ئەگەرێن لەرزینا دەستی

 

لەرزینا دەستان :

لەرزینا دەستی (Hand Tremor) ئێکە ژ نیشانێن نەساخیێن مێشکی و دەماری یێن گەلەک بەربەلاڤن، کو ب گەلەک جور و ئەگەر دهێتە دیتن. تێگەهشتنا ئەگەرێن ڤێ دیاردێ گرنگە ژ بۆ دەستنیشانکرنا دروست و چارەسەرکرنا گونجای. ئەڤ راپورتە ب شێوەیەکێ پزیشکی و زانستی دێ بەحسا ئەگەرێن لەرزینا دەستی کەت،

پێناسە و جورێن لەرزینا دەستی:

لەرزین ئاماژەیە ب تەڤگەریێن نەخوازیاری، ریتم و نەکۆنترولکری یێن لەشێ مروڤی، کو ب شێوەیەکێ زۆربەی ل دەستان رووددەت. ئەڤ تەڤگەریە د ئەنجاما گرژبوون و بێهنڤەدانا ماسولکەیان ب شێوەیەکێ دووبارە رووددەت. جورێن سەرەکی یێن لەرزینێ ئەڤەنە:

1.  Essential Tremor (لەرزینا بنەرەتی):

    *   ئەڤ جورە گەلەک یا بەربەلاڤە و زۆربەری ل دەستان پەیدا دبیت، بەلێ دشێت ل سەر، دەنگ و قاچ و ترۆمپان ژی پەیدا بیت.

    *   نیشانێن وێ دیارتر دبن دەما کو کەس هەولدەن کارەکێ بکەن، وەک ماندیبوون، ڤەخارنا چایێ، نڤیسین، یان گرانیەکێ ب هەلگریت.

    *   زوربەی جاران ئەگەرێ وێ نەدیارە، بەلێ فاکتەرێن بۆماوەیی رۆلەکێ گرنگ دبینن. رێژەیا 50% یا ئەوان کەسێن تووشی ڤێ لەرزینێ دبن، کەسەکێ دی ژ خێزانا وان یێ تووشی هەمان جورێ لەرزینێ بوویی.

2.  Parkinsonian Tremor (لەرزینا پارکینسن):

    *   ئەڤ جورە یا تایبەتە ب نەخۆشیا پارکینسن.

    *   تایبەتمەندیا وێ ئەوە کو دەما مروڤ د بێهنڤەدانا تمام دا بیت پەیدا دبیت (Resting Tremor).

    *   ل گەل پێشکەفتنا نەخۆشیێ، دشێت ل قاچ و چنگ و سەر و ترۆمپان ژی پەیدا بیت.

    *   ل گەل ڤێ لەرزینێ، نیشانێن دی ژی وەک رەقبوونا ماسولکەیان (rigidity)، هێڤاشی د تەڤگەریێ دا (bradykinesia)، و نەهەڤسەنگی (postural instability) پەیدا دبن.

3.  Cerebellar Tremor (لەرزینا مێشکێ بچووک):

    *   ئەڤ جورە ژ ئەنجاما زیان گەهاندنێ ب مێشکێ بچووک (Cerebellum) پەیدا دبیت، کو رۆلەکێ گرنگ دبینیت د هەڤسەنگی و رێکخستنا تەڤگەریێن لەشێ دا.

    *   تایبەتمەندیا وێ ئەوە کو دەما مروڤ بەر ب ئارمانجەکێ بچیت دیارتر دبیت (Intention Tremor).

    *   ئەگەرێن وێ دشێن ببنە نەخۆشیێن وەک Multiple Sclerosis (MS)، جەلتەیا مێشکی (stroke)، یان تومور.

4.  Dystonic Tremor (لەرزینا دیستۆنی):

    *   ئەڤ جورە ل گەل گرژبوونا ماسولکەیان یا ناخوازیاری پەیدا دبیت (Dystonia).

    *   دشێت ب شێوەیەکێ نە رێک ل هەر جهەکێ لەشی پەیدا بیت.

    *   زوربەی جاران ب دەما مروڤ بزاڤێ دکەت کارەکێ بکەت دەرناکەڤیت.

5.  Physiological Tremor (لەرزینا فیزۆلۆژی):

    *   ئەڤ جورە یا نورمالە و ل دەڤ هەمی کەسەکی پەیدا دبیت، بەلێ ب چاڤێن رۆژانە ناهێتە دیتن.

    *   ل گەل فاکتەرێن وەک سترێس، خەمۆکی، ماندیبوون، یان ڤەخارنا قەهوەیێ زێدە، دشێت دیارتر ببیت.

    *   زوربەی جاران نیشانێن وێ یا کێمن و ب دەرمانان چارەسەر نابن.

