ابن الکثير زانایێ ناڤدار
ابن الکثير :
ئەو زانایێ ناڤدار عِمَادُ الدِّينِ أَبُو الفِدَاءِ إِسْمَاعِيْلُ بْنُ عُمَرَ بْنُ كَثِيرِ بْنُ ضَوِ بْنُ دِرْعِ القُرَشِيُّ الحَصْلِيُّ البُصْرَوِيُّ الشَّافِعِيٌُّ پاشان الدِّمَشْقِيُّ، ئەو فەرموودەناس و تەفسیرزان و فەقیھە، (٧٠١- ٧٧٤ ک / ١٣٠١- ١٣٧٣ ز) ل "مجدل" ژ کارێن دیمەشقێ ل سالا ٧٠١ ک ژ دایک بوویە، و بابێ وی ل سالا ٧٠٣ ک وەغەر کریە، پاشان ل سالا ٧٠٧ ک پشتی مرنا بابێ خۆ دگەل برایێ خۆ کەمالەدین بەرەڤ دیمەشقێ چوویە، قورئانا پیرۆز ژبەرکریە و ل سالا ٧١١ ک ژبەرکرنا وێ ب دووماهیک ئینایە، و خواندنێن قورئانێ (القراءات) خواندینە و تەفسیر کومکریە، و مەتنا «التنبيه» د فیقھێ شافعی دا ل سالا ٧١٨ ک ژبەرکریە، و موختەسەرا ئیبن حاجبی ژبەرکریە، و ل سەر دەستێ ھەردوو شێخان بورھانەدین فەزاری و کەمالەدین کوڕێ قازی شوھبە فێری فیقھێ بوویە، فەرموودە ژ ئیبن شەحنە، و ئیبن زەڕاد، و ئیسحاق ئامێدی، و ئیبن عەساکر، و مززی، و ئیبن رەزا گوهلێبوویە، دەست ب شەرحکرنا سەحیحا بوخاری کریە و هەڤالینیا مززی کریە، و پەرتووکا "تهذيب الكمال" ل سەر خواندیە، و بوویە زاڤایێ وی (کچا وی خواستیە)، و هەڤالینیا ئیبن تەیمییە کریە، و سەرپەرشتیا گەلەک قوتابخانەیێن زانستی د وی سەردەمی دا کریە، ژ وان: دار الحدیث ئەشرەفیە، و قوتابخانا سالحیە، و قوتابخانا نەجیبیە، و قوتابخانا تەنکەزیە، و قوتابخانا نوریە یا مەزن، ل شەعبانا سالا ٧٧٤ ک وەغەر کریە، و د دووماهیکا ژیێ خۆ دا بیناییا خۆ ژ دەست دابوو، و ل تەنیشت ئیبن تەیمییە ل گۆڕستانا سۆفیە ل دەرڤەی دەرگەھێ نەسر ل دیمەشقێ ھاتیە ڤەشارتن، گەلەک بەرھەم ھەنە ژ ھەموویان ناڤدارتر: تەفسیر القران العظیم، و البداية والنهاية، و طبقات الشافعية، الباعث الحثيث شرح اختصار علوم الحديث، و السيرة النبوية، و نامەیەک دەربارەی جیھادێ ھەیە، و دەست ب پەرتووکەکا مەزن بۆ ئەحکامان کربوو لێ تەمام نەکر، و شەرحەکا سەحیحا بوخاری ھەیە کو یا بەرزەیە.
ژ دایکبوونا وی :
ل شامێ ل سالا ٧٠١ ک ژ دایک بوویە ھەروەکی د پەرتووکا خۆ "البداية والنهاية" دا ئاماژە پێ دای. و ژ دایکبوونا وی ل گوندێ «مجدل» ژ کارێن "بوسرا" ژ دەڤەرا دەشتا حۆران -دەرعا نوکە- ل باشوورێ دیمەشقێ بوو.
لێگەڕیانا وی ل دویڤ زانستێ :
ل سالا ٧٠٦ ک دەمێ ژیێ وی پێنج سال بەرەڤ دیمەشقێ چوویە، و ل سەر دەستێ شێخ ئیبراھیم فەزاری یێ ناڤدار ب ئیبن فەرکاح فێری فیقھێ بوویە و ل دیمەشقێ ژ عیسا کوڕێ موتەعیم و ژ ئەحمەد کوڕێ ئەبو تالیب و ژ حەججار و ژ قاسم کوڕێ عەساکر و ئیبن شیرازی و ئیسحاق کوڕێ ئامێدی و محەمەد کوڕێ زەڕاد گوهلێبوویە و هەڤالینیا شێخ جەمال یوسف کوڕێ زەکی مززی خودانێ "تهذيب الكمال" و "أطراف الكتب الستة" کریە و ژێ مفادار بوویە و دەرچوویە و کچا وی خواستیە.
