سولتان عبدالحمید یێ دوویێ :

عبدالحمیدێ دوویێ ل روژا چارشەمبی ل هەیڤا شەعبانا سالا ١٢٥٨ مشەختی یێ ژدایك بوی بەرامبەر ٢١ هەیڤا نەهـ سالا ١٨٤٢ زاینی ، ل کوچکا "چراگان" ل باژێرێ ئیستەنبولێ ، کورێ سولتان عبدالمجیدێ ئێکێ و سولتانا تیرمجگان یا شەرکەسی یە ، دایکا وی وی یا چویە بەردلوڤانیا خودێ و ئەو دژیێ دەهـ سالیێ دا و یێ هاتیە پەروەردەکرن ل بەر دەستێ خانما "برستو هانم" ، خاندن لسەر موزیکێ یا کری و هەروەسا سەر پێنڤیسیێ و هەروەسا خو فێری هەردوو زمانێن عەرەبی و فارسی یا کری ، و هەروەسا فەرەنسی ژی ، و ئەدبا ئوسمانی و زانستێن ئیسلامی هەروەسا سەر رێکا سوفیەتیێ یێ چوی ، و چەند گوڤارەک یێن ب زمانێ تورکیا ئوسمانی نڤێسین و و لسەر دەستێن زانایێن سەردەمێ خو خاندی ل دەست پێکێن سالێن ١٢٦٦ مشەختی بەرامبەر ١٨٥٠ زاینی ، هەروەسا خاندنا سەحیحا بوخاری یا ب دوماهیك ئینای د زانستێ حەدسێ دا ، و یێ فێری سیاسەت و ئابورێ بووی لسەر دەستێ وەزیرێن شارەزا ، سولتان عبدالحمیدی گرنگی ددا دارتاشیێ و لبەر دەستێ زەلامەکێ فێربویێ بناڤێ "خەلیل ئەفندی" هەروەسا حەز لسەر وەرزشێ و هەسپ سیاریێ هەبوو ، هەر وەسا سولتان یێ بەرنیاس بوو ب کەسەکێ دیندار و کچا وی "عائیشا" ئەڤی تشتی پشت راست دکەت دەمێ دبێژیت ( بابێ من هەر پێنج نڤێژێن فەرز د دەمێن واندا دکرن ، و هەر وەسا قورئانا پیروز دخاند و گەلەک سەرەدانا مزگەفتا دکر بتایبەتی د هەیڤا رەمەزانا پیروز دا ) ،

پشتی تالانکرنا ئەرمەنیا د سەردەمێ وی دا ئەرمنیا ناسناڤێ "سولتانێ سور" هەروەسا "بکوژێ ئەرمەنا" دانا سەر ،

دەمێ دەست هەلات وەگرتنێ :

سولتان عبدالحمید یێ دوویێ ل ١١ شەعبانا ١٢٩٣ مشەختی بەرامبەر ٣١ هەیڤا هەشت سالا ١٨٧٦ دەست هەلاتا دەولەتا ئوسمانی وەرگرت ، جێهگر بو برایێ خوو سولتان "مورادێ پێنجێ" و د مەراسیمێن وەرگرتا دەست هەلاتێ دا بەرەف مەزارێ "ابو ایوب الأنصاري" چوو و ل وێرێ لاسایێ شمشیرێ سولتانی کر ل دیف رێوەرەسمێن ڤەکرنا باژێرێ قوستەنتینێ یێ لسەر دەستێ ئوسمانیا ، و ل دیفدا سەرەدانا مەزارێ بابێ خو کر سولتان عبدالمجید یێ ئێکێ ، و ل دیفدا سەردانا مەزارێ سولتان "محمد الفاتح"  محمد یێ دوویێ یێ کو باژێرێ قوستەنتینێ یێ ئانکو ئیستەنبولێ ڤەکری ، و لدیفدا مەزارێ باپیرێ خوو سولتان "مەحمود یێ دوویێ" یێ کو هێزا ئنکیشاری ژناف بری ، و لدیفدا مەزارێ مامێ خو "عبدالعزیز یێ ئێکێ"

ژ گرنگترین کارێن وی :

١ - پێکول کرن هندەک ژ وان کەسێن دژایەتیا وی دکەن ببەتە لایێ خو و بکەتە پشتەڤان بخو ، و ئەو رازی کرین کو وان د پلەکا بەرز دا بدانیت وەکی "غازی ئوسمان پاشا" هەروەسا "ئەحمەد پاشا موختار"

٢ - گازی هەمی موسلمانێن جیهانێ کر ل ئاسیا یا ناڤەراست و هند و چین و ناڤەراستا ئەفریقیا و گەلەکێن دی بو ئێك رێزیا ئیسلامێ ، و دروشمێ هەرە ناڤدارێ سولتانی ئەو بو دەمێ دگوت ( ئەی موسلمانێت جیهانێ ئکو دوو بگرن ) و خاندگەهەکا دامەزراند بوو بانگەوازێن موسلمانا کو دەرچویێن ئەڤێ خاندگەهێ بەلاڤە بونە هەمی لایێن جیهانا ئیسلامی ، بەلێ پا هێزێن دەرڤە رابون ب دژایەتیا ئەڤێ بانگەوازیێ و سەرهدان دژی ئەنجام دان ،