ئەگەرێن لەرزینا دەستی:

لەرزینا دەستی دشێت ئەگەرێن گەلەک ژی هەبن، کو ب خزمەتا چەند پزیشکان وەک پزیشکێ دەماران (Neurologist) و پزیشکێ ناخ (Internist) و دەرمانسازان پێدڤی بن ژ بۆ دەستنیشانکرن و چارەسەرکرنا دروست. ئەگەرێن لەرزینا دەستی دشێن ببنە دوو رەهەندێن سەرەکی:

I. ئەگەرێن دەماری (Neurological Causes):

*  نەخۆشیا پارکینسن (Parkinson's Disease):

    *   وەکی بەرێ دیار کریی، لەرزینا پارکینسن یا تایبەتە ب ڤێ نەخۆشیێ.

    *   ئەگەرێ وێ کێمبوونا ماددەیا دۆپامین (Dopamine)ە د مێشکی دا، کو رۆلەکێ گرنگ د بینیت د رێکخستنا تەڤگەریێن لەشی دا.

    *   نیشانێن دی یێن وێ: رەقبوونا ماسولکەیان، هێڤاشی د تەڤگەریێ دا، و نەهەڤسەنگی.

* Essential Tremor (لەرزینا بنەرەتی):

    *   ئەڤە یا گەلەک بەربەلاڤە و ئەگەرێ وێ زوربەی جاران نادیارە.

    *   فاکتەرێن بۆماوەیی رۆلەکێ گرنگ د بینن.

*  Multiple Sclerosis (MS):

    *   ئەڤە نەخۆشیەکا دەماری یا درێژ و کورتیە کو کاریگەریێ ل سەر مێشک و سپاینال کۆرد (spinal cord) دکەت.

    *   زیان گەهاندن ب غلافێ مایەلین (myelin sheath) کو دەماران داپۆشیت، دشێت ببیتە ئەگەرێ لەرزینا دەستی.

*  جەلتەیا مێشکی (Stroke):

    *   زیان گەهاندن ب بەشەکێ مێشکی ژ ئەنجاما کێمبوونا خوینێ، دشێت ببیتە ئەگەرێ لەرزینا دەستی، ب تایبەت ئەگەر زیان ل مێشکێ بچووک (Cerebellum) کەڤیت.

*  تومورێن مێشکی (Brain Tumors):

    *   گورینا ماسولکەیان یان زەخت ل بەشێن مێشکی کو بەرپرسن ژ رێکخستنا تەڤگەریێن لەشی، دشێت ببیتە ئەگەرێ لەرزینا دەستی.

* زیانێن سەرێ (Head Injuries):

    *   کەتن و لێدانێن کو زیان ب مێشکی ب گەهینن، دشێت ببنە ئەگەرێ لەرزینا دەستی.

* Peripheral Neuropathy (نەخۆشیا دەمارێن ژ دەرڤە):

    *   زیان گەهاندن ب دەمارێن ژ دەرڤە کو پەیامان دنافبەرا مێشک و ماسولکەیان دا دهنێرن، دشێت ببیتە ئەگەرێ لاوازبوون و لەرزینا دەستی.

    *   ئەگەرێن وێ دشێن ببنە شەکرا خوینێ (diabetes)، کێمیا ڤیتامین B12، یان ژەهراویبوون.

*  Wilson's Disease:

    *   نەخۆشیەکا بۆماوەیی یە کو تێدا مس (copper) ب شێوەیەکێ زێدە د لەشی دا کوم دبیت و زیان ب مێشک و جگەرێ دگەهینیت.

    *   لەرزینا دەستی ئێکە ژ نیشانێن سەرەکی یێن ڤێ نەخۆشیێ.

II. ئەگەرێن نە-دەماری (Non-Neurological Causes):

*  چالاکبوونا زێدەکا تایرۆیدێ (Hyperthyroidism):

    *   دەما غودەیا تایرۆید هورمونێن زێدە بەرهەم بینیت، دشێت ببیتە ئەگەرێ لەرزینا دەستی، دل ئێش، و کێمبوونا کێشێ.

*  کێمبوونا شەکرا خوینێ (Hypoglycemia):

    *   دەما ئاستێ شەکرا خوینێ گەلەک کێم ببیت، لەرزین، عارەقێ، و سەرگێژبوون پەیدا دبن.

*  کێمبوونا ڤیتامین B12:

    *   ڤیتامین B12 یا گرنگە ژ بۆ ساخلەمیا دەماران. کێمبوونا وێ دشێت ببیتە ئەگەرێ لاوازی و لەرزینا دەستی.

*  دەرمان (Medications):

    *   هندەک دەرمان وەک دەرمانێن نەخۆشیا ئەزما (asthma)، هندەک دژە-خەمۆکی (antidepressants)، و دەرمانێن دژی نەخۆشیێن دەرونی (antipsychotics) دشێن ببنە ئەگەرێ لەرزینا دەستی وەک کاریگەریەکا لاوەکی.

*  ڤەخارنێن کافایینی و ئەلکهۆلی (Caffeine and Alcohol):

    *   ڤەخارنا کافایینێ و ئەلکهۆل ب رێژەیێن زێدە دشێت لەرزینا فیزۆلۆژی دیارتر بکەت.

    *   وەکالێشکرنا ئەلکهۆلێ (Alcohol withdrawal) ژی دشێت ببیتە ئەگەرێ لەرزینەکا گەلەک دیار.