گەلەک ل سەر دەستێ شێخولئیسلام ئیبن تەیمییە خواندیە و هەڤالینیا وی کریە و حەز ژێ کریە و ژ زانستێن وی مفادار بوویە و ل سەر دەستێ شێخ حافز کوڕێ قایماز ژی، و ژ میسرێ ئەبو موسا قەرافی و حوسەینی و ئەبو فەتح دەببوسی و عەلی کوڕێ عومەر وانی و یوسف خەتتی و کەسێن دی ئیجازە دایێ. و ھاتیە گۆتن کو وی زمانێ عیبری فێر بوویە.
عەقیدەیا وی :
ئەشعەری و سەلەفی د بابەتێ عەقیدەیا وی دا ناکۆکن. ئەشعەری دبینن کو ئەو خودان عەقیدەیا ئەشعەری یە، و سەلەفی دبینن کو ئەو زڤریە سەر عەقیدەیا ئەھلێ حەدیس، و ئەڤە یا ژ ھەموویان دروستترە.
رایا ئەشعەریان :
د پەرتووکا "أهل السنة الأشاعرة شهادة علماء الأمة وأدلتهم" دا ل ژێر ناڤنیشانێ: (مەزنێن تەفسیرزانێن ئوممەتێ ژ ئەشعەری و ماتوریدیان) دەقێ وێ ئەڤەیە: «ئیمام حافز تەفسیرزان ئەبو فیدا ئیسماعیل کوڕێ کەسیر خودێ رەحمێ پێ ببەت، خودانێ تەفسیر العظیم و البداية والنهاية و یێن دی، ژ وی ھاتیە ڤەگوھاستن کو وی ب ئاشکەرایی گۆتیە ئەو ئەشعەری یە ھەروەکی د "الدرر الكامنة" ١/٥٨، و "الدارس في تاريخ المدارس" یا نویلعیمی ٢/٨٩ دا ھاتی، زێدەباری وێ چەندێ ئەو بوویە شێخێ "دار الحديث الأشرفية" کو مەرجێ وەقفکەرێ وێ ئەوە بوو کو نابیت کەس ببیتە شێخێ وێ ژبلی ئەشعەریان، و زێدەباری وێ چەندێ ژی ئەوا د تەفسیرا وی دا ھاتی ژ تەنزیھـ و تەقدیس و توندکرن ل سەر وان کەسێن ب زواھیرێ موتەشابیھات دئاخڤن ھەروەکی دەربازبووی ژ گۆتنا وی دەمێ تەفسیرا گۆتنا خودێ دکەت ژ سورەتا ئەعراف (ثم استوى على العرش) (تەفسیرا وی ٢/٢٢٠) ھەتا نموونەیێن دی یێن ئاشکەرا و دیار د وێ چەندێ دا کو ئەو ژ ئەھلێ سوننە یێن ئەشعەری یە».
و عەبدوللا کوڕێ محەمەد کوڕێ تاھیر، مامۆستا ل قوتابخانا ئیمام بوخاری بۆ فێرکرنا کەڤنار ل ئەگادیر د گۆتارەکێ دا ب ناڤنیشانێ: «ئەبو زەڕ ھەرەوی حافزێ فەرموودەناسێ مالیکی ئێکەم کەسە عەقیدەیا ئەشعەری بریە حەرەما مەککی و ئێکەم کەسە بەلاڤکری د ناڤ مەغریبیان دا» دبێژیت: «شک تێدا نینە کو ئاخڤتن ل سەر عەقیدەیا ئەشعەری و پاقژی و دروستیا وێ دڤێت مە بەرەڤ ئاخڤتنێ ببەت ل سەر زانایێن ناڤدار یێن باوەری پێ ئینای و بەلاڤکری و بەرەڤانی ژێ کری، و ئەو ئیمام بوون کو زانستێن شەرعی و ئالەتێن وێ ب ھەموو پسپۆڕیێن خۆ ڤە ل سەر وان دزڤرین د درێژاھیا دەم و جھان دا د ڤێ ئوممەتێ دا». پاشان دەست ب ڕێزکرنا کۆمەکا ناڤێن ھندەک زانایێن ئەشعەری کر ل دویڤ پسپۆڕیێن وان؛ ژ وان ناڤێ: قورتوبی و ئیبن کەسیر و ئیبن عەتییە ژ تەفسیرزانان، و حاکم و دارەقوتنی و ھەرەوی ژ فەرموودەناسان، و کاسانی و شیرازی و ئیبن روشد و شاتیبی ژ فەقیھان، پاشان خەتیب بەغدادی و ئیبن عەساکر و ئیبن ئەسیر و ئیبن خەلدون ژ مێژوونووسان، و سەلاحەدینێ ئەیووبی و زاھیر بێبەرس ژ سەرکردە و حوکمڕانان، و گەلەکێن دی ئینان.
