڤیت، و هەر دەم خودێ ل بەر چاڤێن خو بدانیت.

**زانین، حیکمەت، و گۆتنێن زێرین**

حەزرەتێ عەلی نە بتنێ سەرکردەکێ لەشکەری و سیاسی بوو، بەلکی زانایەکێ مەزن و ئێک ژ دەرگەهێن زانینا پێغەمبەری بوو. پێغەمبەر (س) د فەرموودەکا ناڤدار دا دبێژیت: "ئەز باژێرێ زانینێ مە و عەلی دەرگەهێ وی یە". ئەڤە پلەیا وی یا بلند د زانستێن ئیسلامی دا، ژ تەفسیرا قورئانێ بگرە حەتا فقهـ و کلامێ، دیار دکەت.

گوتار و گۆتنێن وی، کو ژ ئالیێ "شەریف رەزی" ڤە د پەرتووکا "نەهجولبەلاغە" (رێکا رەوانبێژیێ) دا هاتینە کومکرن، وەک شاکارەکێ ئەدەبیات و حیکمەتا عەرەبی دهێتە دانان. ئەڤ پەرتووکە تژی یە ژ شرۆڤەکرنێن تێروتەسەل لسەر تەوحیدا خودێ، فەلسەفەیا ژیان و مرنێ، رەوشت و سیاسەتێ. هندەک ژ گۆتنێن وی یێن زێرین ئەڤەنە:

*   "مروڤ دوو جورن: یان برایێ تە یە د ئاینى دا، یان هەڤتایێ تە یە د ئافراندنێ دا." (ئاماژە ب یەکسانيا مروڤان)

*   "هەژاری ل وەلاتان، نە ژ کێمیا سامانانە، بەلکی ژ گەندەلیا حاکمانە."

*   "بهایێ هەر مروڤەکی ب هندی وێ چەندێ یە کو ئەو چاک دکەت."

*   "زانین ژ مال و سامانی باشترە، چونکی زانین تە دپارێزیت، لێ تو دڤێت مال و سامانی بپارێزی."

**شەهیدبوون و میراتێ وی**

لسەر دەمێ حەزرەتێ عەلی، خەواریج ببوونە هێزەکا توندڕەوا مەترسیدار. وانا بریار دا کو سێ کەسایەتیێن سەرەکی یێن وى سەردەمی، کو ب دیتنا وان ئەگەرێ فیتنێ بوون (عەلی، معاویە، و عەمرێ کورێ عاس)، بکوژن.

ل سپێدەیا رۆژا نۆزدەیێ رەمەزانا سالا 40 کۆچی (661 زایینی)، دەما کو حەزرەتێ عەلی ل مزگەفتا کوفێ نڤێژا سپێدێ دکر، ئێک ژ خەواریجان ب ناڤێ "عەبدولڕەحمانێ کورێ مولجەم" ب خەنجەرەکا ژەهراوی هێرش کرە سەر وی. حەزرەتێ عەلی ب گرانی بریندار بوو و پشتی دوو رۆژان، ل رۆژا بیست و ئێکێ رەمەزانێ، شەهید بوو. گورێ وی ل باژێرێ نەجەف ل عیراقێ یە و ئەڤرۆ بوویە ئێک ژ پیرۆزترین جهێن زیارەتێ بۆ موسلمانان، ب تایبەتی شیعەیان. بەلێ ئەڤە نەیا پشت راستکریە کو گورێ وی ل وێرێ بیت ..

میراتێ حەزرەتێ عەلی ئێجگار مەزن و بەرفرەهە. ئەو ل دەڤ هەمی موسلمانان، چ سوننە بن یان شیعە، جهەکێ تایبەت و بلند هەیە. ئازایەتیا وی بوویە سیمبولا قارەمانیێ، دادپەروەریا وی بوویە نموونە بۆ حاکمان، زانینا وی بوویە ژێدەرێ حیکمەتێ، و تەقوایا وی بوویە رێنیشاندەر بۆ دینداران. قوتابخانا وی یا فقهی و هزری کاریگەریەکا کویر لسەر گەشەکرنا زانستێن ئیسلامی کریە.

**ئەنجام**

عەلیێ کورێ ئەبوو تالبی کەسایەتیەکا هەمەلایەن و کاریگەر بوو کو ژیانا خو تەرخان کری بۆ ئیسلامێ و پاراستنا پرەنسیپێن وێ یێن دادپەروەری و حەقیقەتێ. ژ زارۆکینیێ د مالا پێغەمبەری دا حەتا قۆناغا خەلافەتا پر ئالۆزی، وی هەر دەم رەوشتێ بلند، زانینا کویر، و باوەریەکا بێسنوور نیشا ددا. هەرچەندە سەردەمێ وی تژی بوو ژ فیتنە و شەرێن ناڤخۆیی، لێ ئەو د مێژوویێ دا وەک سیمبولێ ئازایەتی، دادپەروەری، و زانینێ مایە. ژیان و فێرکرنێن وی هەتا روژا ئەڤرۆ ژی ژێدەرێ ئلهامێ نە بۆ ملیۆنەها موسلمانان ل سەرانسەری جیهانێ. ئەو ب راستی "شێرێ خودێ" و "دەرگەهێ باژێرێ زانینێ" بوو.

رێباز فیصل