٣ - گەلەک ژ زانایا و ناڤدارێن ئیسلامێ ل خو کوم دکرن و گوهداریا رێنما و ئاموژگاریێن وان دکرن ،

٤ - کار کر بو رێکخستنا دادگەهێ و کار پێ کرن ب شەریعەتێ ئیسلامێ

٥ - چەندین چاکسازی ئەنجام دان وەکی دەستەسەر کرنا وان کەسێن گەندەلی درێڤەبرنا کارێن دەولەتێ دا کری ،

٦ - گەلەک خاندنگەهـ و زانکو دامەزراندن هەروەسا خولێن زانستی ڤەکرن ، و گرنگی دا ب رەوشەنبیریا هەڤوەلاتیێن ئوسمانی و مەشقـ راهێنانان داکو د ئامادەبن بو ب رێڤەبرنا وەلاتی ل داهاتوی ، و زوربەیا فەرمانبەرێن سەردەمێ وی دا فێربوین بەشداری د شەرێ جیهانی یێ ئێکێ دا کر ،

٧ - سەردەریەکا تایبەت دگەل کەسێن رەگەز نە تورک دا دکر ، 

٨ - گرنگی ددا ب مەشقـ و راهێنانێن لەشکەری و بهێزکرنا بەرگێریا خیلافەتێ ،

٩ - گرنگی ددا ب قەرێن دەولەتێ و هەولێن کێمکرنا وان ددا ،

١٠ -  گەلەکێ رژد بو لسەر درست کرنا سکەیا ئاسنی یا حیجازێ ئەوا کو دیمەشق و مەکەها پیروز پێکڤە گرێددان ، ئەڤەژی ب مەرەما هندێ داکو چونا فەریزا حەجێ لسەر موسلمانا سڤک بکەت و ل سالا ۱۹۰۸ ئەڤ پروژە بدوماهی ئینا سالەکێ بەری دوماهیک هاتنا دەست هەلاتا وی و ژ ئدی وێڤە مولمان دشیان چەند دەمژمێرەکان دا ب شەمەندەفرێ بچن بوو باژێرێ مەکەها پیروز ،

١١ - دەزگەهەکێ زانیاریا دامەزراند و گەشە پێدا هەتا کو بگەهیتە دەزگەهێن فەرەنسی و ئنگلیزا ،

١٢ - شانوگەریا کوچکا ستێرا ب فەرمانا وی هاتە درست کرن ، و موزەخانەک ڤەک وەکی موزەخانا هونەر و شانو ،

خرابیا بارودوخێ نافخوی :

ل دەست پێکا هاتنا سولتان عبدالحمیدێ دوویێ خزینا دەولەتێ ئیفلاسێ کربو و گەلەک قەر ل سەر بوون کو قەرزێن دەولەتێ گەهشت بونە ٣٠٠،٠٠٠ ملیون لیرەیێن تورکی ، هەروەسا رێگران شورەشێن نەتەوەی سەرهلدان و بانگەوازێن نەتەوەی کو ئارمانجێن سیاسی هەبو دەست ب ئاژەوە و تێکدانا کر ، ب پشتەڤانیا دەولەتێن روژئاڤا ب تایبەتی ئینگلتەرا ، گرنگ ترین کومەلێن ڤان کاران ل بەیروتێ و ئستەنبولێ بوون ، و مەسیحیەتێ رولەکێ گرنگ دیت بو دامەزراندنا ڤان کومەلا ل بەیروتێ ، بەلێ ئەو کومەلێن ئستەنبولێ ژ تەخ و چینێن جودا جودا پێک هاتبون بتایبەت یەهودیا رولەکێ گرنک د ئەڤان کومەلا دا هەبوو و گرنگ ترین کومەل ژی کومەلا لاوێن تورکیا بوو کو ل پاریس هاتبو دامەزراندن و لق هەبون ل بەرلین و ئستەنبولێ ژی ، و ئەڤ کومەلە لسەر دەستێ ماسونیێن جیهانێ دهاتنە برێڤە برن ، هندەک کەس بون کو رولەکێ مەترسناک هەبوو د دەولەتێ دا و کاریگەر بوو بو ئەو پێشکەفتنا ل ئەوروپا هاتیە رویدان ، کو دوربون ژ نیاسینا ئیسلامێ و خەلیفێن خو تاوان بار دکرن ب دەست هەلاتا تاکە کەسی و دیکتاتوری و داخازا دانانا دستورەکێ دکر بو دەولەتێ هاوشێوەی دستورێ ئەوروپیا و مەسیحیان و دەست هەلات ب شەریعەتێ ئیسلامێ رەت دکر ، 