دیتنا سەلەفیان :
سەلەفی دبینن کو ئەو د باوەرییا خۆ دا د پڕانیا پەرتووکێن خۆ دا، بەلکی د هەمییان دا ژی سەلەفی بوویە، و ب ئاشکرایی بەحس لێ دکر، و دبیت یێ دویڤچوونێ بۆ تەفسیرا وی (تفسير القرآن العظيم) بکەت ب روونی و بێی چو گومانان دێ بینیت کو ئەو ل سەر عەقیدەیا شێخێ خۆ ئیبن تەیمییە بوویە. و هەروەسا ئەوا وی د دەستپێکا پەرتووکا خۆ یا مەزن «البداية والنهاية» دا نڤیسی دەربارەی بلندبوونا خودێ ل سەر عەرشێ خۆ و سەلماندنا سيفەتێ بلندی و سەردەستیێ بۆ خودایێ بەرز و مەزن.
بەلێ ئەوا هاتیە بەلاڤکرن کو ئەو ئەشعەری بوویە، ژبەر وەرگرتنا وی بۆ پۆستێ شێخایەتیا (دار الحديث الأشرفية) کو مەرجێ وەقفێ ئەوە مامۆستا تێدا ئەشعەری بیت، ئەڤە مەرجەکێ نەچارکەر نینە، و بەری وی ژی زانایێن سەلەفی پۆستێ شێخایەتیا (دار الحديث الأشرفية) وەرگرتینە: وەک حافز جەمالەددینێ مززی، و حافز ئەبی عەمرێ کوڕێ سەڵاحی.
هەروەسا ئەوا حافز ئیبن حەجەر ڤەگوهاستی، وەک وی گوتی تشتەکێ کێم و دەگمەن بوو د ناڤبەرا وان دا رویدای، و نە د جهێ روونکردن و دانپێدانێ دا بوو. و چو رێگری نینە کو ئەڤ پەیڤە ل سەر گریمانەیا دروستبوونا وێ ژی ب رەنگێ هەڤۆکی و یاری ژێ دەرکەتبیت، ڤە حافز ئیبن حەجەر د پەرتووکا (الدرر الكامنة) دا دەربارەی وی دبێژیت: (و ژ ئیبن تەیمییە وەرگرتیە و گەلەک حەز ژێ دکر، و ژبەر وی تووشی تەنگاڤیان بوو. و گەلەک ژبەرکرن هەبوو، و یێ خۆش مەشرەب و هەڤۆکچی بوو. نڤیسینێن وی د ژیانا وی دا ل وەلاتان بەلاڤ بوون، و خەلکی پشتی مرنا وی ژی مفای ژێ دیت). ئەم دبینین حافز ئیبن حەجەر دبێژیت ئەو (یێ خۆش مەشرەب و هەڤۆکچی بوو). و مەبەست ب گوتنا وی «چونکی ئەز ئەشعەریمە» ئەو بوو یا ئیبراهیمێ کوڕێ ئیبن قەییمی روونکری دەمێ گوتیێ: «ئەگەر ژ سەرێ تە هەتا پێیێن تە (شعر) بیت»، ئانکو مویێن زۆر. و ئەڤە ژ بابێ ئاخفتنێن دوو رامانی یە (المعاريض)، و ئەڤە د یاری و هەڤۆکییان دا بێ گومان یا دروستە. پێغەمبەرێ خودێ (سلاڤێن خودێ ل سەر بن) دەمێ د غەزوەیا بەدرێ دا زەڵامەکی پرسیار ژێ کری تۆ خەلکێ کیڤەی؟ گوت ئەز ژ (ئاڤێ) مە. و ئەڤە ب (تعريض) دهێتە ناڤکرن.
و ژ وان تشتێن دیتنا سەلەفیان ب هێز دێخیت ئەوە یا ئیبن کەسیری ب خۆ گوتی دەربارەی پەشێمانبوونا ئەشعەری ژ وێ یا د عەقیدەیێ دا گوتی. ئەگەر ئیبن کەسیر ئەشعەری با، دڤیا ئەو ل سەر وێ عەقیدەیێ با یا ئەو باوەر دکەت ئەشعەری ل داوییا ژیێ خۆ ل سەر جێگیر بووی.