*  سترێس و خەمۆکی (Stress and Anxiety):

    *   د دەمێن سترێس و خەمۆکیێ دا، سیستمێ دەماری چالاک دبیت و دشێت ببیتە ئەگەرێ لەرزینا دەستی.

*  ژەهراویبوون (Toxins):

    *   ژەهراویبوون ب هندەک ماددە وەک مێرکیوری (mercury)، سرب (lead)، یان کاربۆن مۆنۆکساید (carbon monoxide) دشێت زیان ب مێشکی ب گەهینیت و ببیتە ئەگەرێ لەرزینا دەستی.

*   توشبوون (Infections):

    *   هندەک توشبوونێن مێشکی، وەک مننژایتس (meningitis) یان ئینسەفالایتس (encephalitis)، دشێن ببنە ئەگەرێ لەرزینا دەستی.

دەستنیشانکرن و چارەسەرکرن:

دەستنیشانکرنا دروست یا لەرزینا دەستی پێدڤی ب چەند قۆناغەکا یە:

1.  پشکنینا پزیشکی (Clinical Examination):

    *   پزیشک دێ پرسیاران ژ نەخۆشی کەت دەربارەی دەمێ دەستپێکرنا لەرزینێ، جورێ وێ، و چ نیشانێن دی یێن ل گەل وێ پەیدا دبن.

    *   پشکنینا فیزیایی یا گشتگیر و پشکنینا دەماری یا تێروتەسەل گرنگە.

2. تێستێن تاقیگەهێ (Laboratory Tests):

    *   پشکنینێن خوینێ ژ بۆ دیارکرنا ئاستێ هورمونێن تایرۆیدێ، شەکرا خوینێ، ڤیتامین B12، و ماددەێن ژەهراوی.

3.  پشکنینێن وێنەیی (Imaging Tests):

    *   MRI یان CT Scan یا مێشکی ژ بۆ دیتنا تومور، جەلتە، یان زیانێن دی یێن مێشکی.

4.  Electromyography (EMG):

    *   ئەڤ تێستە ژ بۆ پشکنینا چالاکیا ماسولکەیان و دەماران دهێتە بکارئینان.

چارەسەرکرنا لەرزینا دەستی گرێدایی یە ب ئەگەرێ سەرەکی. هندەک ژ رێکێن چارەسەرکرنێ ئەڤەنە:

*  دەرمان (Medications):

    *   بۆ Essential Tremor: Propranolol، Primidone، Gabapentin.

    *   بۆ Parkinsonian Tremor: Levodopa، Dopamine Agonists.

    *   بۆ Hyperthyroidism: دەرمانێن دژی تایرۆیدێ.

    *   بۆ دەرمانێن کو ئەگەرێ لەرزینێ نە: گوهۆرینا دەرمانی یان کێمکرنا رێژەیا وێ.

*  چارەسەریا فیزیایی (Physical Therapy):

    *   ژ بۆ بهێزکرنا ماسولکەیان، باشترکرنا هەڤسەنگیێ، و کێمکرنا کاریگەریا لەرزینێ.

* چارەسەریا پیشەیی (Occupational Therapy):

    *   ژ بۆ فێرکرنا رێکێن نوو یێن ئەنجامدانا کارێن رۆژانە کو لەرزینێ کێم بکەن.

*  چارەسەریا نەشتەرگەری (Surgery):

    *   بۆ هندەک جورێن لەرزینێ یێن گەلەک ب زەحمەت و وەک رێبازا چارەسەرکرنا دوماهیێ، وەک Deep Brain Stimulation (DBS)، ب تایبەت بۆ نەخۆشێن Essential Tremor یان Parkinson's Disease.

*  گوهۆرینێن رۆژانە (Lifestyle Changes):

    *   کێمکرنا ڤەخارنا کافایینێ و ئەلکهۆلێ.

    *   کێمکرنا سترێس و خەمۆکیێ ب رێکێن وەک ڤەحەواندن، وەرزشکرن، و یۆگا.

    *   خوارنەکا ساخلەم و هەمەجۆر.

ئەنجام:

لەرزینا دەستی دیاردەیەکا پزیشکی یا ئالۆزە کو دشێت ئەگەرێن گەلەک هەبن، ژ نەخۆشیێن دەماری یێن گران هەتا کاریگەریێن لاوەکی یێن دەرمانان یان فاکتەرێن ژینگەهی. دەستنیشانکرنا دروست و چارەسەرکرنا گونجای یا گرنگە ژ بۆ باشترکرنا ژیانا نەخۆشان. ژ بلی چارەسەریا پزیشکی، گرنگە کو کەسێن تووشی ڤێ دیاردێ ببن، پشتگیرییا دەروونی و جڤاکی ژی وەرگرن ژ بۆ کو دشێن ب باشی ل گەل ڤێ نەخۆشیێ بژین. زانینا ئەگەر و جورێن لەرزینێ رێڤەبەرەکا باشە بۆ پزیشک و نەخۆشان ژی ژ بۆ دەربازبوونا ب سەر ڤێ نەخۆشیێ دا. 

رێباز فیصل