خرابیا بارودوخێ نافخوی :

وەلاتێن روژئاڤا رێکەفت بون ژبو ژناڤبرنا دەولەتا ئوسمانی کو ناڤ کربو ب ( میراتێ زەلامێ نەخوش ) و پاشی دەولەتێن پارچە بکەن و دابەش بکەن ، و دگەل هندێ ژی سەرهلدانێن هەردوو وەلاتێن بوسنە و هەرسک دەست پێکرن و لەشکەرێ ئوسمانی دورپێچ کربون ل چیایێ رەش ، و هەروەسا سربیا شەر دژی دەولەتا ئوسمانیا راگەهاند بهێزەکا رێکوپێک ، و هەروەسا پەقینا شەرێ روسیا ل سالا ١٨٧٧ ز دەست پێ کر ، و فشارا دەولەتێن روژئاڤا و مەسیحی بو سەر دەولەتێ و گوهارتنا دەستوری بو دەستورەکێ روژئاڤای و ئەوروپی ، هەروەسا رابونا شورەشان ل بولگاریا ب پشتەڤانی و هاندانا روسیا و نەمسا ، ئەڤان هەمیان کار دکر داکوو خیلافەتا ئیسلامی و دەولەتا ئوسمانی ژناف ببەن و نەهێلن ،

شورەشا بەلقانێ :

شورەش د بەردەوام بون ل هەردوو هەرێمێن "بوسنە و هرسک" و هەروەسا ل بلغاریا ژی ، و سربیا و چیایێ رەش د شەری دا بوون دگەل دەولەتا ئوسمانی ، و ژبەر ڤان ئەگەران دەولەتێن ئەوروپی ئەڤ رەوشە ب دەلیڤە زانی و دەست تێوەردان تێدا کر ب مەرەما پەیدا کرنا ئاشتیێ ، فە روسیا و نەمسا پشتەڤانیا سربیا و چیایێ رەش کر ژبو شەرکرن دژی ئوسمانیا ، نەمسا دڤیا بوسنە و هرسکێ بدەست خوڤەبینیت و روسیا دڤیا "ئەفلاق و بەغدان و بلغاریا" دەست خوڤە بینیت ، و روسیا و نەمسا هەڤپەیمانی دگەل سربیا و چیایێ رەش پێک ئینا و سوز دایێ کو ئەو پشتەڤانیا وان بکەن ئەگەر ئەو شەری دژی دەولەتا ئوسمانی بکەن ، و وەکی وان دڤیا چێبو و شەر دناڤبەرا دەولەتا ئوسمانیا و وان دەولەتان دا رویدا ، بەلێ پا لەشکەرێ ئوسمانیا د شەری دا بسەرکەفت و پێشڤەچون گر هەتا گەهشتینە بلغراد ، و ل وێرێ راوستیان پشتی ئەوروپا دەست تێوەردان تێدا کری ،

شەرێ روسی یێ ئوسمانی ١٨٧٧ - ١٨٧٨ :

دەولەتێن ئەوروپی یێن مەزن لیستەک بو دەولەتا ئوسمانی فرێکر ب مەرەما باشتر کرنا ژیانا هەولاتیێن مەسیحی ، و هەر وەسا بو ئەنجامدانا چاکسازیا ل بوسنە و هرسک و باژێرێ بلغراد ، و هەروەسا دانانا سنورەکی دگەل چیایێ رەش ، و بالیوزێن دەولەتێن ئەوروپی هاتبونە هەلبژارتن بو چاڤدێریکرنا بجهـ ئینانا ئەڤێ لیستێ ، و دەمێ ئەڤ لیستە گەهشتیە دەستێ سولتانی سولتانی رادەستی ئەنجومەنێ ڤەکولینێ کر ، ئەوان ژی ژئەگەرێ بارودوخێ نافخو و ژدەرڤە ئەڤ لیستە رەت کر و دەولەت بەرەف جەنگی راکێشا ، فە ئەنجومەنی ئەڤ لیستە رەت کر ، چنکو ئەڤ لیستە هندێ رادگەهینیت کو ئەو یێ دەستێ وەردانەکا ئاشکەرانە د کاروبارێن وان دا دکەن ب ناڤێ پاراستنا مەسیحیان ، و هەتا دەولەتێ چ گەنگەشە ژی سەر نەکر و چ گرنگیا تایبەت ژی پێ نەدا ، فە روسیا ئەڤ چەندە بخو ب دەرفەت زانی و رەت کرنا لیستێ کرە ئەگەرەکێ سەرەکی بو پەیدا کرنا شەری دگەل دەولەتا ئوسمانیا ، و پەیوەندیێن خو یێن سیاسی دگەل دەولەتا ئوسمانی برین ، و شەر راگەهاند ، و ل ڤێ جارێ ئەوروپا روسیا هێلا بتنێ داکو سەردەریێ بکەت وەکی وێ دڤێت دگەل ئوسمانیا ، روسیا شیا "ئەفلاق و بەغدان و بلغاریا" داگیر بکەت و گەهشتە ئەدرنە و پێشڤە هات هەتا کو بدیراتیا ٥٠ کیلومەتران بتنێ ل ئستەنبولێ دیر بیت ، هەروەسا لەشکەرێ وان شیا بچنە دناڤ ئەنادولێ دا ، و هەروەسا سربیا و چیایێ رەش دوبارە زڤرین بو راگەهاندنا شەری دژی ئوسمانیا ، هەتا کو ئەخیرێ نەچار بوین داخازا ئاشتیێ بکەن ، و هەڤپەیمانا "سان ستیڤانو" هاتە گرێدان دناڤبەرا ئوسمانیا و روسیا دا ،