هەروەسا ئەوا وێ دیتنێ ب هێز دێخیت، کارتێکرنا وی یا مەزنە ب ئیبن تەیمییە و رێزگرتنا وی بۆ وی و بەرەڤانیکرنا وی ژێ هەتا وەغەرکری و ل تەنیشتا وی هاتیە ڤەشارتن. و ئیبن کەسیری د گەلەک جهان دا بەروڤاژی بنەمایێن ئەشعەریان کریە و بەرسڤا وان دایە، و پشتەڤانێ شێخێ خۆ ئیمام ئیبن تەیمییە بوو ب تایبەت د مەسەلەیێن باوەریێ دا، لەورا چوون بەرەڤ وێ چەندێ کو ئەو ئەشعەری یە ژبەر رویدانا وەرگرتنا وی بۆ وەزیفەیێ، ئەو دزانیت کو خودانێ وەقفێ نەشێت وی مەرجی د وەقفێ دا بسەپینیت، بەلکو ئیبن کەسیری عەقیدەیا سەلەفان بەلاڤ دکر و د وانەیێن خۆ دا بەروڤاژی ئەشعەریان دکر، و پڕانیا قوتابیێن وی سەلەفی بوون، و بنەڕەتێ ئاخفتنێ هەمیێ ئەوە کو خودانێ ئاخفتنێ ئانکو سوبکی، دوژمنەکێ سەرسەخت یێ شێخولئیسلام ئیبن تەیمییە بوو و ئێک ژ ئەگەرێن هەرە گرنگ یێن زیندانکرنا ئیبن تەیمییە بوو، و خودان دەسهەڵات و هێز بوو ل دەڤ حاکمێ وەلاتی، لەورا د پەرتووکا خۆ دا ئەوا وی ڤیای نڤیسی کو ئەو ئەشعەری یە، و هەمی قوتابیێن شێخولئیسلام وەک ئیبن کەسیر و ئیبن قەییم و یێن دی، دزانین کو رووبرووبوونا سوبکی رامانا وێ زیندانا کەلێ یە، و ئەڤە ب راستی ب سەرێ ئیمام ئیبن قەییمی هات و ئەو ژی هاتە زیندانکرن، لێ ئیبن کەسیری خۆ پاراست و خۆ ژ رووبرووبوونا سوبکی دویرکر. لەورا دروست نینە بەڵگە ب بەڵگەیێن هەڤڕکی و نیشانان بهێنە ئینان و ئەڤە ل دەڤ زانایێن ئوسوڵ و زانستێ یا زانایە.
بەرهەمێن وی :
تەفسیرێ قورئانا مەزن، یێ ناڤدار ب تەفسیرێ ئیبن کەسیر، کو مەزنترین بەرهەمێ وی یە، ئوممەتێ ب قەبوولکرن وەرگرتیە و ب دورسترین تەفسیرێ قورئانێ دهێتە هژمارتن.
ئەلبیدایە وەلنیهایە (دەست پێک و دوماهیک)، کو ئینسکلۆپیدیایەکا مەزنە دیرۆکێ ژ دەستپێکا ئافراندنێ هەتا سەدێ هەشتێ کۆچی ب خۆڤە دگریت، و بەشێ دوماهیێ دەربارەی فیتنە و شەرێن مەزنە.
ئەلتەکمیل فی ئەلجەرح وەل تەعدیل و مەعریفەت ئەلسيقات وەل زوعەفا وەل مەجاهیل، یێ ناڤدار ب جامع المسانید، تێدا هەردوو پەرتووکێن شێخێن خۆ (مزی) و (زەهەبی) کۆمکرینە: (تهذیب الکمال، و میزان الاعتدال، و پەرتووکا رد الهدی والسنن فی أحادیث المسانید والسنن).
ئەلباعیس ئەلحەسیس ئیلا ئیختیسار علوم ئەلحەدیس، کو کورتکریێ موقەدیمەیا ئیبن سەلاحە.
سیرەتا پێغەمبەری یا ئیبن کەسیری.
جامع السنن والمسانید یا ئیبن کەسیری.
پەرتووکا تەبەقاتێن شافعی.
تەخریجا فەرموودەیێن بەڵگەیێن (التنبیه) د فیقهێ شافعی دا.
تەخریجا فەرموودەیێن د (مختصر ابن الحاجب) دا.
پەرتووکا «مسند الشیخین» ئانکو ئەبو بەکر و عومەر.
نامیلکەیەک دەربارەی جیهادێ هەیە، و یا چاپکریە.
شەرحا وی بۆ بوخاری، کو یا بەرزەیە.
دەست ب پەرتووکەکا مەزن کر بۆ ئەحکامان، و تەمام نەکر، تێدا گەهشتە پشکا حەجێ.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە