عبدالسلام عارف
 |
| وێنەیێ عبدالسلام عارف |
ناڤێ وی :
عبدالسلام محمد عاڕف یاس خضر الجميلي یە ، ٢١ هەیڤا ئادارێ ل سالا ١٩٢١ ژدایک بویە ل باێرێ بەغداد ، و ل ١٣ هەیڤا نیسانێ سالا ١٩٦٦ کوچ کریە ، خێزانا وی بازرگانیا قوماشی دکر ل دەڤەرا "خان ضاري" ، نەسەبێ وی دزڤریتە ڤە بو هوزا وەیلدێ کورێ منصورێ کورێ جەسامی و ئەو ئێکە ژ هوزێن "الجملیة" و خالێ وی دبیتە "الشیخ ضاري المحمود الزوبعي" ئێک ژ سەرکردێن شورەشا سالێن بیستێ ل دژی داگیرکەریا بریتانی ل پشتی جەنگێ جیهانی یێ ئێکێ ، ل بەغداد مەزن بویە و خاندنا خویا سەرەتای و ناڤنجی ژی ل وێرێ بدوماهیک ئینایە ل سالا ١٩٣٤ ،
 |
| ئیمزایا عبدالسلام عارف |
ل دیف دا بەرەف ئەکادیمیا سەربازی ڤە چویە ، و ل سالا ١٩٤١ دەرچویە و پلا ملازم الثانی ، وەرگرتیە ، ئێک بو ژ شورەشگێرێن شورەشا مایو/١٩٤١ ل دژی حوکومەتا خو سەپێنەرا داگیرکەر یا بریتانی ، ل دیف دا هاتیە ڤەگوهاستن بو بەسرا پشتی شکەستنا حوکمەتا شورەشگێر هەتا سالا ١٩٤٤ ، و هەر دێ سالێ دا هاتیە ڤەگوهاستن بو باژێرێ ناصرية ، و ل سالا ١٩٤٦ هاتیە هەلبژارتن وەک راهێنەر ل کولیژا سەربازی کو کەس نەدهاتە دامەزراندن ل وی جهی ئیلا کەسێن ئێکەم و شەهرازا و خودان سەربور نەبن ، ل سالا ١٩٤٨ هاتیە ڤەگوهاستن بو کەرکوکێ و پاش ل وێرێ بەرەف فلسطينێ ڤە چویە ، و پشکداری کریە دشەرێ ئێکێ یێ فلسطێینێ دا ل سالا ١٩٤٨ ، و لدەمێ ل فلسطینێ زڤریە ڤە هاتە دانان وەک ئەندامەک د قیادا گشتی هێزێن چەکدار دا و ل وی دەمی فریق نورالدین محمود سەروک ئەرکانێ لەشکەری بوو ،
ل سالا ١٩٥٠ هاتیە ڤەگوهاستن بو بارەگایێ مەشق و راهێنانان دا ، ل سالا ١٩٥١ دا شیا باوەرنامێ بدەست ڤە بینین ل چەند خولێن سەربازی یێن بریتانی ل دسلدورف ل روژئاڤای ئەلمانیا ، و ل وێرێ مایە وەک ئەفسەرێ پەیوەندیان و بسپورترین راهێنەرێ مەشقا سەربازی ژ راهێنەرێن عێراقی هەتا سالا ١٩٥٦ ، و ل دەمێ ل ئەلمانیا زڤریە هاتە ڤەگوهاستن بو لیوایێ ١٩ هەر د سالا ١٩٥٦ دا ، ل سالا ١٩٥٨ فەرمان پێ هاتە دان کو بچیتە سەر سنورێ ئوردنێ وەک پشتەڤانی ژبەر مەترسیا ئێخستنا سیستەمێ شاهاتی "الملکي" ژلایێ ئیسرائلیێ ڤە ، و عبدالسلام عارف بەری عبدالکریم قاسم چو بو دناف رێزێت ئەفسەرێت وەلاتی یێن ئازاد دا و ئێک بو ژ ئەندامێن پلە بەرز یێن ڤێ رێکخستنێ ، و پەیوەندیا وی و عبدالکریم قاسم گەلەکا باشبو ، و هەتا د دانیشتەنەکا جڤاتا بلند دا دبێژیت ئەو کو شورەش ١٤ تەموزێ ئەنجام دای : "لا زعیم الا کریم" کو ئەڤەژی پەیوەندیا بهێزا دناڤبەرا ڤان هەردوک زەلامان دا ددەتە دیار کرن ،
 |
| پلا وی "مشیر رکن" |
عبدالسلام عارف و شورەشا ١٤ تەموزا ١٩٥٨ :