پەیمان ناما سان ستیڤانو و بەرلین :

سولتان عبدالحمیدێ دوویێ داخاز ژ روسیا کر بو راوەستاندا شەری ب گرێدانا پەیمان نامەیەکێ ، ئەوژی پەیمان ناما سان ستیڤانو بو ، و تێدا دەولەت ئاماژە ب سەرخەبونا "سربیا و چیایێ رەش و ئەفلاقێ و بەغدان و بلغاریا" بکەت ، و هەروەسا دەستان ژ گەلەک دەڤەرێن ئاسیا بەردەت ، هەروەسا دەرگەهێ بلند سوزێ بدەت بو پاراستنا ئەرمنی و مەسیحیان ژ کورد و شەرکەسیان ، و چاکسازی بو رەوشا مەسیحیێت "کریت" ێ بهێتە کرن ، ماڤە دەروازەیێ بسفور و دردنیل ،و پاشی ئەڤ پەیمان نامە هاتە مور کر د کونگرەکێ دا ل باژێرێ بەرلینێ و هاتە مورکرن پشتی کو ئوسمانیا دەست ژ گەلەک دەڤەرێن خو بەرداین ، ئەڤ پەیمان نامە ل ١٣ - هەیڤا رەجەبێ سالا ١٢٩٥ مشەختی ل بەرامبەر ١٣ هەیڤا ٧ سالا ١٨٨٧ زاینی هاتە مور کرن ل باژێرێ بەرلینێ ، و ئەڤ کونگرە هاتە بناڤ کرن ب پەیمان ناما سان ستیڤانو ئەوا دناڤبەرا دەولەتا ئوسمانی و ئیمپەراتوریەتا روسی دا هاتیە گرێدان ،  و ئەڤژی پشتی دژایەتیا ( ئنگلتەرا و فەرەنسا و ئەلمانیا و نەمسا ) بو ئەڤێ پەیمان نامێ چنکی ئەو دگەل بەرژەوەندیێن ئیستیراتیجی ناگونجیت ، ئینا پەیمان ناما بەرلین هاتە گرێدان ، و ژ گرنگترین ئەنجامێن وێ ، سەربەخوبنا بلغاریا بوو ، و بوسنە و هرسک ب نەمسا ڤە هاتنە گرێدان ، و سەرخەبونا سربیا و چیایێ رەش هاتە راگەهاندن ، و قارس و ئەردەهام و باتوم ب روسیا ڤە هاتنە گرێدان ، و رازیبون هاتە دان ب باشتر ئخستنا رەوشا مەسیحیێن گزیرتا کریت ، ژهەژی گوتنێ یە کو ئەڤێ پەیمان نامێ ٦٤ مادە بخو ڤە دگرتن ،

ریدانا تەقینێ :

ل  سالا ١٩٠٥ ئەرمینا پێکول کرن کو سولتان عبدالحمیدی بکوژن ، و ئەڤ پیلانە ل سویسرا هاتبو دارێژتن ، و گەلەک مێژو نڤێس ددەنە دیار کرن کو بریتانیا ل پشت ئەڤێ کریارێ بوو ، کو ئارمانجا وان ئەو بوو هشیاریا دەولەتێن ئەوروپی موکوم بکەن و سولتانێ ئوسمانی بکوژن ، ئەڤجا پێکهاتن دگەل بسپورەکێ بەلجیکی کو یێ تایبەت بوو ب ڤان کاران ڤە دگوتنێ "جوریس" کو ئەوی چ پەیوەندی نە ب ئەرمنا ڤە بوو و نە ئاریشا وان بەلێ پا کەسەکێ کرێ گرتی بوو ، و سولتانی ئاسایش و ئێمناهیا دەولەتێ گەلەک موکوم کربو و پێنگاڤێن پێدڤی هاڤێت بوون ددەرحەقا وان دا ، و سەر زێدەهی بو ئەگەرەکێ دژی کو ئەوژی خوسارەتیا یونانیا بوو دشەری دا دگەل ئوسمانیا و سولتان عبدالحمیدی رەت کری کو یەهودی ئاکنجی ببن ل فەلەستینێ ، پشتی شورەشا ئەرمینا سەرهلدای ، ئەڤان هەمی تەخ و جورا خو کرە ئێک لایەن دژی سولتانێ ئوسمانی ، جوریس بەرەف ئستەنبولێ هات وەکی گەشتیار و چاڤدێریا هاتنو چونا سولتانی دکر ، ل دەمێ ئەو پشت راستبوی کو نەشێت ب چ رەنگا نێزیکی سولتانی ببیت بتنێ ب رێکەکێ نەبیت ئەوژی د رێوەرەسمێن نڤێژا خودبێ دا بیت و ئەو ماوێ ژ مزگەفتێ دەردکەڤیت ماوەکێ کێمە و یێ دانایە و ناهێتە گوهورین ، ئەڤجا ئەو یێ نەچار بوو مفای بخو ژڤی دەمی وەربگریت ، ئینا پیلان بو ئەڤێ چەندێ دانا و پیلانا ویژی ئەو بوو کو مینەکێ بکەتە د عەرەبانەکێ دا و بەردەت ل دەمێ سولتان ژ مزگەفتێ دەردکەڤیت و پێڤە ب پەقیت ، ل دەمێ جێبەجێکرنا پیلانێ دەمێ سولتان ژ مزگەفتێ دەرکەفتی ئەوی عەرەبانە بەردا بەلێ ژ نیشکەکێ ڤە شیخێ ئیسلامێ "جمال الدین افندی" هات و رێکا سولتانی گرت ب مەرەما گەنگەشە کرنێ لسەر هندەک بابەتان ، ئەڤجا مین پەقی و چ زیان نەگەهشتنە سولتانی ، و د ڤێ ریدانێ دا دوو شوفێرێن عەرەبانێن وەزیرا و دگەل ژمارەکا سەربازان گیانێ خو ژدەست دا ، و سولتانی ب شێوەکێ ئارام سەرەدەری کر و سیاری عەرەبانەکێ بوو و ئەوی بخو عەرەبانە دهاژوت و بەرەف کوچکێ چوو ، و دەست ب ئەو کەسێن ئەڤ پیلانە جێبەجێ کری دا گرت و سزادان ، هەروەسا جوریس ژی دەستەسەر کر بەلێ پا سولتانی بەرامبەر ٥٠٠ لیرەیێن تورکی جوریس ئازاد کر و بەردا ، و دهێتە زانین کو جوریسی پشتی وێ ریدانێ پێزانینێن گرنگ ژ ئەوروپا بو سولتان عبدالحمیدێ دوویێ فرێدکرن ،

 زانست و زانین :

عبدالحمیدێ دوویێ ژ گرنگترین سولتانا بوو ژبوو گرنگیدانا وی ب خاندن و زانینێ و پشێکەفتنا زانستی ، قوتابخانێن ناوەندی و ئامادەی یێن دامەزراندین هەروەسا پەیمانگەهێن هونەری ژبو دەرچونا گەنجێن ئوسمانی ، و گرنگیەکا زێدە ب وێ قوتابخانێ یا دای یا کو ل سالا ١٨٥٩ هاتیە دامەزراند لسەر دەمێ سولتان عبدالمجید یێ ئێکێ ، و سولتانی ل سالا ١٨٧٨ قوتابخانا سولتانیە دامەزراند یا گرێدای ب کاروبارێن سەرمای و پارەی ڤە ، و قوتابخانا ماف دامەزراند یا کو دادوەر و قوتابیێن ژبو برێڤەبرنا بنگەهێن دەولەتێ تێدا دەردچون ، و قوتابخانا هونەرێن جوان ، و قوتابخانا بازرگانی ، و قوتابخانا ئەندازەی ، و قوتابخانا نوژدارێن گیانەوەرا ، و قوتابخانا پولیسا ، و قوتابخانایە گومرکا ، هەروەسا قوتابخانەکا نوی ژبو نوژداریێ دامەزراند ل سالا ١٨٩٨ زاینی ، و قوتابخانا چاندنێ ، و قوتابخانا بازرگانیا دەریایی ، و قوتابخانا زمانا ، و قوتابخانا دارستان و کانزیان ، و قوتابخانا پەک کەفتیا ، و مالا پێزانینا و قوتابخانا هونەرێ ئافرەتا ، و موزەخانەکا شینورێن کەڤن یا ڤەکری ، و موزەخانا سەربازی ، و پەرتوک خانا یلدز و بایەزید ، و دواناڤنجیا حەیدر پاشا ،

هەر وەسا سولتان عبدالحمیدێ دوویێ رابو ب پێشئخستنا قوتابخانا "ئستەنبولا مەزن" ئەوا کو سەر دەمێ سولتان "محمد الفاتح" دا هاتیە دامزراند ، و کرە کولیژا ئستەنبول ، و یا گرێدای بو ب چار پشکان ڤە ، پشکا زانستێن ئاینی ، و زانستێن وەرزشی ، و زانستێن نوژداری ، و زانستێن ئەدەب

