مەلا ئدریسێ بەدلیسی :

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی: زانایەک و مێژوونڤیسەکێ ناڤدار

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی، کو ناڤێ وی یێ دروست ئیدریس کوڕێ حسامەدینێ بەدلیسی یە، ئێکە ژ مەزنترین زانا و مێژونڤیس و نڤیسەرێن کورد بوو کو د سەدێ پازدێ و شازدێ زایینێ دا ژیایە. وی ڕۆلەکێ گەلەک گرنگ د ڕوودانێن سیاسی و جڤاکی یێن دەڤەرێ دا هەبوو، ب تایبەتی د قۆناغا دەستهەڵاتا ئۆسمانییان دا. بەدلیسی ب زانین و داناییا خوە و شیانێن خوە یێن نڤیسینێ یێن بلند، ناڤودەنگەکێ مەزن پەیدا کر. ژیانا وی تژی بوو ژ گەشت و سەمەر و خزمەتکرنا زانست و مێژوویێ.

ژ دایکبوون و ژیانا زارۆکیێ 

ئیدریسێ بەدلیسی ل سالا 1452ێ ل باژێرێ بەدلیسێ یێ کوردستانێ ژ دایکبوویە. بەدلیس د وێ دەمێ دا ناڤەندەکا زانستی و ڕۆشنبیری یا گرنگ بوو، و د بن دەستهەڵاتا میرنشینێن کوردی دا بوو. بابێ وی، حسامەدینێ بەدلیسی، زانایەک و پیاوێ ئایینی یێ بناڤودەنگ بوو، و ژ بنەمالەکا زانا و پیاوێن ئایینی هاتبوو. ئیدریسێ زارۆک د ژینگەهەکا زانستی و ئایینی دا مەزن بوو، و هەر ژ زارۆکیێ حەز ژ خواندن و زانستێ کریە.

خواندن و فێرکرن

ئیدریسێ بەدلیسی ژ زارۆکیێ دەست ب خواندنا زانستێن ئایینی و زمانی کر. وی قورئان و فێقهـ و حەدیس و تەفسیر ل دەف بابێ خوە و زانایێن دی یێن دەمێ خوە خواندن. ئەو گەلەک ژیر و زیرەک بوو، و ب زوویی هەمی زانستێن دەمێ خوە فێر بوو. وێ چەندێ گەلەک زمان زانین، وەک عەرەبی و فارسی و تورکی، و زانستێن مێژوویی و وێژەیی ژی گەلەک باش زانین. ئیدریسێ بەدلیسی ل دەف گەلەک زانایێن مەزنێن دەمێ خوە خواند، و ب زانینا خوە یا فرەهـ و بەرفرەهـ ناڤودەنگەکێ مەزن پەیدا کر.

ڕۆلێ وی د سیاسەتێ دا :

ئیدریسێ بەدلیسی ب تەنێ زانایەک نەبوو، بەلکو سیاسییەکێ ژیر و دانا ژی بوو. وی ڕۆلەکێ گەلەک گرنگ د ڕوودانێن سیاسی یێن دەڤەرێ دا هەبوو، ب تایبەتی د پەیوەندیێن د ناڤبەرا میرنشینێن کوردی و دەولەتا ئۆسمانی دا. ل دەمێ سولتان سەلیمێ ئێكێ یێ ئۆسمانی هێرش کریە سەر کوردستانێ و وی دەڤەرێ، ئیدریسێ بەدلیسی ڕۆلەکێ ئاشتیخوازانە گێڕا. وی هەول دا میرێن کورد ڕازی بکەت کو پێشوازیێ ل سولتان سەلیم بکەن و ب ئاشتی ببنە دبن دەستهەڵاتا ئۆسمانییان دا، و ب ڤی ڕەنگی گەلێ کورد ژ شەڕ و وێرانکرنێ بپارێزیت.

هەولێن وی سەرکەفتی بوون، و گەلەک میرنشینێن کوردی ب ئاشتی ل گەل ئۆسمانییان ڕێککەفتن. ب ڤی ئاوایی، بەدلیسی ڕۆلەکێ ستراتیژی گێڕا د پاراستنا ماف و سەربخوەییا نیڤەکیا میرنشینێن کوردی دا د ناڤ دەولەتا ئۆسمانی دا. ژ بەر ڤێ خزمەتا وی یا مەزن، سولتان سەلیمێ ئێكێ گەلەک ڕێز لێ گرت و وی کرە ڕاوێژکارێ خوە یێ تایبەت.

بەرهەمێن وی یێن ناڤدار :

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی گەلەک بەرهەمێن گرنگ و ناڤدار نڤیسینە، کو زۆربەیا وان لسەر مێژوو و ئایین و وێژەیێ نە. بەرهەمێ وی یێ هەرە ناڤدار و گرنگ "هەشت بهەشت" (هشت بهشت) یە.

1. هەشت بهەشت (هشت بهشت):

ئەڤ پەرتووکە مێژوویەکا بەرفرەهـ یا دەولەتا ئۆسمانی یە، کو ژ دەستپێکا دامەزراندنا وێ هەتا دەمێ سولتان سەلیمێ ئێكێ ڤەدگریت. بەدلیسی ئەڤ پەرتووکە ب فەرمانا سولتان سەلیم نڤیسی، و د وێ دا بەحسا ژیانا هەشت سولتانێن ئۆسمانی کریە. ژ بەر ڤێ چەندێ ناڤێ وێ کریە "هەشت بهەشت" (هەشت بەهشت). ئەڤ پەرتووکە ب زمانێ فارسی هاتیە نڤیسین و ژ ژێدەرێن هەرە گرنگە بۆ ڤەکۆلینێن مێژوویا ئۆسمانی.

2. حاشیە علی تفسیر القاضی البيضاوی:

ئەڤە پەرتووکەکا گرنگە د زانستا تەفسیرێ دا، کو شروڤەیەک لسەر تەفسیرا قازی بەیزاوی یە.

3. رسالة فی الشاهنامة:

ئەڤە لێکۆلینەکە لسەر شاسناما فیردەوسی، کو بەحسا گرنگیا وێ و ڕەوشتێن وێ کریە.

4. مجموعە رسائل (کومەلا نامەیان):

ئەڤە کومەلەکا نامەیێن وی یە کو د دەمێن جودا جودا دا نڤیسینە، و تێدا گەلەک ڕاستیێن مێژوویی و سیاسی و جڤاکی یێن وێ دەمێ دیارکرینە.

5. قانوننامە:

ئەڤ پەرتووکە لسەر یاسا و ڕێسایێن دەولەتی یە، و د وێ دا بەحسا سیستەمێ کارگێڕی و دادوەری یێ دەولەتا ئۆسمانی کریە.

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی ژبلی ڤان بەرهەمان، گەلەک بەرهەمێن دی یێن کێمتر ناڤدار ژی نڤیسینە، کو هەمی ب زانین و شیانێن وی یێن بلند یێن نڤیسینێ دهێنە نیاسین.

گرنگیا بەرهەمێن وی :

بەرهەمێن مەلا ئیدریسێ بەدلیسی گەلەک گرنگن ژ چەند ئالییان ڤە:

* ژێدەرەکێ مێژوویی: پەرتووکا "هەشت بهەشت" ژێدەرەکێ سەرەکی و ب باوەری یە بۆ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی. بەدلیسی ڕوودانان ب شێوەیەکێ دروست و ڕاستگۆیانە نڤیسینە، و گەلەک زانیاریێن گرنگ ل دۆر ژیانا سولتان و ڕوودانێن سیاسی و لەشکەری دابین کرینە.

* زانستێن ئایینی: بەرهەمێن وی یێن د وارێ ئایینێ دا، ب تایبەتی تەفسیر و فێقهـ، گرنگن بۆ تێگەهشتنا زانستێن ئایینی یێن وێ دەمێ.

* وێژە و زمان: بەدلیسی نڤیسەرەکێ شیانمەند بوو، و بەرهەمێن وی ب زمانەکێ بلند و شێوازەکێ جوان هاتینە نڤیسین. ئەڤە گرنگە بۆ ڤەکۆلینێن زمانێ فارسی و عەرەبی.

* نیشاندانا ڕۆلا کوردان: بەدلیسی ڕۆلا کوردان د مێژوویێ دا و ب تایبەتی د دەولەتا ئۆسمانی دا دیار کریە. وی نیشان دایە کا چاوا میرنشینێن کوردی شیان بژین و هەبوونا خوە بپارێزن.

* ڕۆلا زانا کوردان: بەدلیسی نموونەکا بلند بوو ژ زانایێن کورد کو شیان ڕۆلەکێ گرنگ د سیاسەت و زانست و جڤاکێ دا بگێڕن.

مرنا وی

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی ل سالا 1520ێ ل ئیستەنبولا پایتەختا دەولەتا ئۆسمانی وەغەر کر. ئەو ژیایەکا تژی ژ خزمەتکرنا زانست و مێژوو و گەلێ خوە دایە پاش. بەرهەمێن وی هەتا نها ژی دهێنە خواندن و ڤەکۆلینکرن، و ناڤێ وی ب پیتا زێڕین د مێژووا کورد و دەڤەرێ دا هاتیە نڤیسین.

هزرا وی یا سیاسی و جڤاکی :

ئیدریسێ بەدلیسی ژبلی زانایەک و مێژوونووسەک، خاوەنێ هزرەکا سیاسی و جڤاکی یا بلند ژی بوو. وی ژیانا مروڤی و جڤاکی ب گرنگی زانی و هەردەم هەول دا بۆ ئاشتی و ئارامیێ کار بکەت.

* ئاشتی و پێکڤەژیان: وی هەردەم هەول دا بۆ ئاشتی و پێکڤەژیانا د ناڤبەرا پێکهاتەیێن جودا دا، و ب تایبەتی د ناڤبەرا کورد و تورکان دا.

* پاراستنا مافان: وی باوەری ب پاراستنا ماف و سەربخوەییا نیڤەکیا میرنشینێن کوردی هەبوو، و هەول دا کو دەستهەڵاتا ئۆسمانی ڕێز ل ڤان مافان بگریت.

* زانست و پەروەردە: وی گرنگیەکا مەزن ددا زانست و پەروەردەیێ، و باوەری ب وێ چەندێ هەبوو کو زانست کلیلا پێشکەفتنا جڤاکانە.

* دادپەروەری: بەدلیسی باوەری ب دادپەروەریێ هەبوو، و د نڤیسینێن خوە دا هەردەم ئاماژە ب گرنگیا دادپەروەریێ کریە.

کاریگەریا وی لسەر دەمێ خوە و پاشەڕۆژێ

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی کاریگەریەکا مەزن لسەر دەمێ خوە و هەتا نها ژی هەبوویە.

* لسەر دەولەتا ئۆسمانی: وی ڕۆلەکێ گرنگ د یەکگرتنا میرنشینێن کوردی د ناڤ دەولەتا ئۆسمانی دا گێڕا.

* لسەر مێژوونووسیێ: شێوازێ وی یێ نڤیسینا مێژوویێ ب شێوەیەکێ زانستی و ب بەلگە، کاریگەری لسەر مێژوونووسێن پاش خوە هەبوو.

* لسەر کوردان: بەدلیسی نموونەکا بلند بوو ژ زانایێن کورد کو شیان ڕۆلەکێ گرنگ د سیاسەت و زانست و جڤاکێ دا بگێڕن، و کارین ناڤێ کوردان بلند بگرن.

* لسەر وێژەیێ: شێوازێ وی یێ نڤیسینێ وێژەیەکا بلند بوو، و کاریگەری لسەر نڤیسەر و شاعیرێن پاش خوە هەبوو.

پاشخان

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی ژ زانایێن هەرە مەزن و کاریگەر یێن کورد بوو. ژیانا وی تژی بوو ژ خزمەتکرنا زانست و مێژوو و گەلێ خوە. بەرهەمێن وی ژێدەرێن هەرە گرنگن بۆ ڤەکۆلینێن مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی و ڕوودانێن کوردستانێ د وێ دەمێ دا. وی ب زانین و داناییا خوە و ڕۆلا خوە یا سیاسی، شیان ناڤێ خوە د دیرۆکێ دا ب پیتا زێڕین بنڤیسیت. هەتا نها ژی، ناڤێ وی ب ڕێز و قەدر دهێتە زکرن، و بەرهەمێن وی دهێنە خواندن و ڤەکۆلینکرن. ئیدریسێ بەدلیسی نیشانا وێ چەندێ یە کو کورد ژی خاوەنێ زانا و مێژوونووسێن مەزن بوونە کو شیان ڕۆلەکێ جیهانی بگێڕن. 

مەلا ئیدریسێ بەدلیسی، وەک نموونەیەکا ڕوون و دیار یا زانست و دانایی و دیپلۆماسیەتا کوردی، ژیانەکا پڕ ژ ڕوودان و دەستکەفتان ب دەڤەرێ دا. ئەو نشتیمانپەروەرەکێ خودان هزیر و ب باوەری بوو، کو هەمی ژیانا خوە تەرخان کر بۆ خزمەتکرنا گەل و وەڵاتێ خوە، ب ڕێیا زانست و کارێ سیاسی. ئەوا وی کر، هەتا نها ژی، ژێدەرەکێ ئیلهامێ یە بۆ زانا و سیاسییێن کورد. 

بەدلیسی گەلەک ب زمانێ فارسی د نڤیساند، ژ بەر کو د وێ دەمێ دا زمانێ فارسی زمانێ زانست و وێژەیێ بوو ل دەڤەرێ، ب تایبەتی ل دەف میرنشینێن کوردی و دەولەتا ئۆسمانی. بەلێ ئەڤە وێ رامانێ نادەت کو وی حەز ژ زمانێ کوردی نەدکر. بەلکو، د وێ دەمێ دا نڤیسین ب زمانێ کوردی کێمتر بوو بەلێ پا زانایێن کورد هەردەم پارێزڤانێن زمان و کەلتۆرێ خوە بوونە. 

ل داویێ، دڤێت ئەم بێژین کو مەلا ئیدریسێ بەدلیسی، کەسایەتیەکا مێژوویی یا دەوڵەمەند و پڕ ڕەهەند بوو. وی نە تەنێ زانست و فێقهـ و مێژوو کوم کرن، بەلکو ب شیانێن خوە یێن سیاسی و دیپلۆماسی ژی شیان ڕۆلەکێ چارەنووسساز د مێژوویێ دا بگێڕیت. ناڤێ وی، وەک ستارەکا گەش د ئاسمانێ زانست و مێژوویا کوردان دا، هەردەم دێ گەش بمینیت و ببیتە ژێدەرەکا شانازیێ بۆ گەلێ کورد. 

رێباز فیصل

`