شورەشا ١٤ تەموزێ ل سالا ١٩٥٨ سیستەمێ شاهاتی ل عێراقێ لادا ، و روژنامەڤان و مێژوو نڤیس لدور ڤی بابەتی دوو بوچنێن یێن هەین کو هندەک دبێژێن کودەتایا ١٤ تەموزێ و هندەک دبێژێن شورەشا ١٤ تەموزێ ، بەلێ پا تشتێ پشت راست کری هەردوک ژبو لادانا دەست هەلاتا شاهاتی بون کو هاتبو پالدان لدور دوو کێشەیان : کێشەیا وەلاتی ل لایەکێ و کێشەیا خوجهـبون و داگیرکاریا بریتانیا ل لایەکێ ئەوا کو ماوەکێ درێژ بوو دەست تێوەردان دناڤ کاروبارێت عێراقێ دا ئەنجام ددان ، بەشەک ژ ئەفسەران رابون و رێکخستنەک دانا و دەست ب پیلانان کر ژبو لادانا دەست هەلاتا شاهاتی ئەو ئەفسەرێن کو روژناما بناڤ کرین ب "ئەفسەرێن ئازاد" ئەڤ رێکخستنە هاتبو دامەزراند ژلایێ عەمید عبدالکریم قاسم ڤە و وی داخاز ژ هەڤالێ خو عەقید عبدالسلام عارف کر کو ئەوژی بهێتە دناف کوما وان دا ، داکو ئەو پتر بو هەڤالێن خویێن ئەفسەر پیلانا وان بو رون و ئاشکەرا بکەت ، و ژبەر کو چەند جاران ئەنجامدانا پیلانێ هاتبو پاشئێخستن ژبەر نە رازیبون و نە ئامادە بونا ئەفسەران ، عبدالسلام عارف داخازێ ژ عبدالکریم قاسم دکەت کو ئەو پیلانا خو ئەنجام بدەن دگەل ژمارەکا کێم یا ئەفسران کو ئەندام بون دگەل وان وەکی فریق/نجیب الربيعي و عميد/ناضم الطبقجلي و عقيد/رفعت الحاج سري و عقيد/عبدالرحمن عارف و عقيد/ عبدالوهاب الشواف ، و ئەڤان دەست ب پیلانا ئێخستنا شاهی کر بێی کو ئەو رێکخستنێ هەمیێ ئاگەهدار بکەن ، و وان رابونا اتحادا هاشمی و لڤاندنا هێزێن عێراقی ژبوو پشتەڤانیا ئوردنێ لدژی گەفێن ئیسرائیلێ بخو بدەلیڤە وەرگرتن ،
ل دەمێ کو هێزێن عێراقی دەست ب چونێ کری بەرەف ئوردنێ ب سەرکێشیا لیوا/ احمد حقي کو ل بەغدا دەرکەت بوو و نێزیکی باژێرێ فەلوجە ببو ، ئەفسران سەرکەفتن ئینا د ئێخستنا دەست هەلاتا شاهاتی دا ، و عبدالسلام عارف دڤێ ریدانێ دا سەرنجەکا مەزن بخو راکێشبو ژبەر زیرەکیا وی و شیا دەست ب سەر چەند هێزەکێن ب وەکالەت دا بگریت کو ئەو مژیلی ئەنجام دانا سێ پیلانێن گرنگ بوون ، و ئەو بو ئەگەر کو دەست هەلاتا شاهاتی بکەڤیت ، ل دیفدا بەرەف بنگەهێ پەیوندیێن تلەفونێن ئەردی ڤە چوو و کێبلێن سەرەکی قەتاندن ، و لدیف دا بەرەف بارەگایێ لەشکەری ڤە چوو و لدەمێ کو ب پشت راستی ئێخستینە بن دەستێ خوڤە ، بەرەف بارەگایێن رادیو و تلەفزیونا ڤە چوو ، و پشتی بتەمامی دەست هەلات وەرگرتی رابو و بەیانامەک بخو ل رادیو و تلەفزوینا بەلاف کر ، و نامەکا بو بابێ خو نڤیسی و فرێکر و ئەو ب ئەڤێ ئوپراسیونێ ئاگەهدار کر و داخاز ژێ کر دوعایێن سەرکەفتنێ و رازیبونێ بو بکەت ، یانژی دوعایان بو بکەت کو خودێ وی ب شەهید بدانیت ئەگەر ئەو بهێتە کوشتن ، و هەڤالێ وی عبدالکریم قاسم ئەوی چاڤدێریا پیلانێن بارەگایێ خوو دکر ل سەربازگەها منصوریە ل پارێزگەها دیالا ئەوا ب سەر بەغدا ڤە ،