ی ، هەروەسا هەر دوو قوتابخانێن ماف و نوژداری ژی زێدە کرنە سەر  زانکویێ ، و داخاز ژ ماموستایێن "الملکیة" و "المدنية" كڕ بو دامەزراند و فێرکرنا ژمارەکا ماموستایان داکو وانا د زانکویێ دا بدەنە قوتابیان ، و ئێکەم مالا ماموستایا ددەولەتێ دا هاتیە دامەزراندن ل سالا ١٨٤٨ زاینی بوو ، سەر دەستێ سولتان عبدالمجید یێ ئێکێ ، و ژمارا وان د سالا ١٩٠٨ گەهشتە ٣٨ مالێن ماموستایا کو بەلاڤ بون د پایتەختی دا و هەرێمان دا ، و سولتانی ژمارەکا قوتابخانا دامەزراند بو تازە پێ گەهشتیان کو خزمەتەکا ئاستێ ناڤنجی دکر ،

هێلا شەمەندەفرێ :

دەولەتا ئوسمانی چ هێلێن شەمەندەفرێ یێن وەسا نەبون کو ژ هەژی دەولەتا وان یا مەزن بیت ، و دەست پێکا هێلا شەمەندەفرێ د دەولەتێ دا ل سالا ١٢٦٨ مشەختی بەرامبەر ١٨٥٢ زاینی د سەردەمێ سولتان عبدالمجید یێ ئێکێ دا یا دەست پێکری ، ب درێژیا ٤٥٢ کیلومەتران ،

و دسەردەمێ سولتان عبدالحمیدێ دوویێ دا ئێکەم شەمندەفەر هاتە درست کرن کو باژێرێن ئەوروپا پێکڤە گرێ بدەت ، کو ژ باژێرێ ڤیەنا ددا رێکێ هەتا باژێرێ ئستەنبولێ ، کو ب "شەمەندەفرا روژئاڤا یا بلەز" یا بناڤ کری بوو کو دسالا ١٣٠٥ م / ١٨٨٨ز هاتبو دامەزراندن ، سولتان عبدالحمیدێ دوویێ گەلەک گرنگی ددا هێلا شەمەندەفرێ بتایبەتی ژبو مەرەما پێکڤە گرێدانا بەشێن دەولەتێ و ژبو کاروبارێن سەربازی ، هەتا کو د سەردەمێ وی دا درێژیا هێلا شەمەندەفرێ گەهشتبو ٥٨٨٣ کیلومەتران دناڤبەرێن سالێن ( ١٣٢٥م-١٣٢٦م / ١٩٠٧ز-١٩٠٨ز ) و ژ گرنگترین دەستکەفتو پروژێن سەردەمێ وی دا هێلا "ئاسنی یا حیجازێ" بو ، ئەوا کو ل سالا ١٩٠٠ز دەست پێکری ، و ژ باژێرێ دیمەشقێ ل شامێ دەست پێ دکر هەتا دگەهشتە باژێرێ مەدینا پیروز ل حیجازێ ، و ئەڤی پروژە ژمارەکا ئارمانجا پێ هەبو ، یا ئێکێ و یا گرنگ ژبو خزمەتکرنا حەجیێن موسلمانا بوون کو دماوەکێ کێم دا بگەهنە هەردوو باژێرن پیروز مەکەهـ و مەدینەیێ ، و ئارمانجێن دی گرێدای بوون ب سەربازی و سیاسەتێ ڤە ، و سولتانێ ئوسمانی د بەیان نامەک د ئەردی دا بەلاف کر ژبو موسلمانان و ئەو گازی کرن بو هاریکاری و دانا هندەک پارەی ژبو برێڤەبرنا ئەڤی پروژەی و ئەڤ پارێ هاتیە کوم کرن ژ موسمانا سێکا تێچویێ کەلوپەلێن پروژەی بوو ، و ئەڤ پروژە بدوماهیک هات ل سالا ١٩٠٨ز دهەیڤا ٨ دا ئێکەم گەشت ب شەمەندەفرێ هاتە کرن ژبو باژێرێ مەدینا پیروز ، و بریار بو کو ئەڤ هێلە بگەهیتە باژێرێ مەکەهێ ژی بەلێ پا هاتە راوەستاند ژبەر شەرفێ مەکەهێ حسین بن علي الهاشمي رابو ب ئالوزکرنا پروژەی ژ ترسا دەستهەلاتێ دا ، و لدەمێ رابونا شورەشا عەرەبیا مەزن کورێ وی فیصل حسين بن علي ب هاریکاریا ئیستخباراتیا بریتانی ئەڤ هێلا شەمنەدەفرێ ژناف بر و هەتا نوکەژی یا بێ کارە و نەهاتیە نیژەن کرنڤە ، و دهێتە گوتن کو پروژێ ژ خرا مەزنترن یێ نەهاتیە تەمام کرن د سەردەمێ سولتان عبدالحمیدێ دوویێ دا هێلا شەمەندەفرا یەمەنێ بوو ئەوژی کو سولتان هاتە لادان ل سەر دەست هەلاتێ ژبەری جێبەجێکرنا پروژەی ،

پێشکەفتن :

دەولەتا ئوسمانی پێشکەفتنەکا بەرچاڤ بخوڤە دیت د سەردەمێ دەست هەلاتا سولتان عبدالحمیدێ دوویێ دا ، د کاروبارێن نافخوی دا هەروەسا چاندنێ دا ، و نی کرنا پیشەسازیێ و ئەکتیڤ کرنا بازرگانیێ ، و چاک کرنا دادوەریێ ، و فێربونا جڤاکی و سەربازی و هونەری ، و گرنگی پێدان د باوارێ تەندروستیێ دا ، و رێکێن گەهاندنێ وەکی ئاسنی و دەریایی و تلگڕافی و پوستە گەهاندنێ دا ، دەمێ کو سولتان عبدالحمیدێ دوویێ دەست هەلات وەرگرتی قەرێن سەر دەولەتێ گەهشتبونە ( ٢٫٥٢٨٫٠١٠٫٨٨٥ ) لیرەیێن ئوسمانی فە سولتان عبدالحمید شیا کێم بکەت بو ( ١٠٦٫٤٣٧٫٢٣٤ ) لیرەیێن ئوسمانی ، ئەوژی ئ ب ئەنجام دانا بسپورێن سەرمایەی فون درکولج و فون هوفز و کامب هوفز ، و پێدڤیێن سەربازی یێن بەرهەڤ کرین و چەک یێل وێ بکار ئینای ، و ژ سەرمایەیێ خو یێ تایبەت نەخوشخانەک بو زاروکان یا ئاڤا کری ل تاخێ شیشلی ل باژێرێ ئستەنبولێ ، و مالەک و دانعەمران ، و بنگەهێ نامە وەرگرتنێ یا دامزراندی و مالا نفوسا گشتی یا ڤەکری ، و ژورێن بازرگانی و پیشەسازی و چاندنێ یێن ڤەکرین ، و پێش ئخستنا کارگەها تەرابیش ، و رابو ب چێکرنا دولکێن ئاڤ ڤەخارنێ ( میاه الحمدية ) ئەوا کو هەتا نوکەژی یا دهەبونێ دا و یا بەردەوامە ل باژێرێ ئستەنبولێ ، و دەست ب چاکرنێ کر دبوارێ دادوەریێ دا و قوتابخانا ماف یا سولتانی دامەزراند ( مدرسة الحقوق السلطانية ) د سالا ١٢٩٥هـ/١٨٧٨ز ، و دەرچویێن وێ دهاتنە دامەزراندن ل دادگەهێن یاسایی ، و دامەزراندنا دادگەهێن یاسایی و بازرگانی ل ویلایەتان بتایبەتی ل وان جهێن بازرگانیا یا ئەکتیڤ و زور ، و هندەک یاسا دەرئخستن گرێدای ب دادوەریێ ڤە ،

خێزانا وی :

سولتانی هەڤژینی یا پێک ئینا دگەل ئەڤان جاریێن خو و هەڤژینێن خوو ،

هەڤژینێن وی :-

١ - نازک ئیدا

٢ - بەدر فەلەک

٣ - نور ئەفسون

٤ - سولتانە بیدار

٥ - دلبسندد

٦ - مزیدة

۷ - نور أمثال یانژی أمثال نور

۸ - مشفقة

۹ - سازکار

١٠ - بیوستە

١١ - فاطمة بسندد

۱۲ - بهیجة

۱۳ - طالحة ناجية

زاروکێن وی :

سولتان عبدالحمیدێ دوویێ هەڤدە زاروک هەبون ، هەشت کور بون و نەهـ کچ ،

١ - خاتینا عولویە

٢ - محمد سەلیم ئەفندی

٣ -  خاتینا زەکیە

٤ - خاتینا نەعیما

٥ - محمد عبدالقادر ئەفندی

٦ - احمد نوڕی ئەفندی

٧ - خاتینا نائیلە

٨ - محمد برهان الدین افندی

٩ - خاتینا شادیە

١٠ - خاتینا عائیشا

١١ - خاتینا رەفیعا

١٢ - عبدالرحیم خیري افندی

١٣ - خاتینا خەدیجا

١٤ - وەزیر احمد نور الدین افندی

١٥ - وەزیر محمد بدر الدین افندی

١٦ - وەزیر محمد عابد افندی

١٧ - خاتینا سامیە

.....

كودەتایا دژی سولتان عبدالحمیدێ دوویێ و راکرنا وی لسەر تەختێ دەست هەلاتێ :

ل روژا ٧ ربیع الاخر ١٣٢٧م/٢٧- ٤ - ١٩٠٩ز مەحمود باشای گازیەک بو ئەنجومەنێ نوبەداران و هاریکاران و ئەنجومەنێ هەڤ پشک کو یا ناڤ کری بو ب "المجلس الوطني المشترك" و فەتوایەک دەرێخست ب راکرنا سولتان عبدالحمیدێ دوویێ لسەر تەختێ دەست هەلاتێ ، و فشارەکا مەزن کرە سەر شێخێ ئیسلامێ داکو ئەڤێ فەتوایێ بدەت ، و هندەک دبێژن کو ئەوی رەت کر فەتوایێ بدەت و ئەوان ئیمزایا ئێک ژ زانایێن دی پەیدا کربو ، و هندەک دبێژن کو وان ئەڤ بریارە پێشکێشی "امین الفتوی" کر الحاج نوری افندی بەلێ پا ئەوی رەت کر ،

و ئەوان سولتان عبدالحمیدێ دوویێ ب ژمارەکا توانا تاوان بار کربوو ، ئێک ب ریدانا ٣١/ هەیڤا مارت ، و ب ئیسراف کرنێ و ب زورداری کرنێ و کوشتنێ و رێژتنا خینێ ، و سوتنا پەرتوک و لاپەرێن ئاینی ، و بەهرا پتریا مێژو نڤیسان ئەڤ تاوانە رەت کرن کو سولتانی کربون و بتنێ ئەڤە پیلان بوو داکو سولتانی لسەر تەختێ دەست هەلاتێ رابکەن ، ئینا گازی ئەنجومەنێ بریارێن مەزن کر "توفیق پاشا" کو بچیت بێژیتە سولتانی داکو دەست بەردانێ ژ تەختێ دەست هەلاتێ بکەت بەلێ ئەوی رەت کر . ئەڤجا رابون ب ئامادەکرنا وەفدەکێ ژ چار کەسان ئەوژی : عارف حکمت پاشا - آرام الارمني - أسعد طوطاني - قره صو عمانوئيل اليهودي ، و ئەڤێ وەفدێ فەتوا لسەر خەلیفەی خاند ، و ل جهێ وی برایێ وی محمد یێ پێنجێ دانا سەر تەختێ دەست هەلاتێ ، و سولتان دەرێخست و بەرەف باژێرێ سالونیکێ بر ئەو و دگەل خێزانا وی ب گەشتەکا شەمەندەفرێ ، و رێک نەدا کەسێ کو پێدڤیاتیێن وان بینن و هەمی مال و مولکێن سولتانی ژێ وەرگرتن ، و سولتان ما د کوچکا "الاتینی" ڤە لژێر چاڤدێریەکا زێرەڤانی یا توند دا ،

مرنا وی :

ل ٩ - فبرایر ١٩١٨ سولتانی هەست ب هەست ب ئێشانەکێ ک د لەشێ خودا کر و ل دەمێ نوژداران ئەو پشکنین کری هوسا دەرکەت کو ئەو یێ توشی شەلەلەکا مەترسی بووی و سولتانی گازی هەردوو کورێن خو کرن محمد سەلیم ئەفندی و احمد ئەفندی و بەری ئەو بچنە ژورڤە سولتان عبدالحمید یێ دوویێ گیانێ خو ژدەست دا بوو کو دکەفتە روژا ١٠ فبرایر ١٩١٨ ل روژا ئێک شەمبی و ل باژێرێ ئستەنبولێ هاتە ڤەشارتن ،

ئارنولد توینبی دەربارەی سولتان عبدالحمیدێ دوویێ دبێژیت :

( ئارمانجا سولتان عبدالحمیدێ دوویێ سیاسەتەکا ئیسلامی بوو ، و ئەوی دڤیا موسلمانا هەمی لبن ئێک ئالای کومڤە بکەت ، و ئەڤە وێ ناگەهینیت کو ئیلا بو هرێشەکا هەڤدژ بیت ، بەلکو موسلمان پێ راببن دژی هرێشێن جیهانا روژ ئاڤا کو ئارمانجا خو گرتبو لسەر جیهانا ئیسلامی )

نڤیسەرێ تورکی ئات سزز دبێژیت :

( سولتان عبدالحمیدێ دوویێ ئێکە ژوان کەسایەتێن هەرە مەزن کو من راڤەکەری د مێژویێ دا )

ژێدەرێن بابەتی :

عبدالحمید الثاني ۱۹۷۹ كتاب سلطان عبدالحميد مذكراتي السياسية ۱۸۹۱-۱۹۰۸ ( الطبعة الثانية )

محمد فريك بيك ( ۱۹۸۱ ) كتال تاريخ الدولة العلية العثمانية ( الطبعة الاول )

كتاب التاريخ الاسلامي العهد العثماني ، الجزء الثامن ( الطبعة الثانية )

كتاب الدولة العثمانية في التاريخ الإسلامی الحديث

كتاب تاريخ الدولة العثمانية

.....

نڤیسەر : رێباز زێباری