خیلافەتا ئەمەوی مێژویا وێ

 

خیلافەتا ئەمەوی :

خەلافەتا ئەمەوی: دیرۆکەکا زێرین و کاریگەر

دیرۆکا ئیسلامێ ب درێژاهیا سەدەهان گەلەک دەولەت و خەلافەت بخۆڤە دیتینە، لێ چ خەلافەت وەک خەلافەتا ئەمەوی کاریگەریەکا ب ڤی ڕەنگی نەبوویە لسەر بڵاڤبوونا ئیسلامێ و فەرهەنگ و زانستێ. خەلافەتا ئەمەوی (یان بەنی ئومەیە) دووەم خەلافەت بوو د دیرۆکا ئیسلامێ دا، ل سالا 661 زایینی ل پاش کۆچا دوماهی یا خەلیفێ ڕاشدی ئیمام عەلی کوڕێ ئەبی تالب (ڕ.خ.) و ب دەستپێکا دەستهەڵاتداریا موعاویە کوڕێ ئەبی سوفیان هاتە دامەزراندن. ئەڤ خەلافەتە نزیکی 90 سالان (661-750 زایینی) بەردەوام بوو و پایتەختێ وێ دیمەشق بوو، پاشان ژی ل ئەندەلوسێ وەک ئیمارەتەک و پاشان خەلافەتەک ژیارا خوە درێژکر. 

دامەزراندن و گەشەسەندن:

پشتی کۆچا دوماهی یا ئیمام عەلی (ڕ.خ.) و ڕادەستکرنا خەلافەتێ ژلایێ ئیمام حەسەن کوڕێ عەلی (ڕ.خ.) بۆ موعاویە کوڕێ ئەبی سوفیان ژبۆ پاراستنا یەکڕێزیا موسڵمانان، موعاویە بوو ئێکەم خەلیفێ ئەمەوی. وی دیمەشق وەک پایتەختێ خەلافەتا خوە هەلبژارت و بناغەیێن دەولەتەکا بهێز و ڕێکخستی دانا. سەردەمێ موعاویە ب ئارامی و سەقامگیریا ناڤخۆ و دەستپێکرنا فتوحاتێن نوی دهاتە نیاسین.

ئەمەویان سیستەمێ حوکمڕانیا خوە ژ شێوەیێ شورا بۆ سیستەمێ میراتی گوهارت، کو لدیڤ وێ دەستهەڵات بۆ کور و نەڤیێن خەلیفەیی دهاتە ڤەگوهاستن. ئەڤ گوهۆڕینە گەلەک جاران بوو ئەگەرێ ناکۆکی و شەڕان ل سەر دەستهەڵاتێ د ناڤبەرا زارۆک و پسمامێن خەلیفەیی دا.

ل سەردەمێ ئەمەویان، دەولەتا ئیسلامێ ب گەلەک مەزناتی و بهێزبوون ڤە دهاتە نیاسین. فتوحات ب لەز و ب شێوەیەکێ سەرکەفتی بەردەوام بوون، و سنۆرێن دەولەتا ئیسلامێ گەلەک بەرفرەهـ بوون. 

فەتحکرن و بەرفرەهـبوون:

ئەمەویان رۆلەکێ مەزن گێڕا د بەرفرەهـکرنا ئیسلامێ دا. وان دەست ب فتوحاتێن مەزن کر و گەلەک وەلات ئێخستنە بن دەستهەڵاتا خوە. گرنگترین فتوحاتێن وان ئەڤان دیتن:

فەتحکرنا ئەفریقیا باکور: موسڵمانان ب سەرکرداتیا موسا کوڕێ نوسەیرێ گەهشتینە و گەلەک ژ باژێر و دەڤەرێن ئەفریقیا باکور ڤەگرتن.

فەتحکرنا ئەندەلوسێ (ئیسپانیا و پۆرتوگال): ل سالا 711 زایینی، تاریق کوڕێ زیاد ب لەشکەرەکێ موسڵمانان ڤە پەڕی باژێرێ "جبل الطارق" (واتە چیایێ تاریق) و دەست ب فەتحکرنا ئەندەلوسێ کر. ئەڤ فەتحە یەک ژ گرنگترین ڕوودانێن دیرۆکا ئیسلامێ بوو و دەولەتەکا ئیسلامی یا بهێز ل ئەندەلوسێ هاتە دامەزراندن، کو نزیکی هەشت سەد سالان بەردەوام بوو و گەلەک پێشکەفتنێن زانستی و فەرهەنگی بخۆڤە ئینا.

*ەتحکرنا دەڤەرێن سند و مولتان (پاکستانا نوکە):ل ژێر سەرکرداتیا محەمەد کوڕێ قاسم، موسڵمانان گەهشتنە دەڤەرێن هیندستانێ و دەست ب فەتحکرنا هندەک بەشێن وێ کر.

هەولێن فەتحکرنا قوستەنتینیا (ئیستانبولا نوکە): ئەمەویان چەندین جاران هەول دا قوستەنتینیا، پایتەختێ ئیمپراتوریا بیزەنتی بێخنە بن دەستهەڵاتا خوە، لێ هەر چەندە سەرکەفتی نەبوون، لێ ئەڤ هەولان هێزا لەشکری یا وان نیشا ددا.

د ئەنجاما ڤان فتوحاتان دا، دەولەتا ئیسلامێ ژ ئاسیا ناڤین تا دەریایێ ئەتلانتیک بەرفرەهـ بوو و بوو مەزنترین ئیمپراتوریا وێ سەردەمێ. 

پێشکەفتنێن فەرهەنگی و زانستی:

خەلافەتا ئەمەوی سەردەمەکێ زێرین بوو بۆ پێشکەفتنا فەرهەنگ و زانستێ. هەر چەندە د قۆناغا دەستپێکی دا گرنگیا وێ پتر لسەر بڵاڤکرنا ئیسلامێ و فتوحاتان بوو، لێ پاشان ژی شاندەکێ مەزن یێ فەرهەنگی و زانستی پەیدا بوو.

*  عەرەباندن (تعریب): عەبدولمەلک کوڕێ مەروان رۆلەکێ مەزن گێڕا د عەرەباندنا دیوان و نڤیسینگەیێن دەولەتێ دا. وی بڕیار دا کو هەمی کاروبارێن فەرمی ب زمانێ عەرەبی بن، و پارە و دراڤ ژی ب عەرەبی چاپکرن. ئەڤە بوو ئەگەرێ بهێزبوونا زمانێ عەرەبی وەک زمانێ فەرمی و زانستی د ناڤا هەمی دەڤەرێن ژێر دەستهەڵاتا موسڵمانان دا.

* مێژوو و ئەدەب:گەلەک زانایێن مێژوونڤیس و ئەدیب د ڤی سەردەمی دا پەیدا بوون و گەلەک بەرهەمێن گرنگ نڤیسین. زمانێ عەرەبی گەشە کر و بوو زمانەکێ دەوڵەمەند یێ ئەدەبی.

*  ئاڤاهی و هونەر: ئەمەویان گرنگیەکا زۆر دا ئاڤاهی و هونەرێ. وان گەلەک مزگەفت، قەسرا و قەلایێن جوان ئاڤا کرن، کو هەتا نوکە ژی پاشمایێن وان دیارن و نیشانێن هونەر و شارستانیا ئیسلامی نە. نموونەیا وێ "قوبەتو صەخرا" (گەڕەمەتیا کەڤرێ پیرۆز) ل قودسێ و مزگەفتا ئەمەوی ل دیمەشقێ یە. 

* زانستێن ئاینی: ل ڤی سەردەمی، زانستێن ئاینی وەک تەفسیر، حەدیس، فیقه و زمانێ عەرەبی گەشە کر. گەلەک زانایێن ئاینی د وان دەڤەران دا خوە نیشاندان و بەرهەمێن گرنگ پێشکێشکرن.

**هۆکارێن رووخانا خەلافەتا ئەمەوی:

هەر چەندە خەلافەتا ئەمەوی خەلافەتەکا بهێز بوو، لێ گەلەک هۆکار بوونە ئەگەرێ لاوازبوون و پاشان رووخانا وێ. گرنگترین هۆکار ئەڤان بخۆڤە دگرتن:

*  ناکۆکیێن ناڤخۆ:شەڕێن ناڤخۆیی ل سەر دەستهەڵاتێ د ناڤبەرا ئەندامێن خێزانا ئەمەوی دا.

*  ڕاپەڕینێن شیعان و خەواریجان: شیعان باوەری د وێ چەندێ دا هەبوو کو خەلافەت مافێ زارۆکێن ئیمام عەلی (ڕ.خ.) یە، و خەواریجان ژی حوکمڕانیا ئەمەویان ڕەت دکر. ئەڤ گروپان چەندین جار ڕاپەڕین ل دژی ئەمەویان کر، کو بوو ئەگەرێ لاوازبوونا وان.

*   ڕەگەزپەرستی: سیاسەتا ئەمەویان د هزرکرنا ڕەگەزپەرستی دا کو عەرەب ژ غەیرەعەرەبان (مەوالی) چێترن، بوو ئەگەرێ ناڕازیبوونا گەلەک موسڵمانێن غەیرەعەرەب، کو پتریا وان ژ فارس و تورکان بوون. ئەڤ ناڕازیبوونە بوو ئەگەرێ گەلەک ڕاپەڕینان.

* هاتنا بانی عەباس: عەباسیان، کو نەڤیێن ئیمام عەباس کوڕێ عەبدولموتەلیب (مامێ پێغەمبەری) بوون، ژ ناڕازیبوونا خەلکی مفایێ وەرگرت و دەست ب بانگەوازیا خوە کر دژی ئەمەویان. وان چەندین لەشکەرێن مەزن دروستکرن و د چەندین شەڕان دا سەرکەفتن ل سەر ئەمەویان وەرگرتن.

* شەڕێ زاب: ل سالا 750 زایینی، شەڕێ زابێ یێ دیرۆکی د ناڤبەرا لەشکەرێ ئەمەویان ب سەرکرداتیا مەروانێ دووێ و لەشکەرێ عەباسیان دا روودا. د ڤی شەڕی دا، عەباسیان ب سەرکەفتن و مەروانێ دووێ هاتە کوشتن، و ب ڤی شێوەی رووخان و ب دوماهیک هاتنا خەلافەتا ئەمەوی یا ل دیمەشقێ ڕاگەهاند.

دماهیک و کاریگەری:

پشتی رووخانا خەلافەتا ئەمەوی ل دیمەشقێ ژلایێ عەباسیان ڤە، عبدالڕحمانێ داخڵ، کو ژ مالا ئەمەویان بوو، هەلویستەکی گرنگ ل ئەندەلوسێ دانا. وی شییا ڕێژیمەکا ئیسلامی یا سەربخۆ ل ئەندەلوسێ ب ناڤێ ئیمارەتا ئەمەوی، و پاشان خەلافەتا ئەمەوی ل ئەندەلوسێ دامەزرینیت، کو پتر ژ 300 سالان بەردەوام بوو. ئەڤ خەلافەتە ژی بوو ناڤەندەکێ مەزن یێ زانست و فەرهەنگ و شارستانی د جیهانێ دا.

ب شێوەیەکێ گشتی، خەلافەتا ئەمەوی رۆلەکێ حەیاتی گێڕا د گەشەپێدان و بەرفرەهـکرنا ئیسلامێ دا. وان دەولەتەکا مەزن و بهێز دامەزراند و بناغەیێن شارستانیەتەکا دەوڵەمەند یا ئیسلامی دانا، کو کاریگەریەکا مەزن لسەر جیهانێ ب گشتی و پتری وێ لسەر ڕۆژهەڵاتا ناڤین و ئەوروپا دیت. گەلەک پاشمایێن هونەری و ئاڤاهی و زانستی یێن وان هێشتا ژی هەتا نوکە پاراستی نە و نیشانێن مەزنیا وان نە.