پشتی کو شورەشا وان سەرکەفتن ئینای و گەهشتینە ئارمانجا خو عبدالسلام عارف بوو زەلامێ دوویێ د عێراقێ دا پشتی عمید/عبدالکریم قاسم ، وعبدالکریم قاسم بو سەروکێ وەزیران ، و عبدالسلام عارف بو جێگرێ سەروک وەزیران و هەروەسا بو وەزیرێ نافخو و پلەیا عقدێ ئەرکانێ لەشکەری ژی وەرگرت ، هندەک مێژو نڤیس هوسا هزر دکەن کو ژ وێ روژا دەست هەلاتا شاهاتی هاتیە لادان و عبدالکریم قاسم و عبدالسلام عارف دەست هەلات وەرگرتی هێدی هێدی لێک نە تێگەهشتن دناڤبەرا وان دا چێبون و هزرێن وان ژێک جودا بوون ، ژبەرکو هزرا عارفی هزرەکا عەرەبی بوو و هزرا قاسمی هزرەکا شیوعی بوو و گەلەک دیری عەرەبایەتیێ ، و سیاسەت و کارێن هەردوو لایان نە د پاراستی بون لبەرامبەر هەردوو لایان و دیاردبو کو دڤێت لنێزیک ئێک ژوان یێ دی ژناف ببەت ، و هەر ئێکێ هزرا رابەراتیێ بخو دکر بەرامبەر یێ دی ، و ئەڤ ئالوزیە د باشیا گەلەک لایەنێن دی دابو هەم یێن نافخو و یێن عەرەبی و یێن نیڤدەولەتی ژی و ئەڤ دەمە بخو ب دەرفەت وەرگرت ژبەر کێشێن دناڤبەرا هەردوک سەرکێشان دا ،
عبدالسلام عارف گەلەک نەیێ رازیبو ژ دەست هەلاتا عبدالکریم قاسمی و وی هوسا هزر دکر کو عبدالکریم قاسم دێ عێراقێ بەرەف وارەکێ دیری وەلاتێن عەرەبی و ئیسلامی ڤە بەت ، و ژبەر هندەک ریدانان کەرکوکێ و مویسل کو میلیشیاتێن شیعوعی دەست هەلات لێدکر و ژبەر پێکولا کودەتایەکێ ژلایێ عقید عبدالواهاب الشواف ڤە و ژبەر هندەک ئاداب و تورەیێن نە جوان یێن دادگەهێ شورەشێ ڤە و بێ بها کرنا توان بارا و دادگەهـ د باشیا خودا بکاردئینا و دوژمنێ خو پێ پاقژ دکرن و لسەر رێکا خولاددان ژ ئەفسەر و ئەندامێن ئازاد وەکی رشید عالي الكيلاني و العميد ناضم الطبقجلي و گەلەکێن دی ، و ژلایەکێ دیڤە دگوتن کو گوتارێن عبدالسلام عارف درەقن و بێ منەتن و هزرێ بو چ کەسان ناکەت هەر ژ دەست پێکا کارێ وان یێ سیاسی ، هەرچاوابیت ئەڤ ناکوکیە و ئالوزیە بونە سەرچاوەیێن هەمی وەلاتێن جیهانێ و بو جهێ شەرمەکا مەزن بو ناڤێ عێراقێ ، و ئەڤ ئالوزیە لهینگی راستیان لدەمێ عبدالسلام عارف ژ پوستێن وی هاتیە لادان ل سالا ١٩٥٩ ، و هاتە دامەزراندن وەک بالیوزێ عێراقێ ل ئەلمانیا یا روژئاڤا ، و لدیف وێدا هاتە تاوانبار کرن ب پێکولا کودەتایێ لدژی دەست هەلاتێ و سزایێ سێدارەدانێ بوو دەرچو پاشان سزایێ وی هاتە سڤک کرن و هاتە زیندانی کرن بو هەتا هەتایێ ، و عبدالکریم قاسم شیا لسەر هەڤرکی خویێ برکویێ سەرکەڤیت و وی دیربێخیت ژ شانویا سیاسەتێ و روژ لدیف روژێ هیڤیا سێدارە دانا ویبوو ،
عبدالسلام عارف سەروکێ جمهوریا عێراقێ :
 |
| وێنەیێ سالا ١٩٦٣ یێ عبدالسلام عارف و ئێکەم کەسە دبیتە "رئیس الجمهورية العراقية" |
پەیوەندیا وی دگەل کوردان :
دەربارەی کوردان عبدالسلام عارف پەوەندیێن باش دگەل کوردان هەبو لدەمێ کو هێشتا ئەو ئەفسەر د لەشکەری دا ، و پەیوەندیێن باش هەبو دگەل سەرکردە و ئەفسەرێت کورد و هەروەسا کەسایەتیێن شارستانی ژی لدەمێ ئەرکێ وی ل کەرکوکێ ، و پەیوەندی دگەل کەسایەتێن کوردی یێن پلە بەرز ژی هەبون وەکی : سەروک ئەرکانێ لەشکەری "الفریق نورالدين محمود" ئەوێ کو ل سالا ١٩٥٥ بویە سەروکێ وەزیران ، ئەوێ کو حەژێکرنەکا تایبەت ددا وی و رێز ل وی دگرت و هەلبژارت بو کو ببیتە ئەندام د سەرکردایەتیا گشتی یا هێزێن چەکدار دا ، هەروەسا پەوەندی دگەل کەسایەتیەکێ دیێ سەربازیێ کورد هەبو ئەوژی "لیوا فوئاد عارف" کو یاوەرێ مەلک "غازی یێ ئێکێ" بوو و لدیف دا ببو سەروک ئەرکانێ لەشکەری ، عبدالسلام عارف پێکول دکرن کو چارەیەکێ ببتە دوزا کوردی و ژمارەکا کومبون و دانیشتنان ئەنجام دان ب مێژویا ١٠ / ٤ / ١٩٦٤ و بەیان نامە بەلاف کر و تێدا فەرمان ب راوەستاندنا هەمی هێزێن سەربازی کر ل دژی کوردان و و داخاز کر کو هەمی مافێن رەوشەنبیری و جڤاکی ب کوردان بهێنە دان ، و عبدالسلام عارف دگەل کومەکا سەرکردێن کورد یێ دانیشتی و گەهشتیە رێکەفتنا ژ وان مەلا موستەفایێ بارزانی ژبو چارەسەرکرنا دوزا کوردی ، بەلێ وەکی هەر جار سوزا خو بجهـ نەئینان وپێگیر نەبون ب هەمی مافێن کوردان و گەهشتە رادەیێ دوبارە چەک لهەمبەر ئێک بهێتە راکرن
هندەک ژ کار و دەست کەفەتێن عبدالسلام عارف :
١ - ل مێژویا ١٠ - ٤ - ١٩٦٤ کارکر ژبو چارەکرنا کێشەیا دوزا کوردی و لدیفدا بەیانامەک راگەهاند و فەرمان کر کو هەمی هێزێن لەشکەری براوەستن ، و هەمی مافێن رەوشنەبیری و جڤاکی ب کوردان بهێنە دان .. بەلێ پا لسەر سوزا خو نەمان ژبەرکو کوردان داخاز دەست هەلاتەکا سەربخو دکر "حکم الذاتي"
۲ - کاردکر لسەر ئاڤەدانیا عێراقێ و زنجیرەکا پروژێن مەزن دامەزراندن ژوان کارگەها ماستی و زەیتا سروشتی و ڤەخارنێن غازی ل زەعفرانیە ل بەغداد ، و دەواجن و خودان کرنا چێلان ل مورادیە ، و کارگەها خارنێن موعەلەبات ل کەربەلا ، و کارگەهێ جلدی و مەحفیران و کارگەها کیمیا یا چاندنێ ، و مەزنترین کارگەها چیمەنتوی ل دەڤەرا بەسرا
٣ - لیژنەک دامەزراند بو چاڤدێریکرن و باشترکرنا دارایێ عێراقێ ول بن ڕوناهیا ئەندامێن لیژنێ دا ژمارەکا گرێبەستان دگەل کومپانیێن بیانی هاتنە گرێدان ژوان کومپانیا باتا یا ئیتالی بو چێکرنا جلدی
٤ - یێ رژد بو لسەر هەویێن تەعریب کرنێ د ناڤەندێن خاندن و کولیژان دا ، و رابو ب دانا لیژنەکا زانستی و کەسایەتیێ ناڤدار کرە چاڤدێرێ ڤێ لژنێ ئەوژی مصطفی جواد بوو لبن ناڤونیشانێن "کومەلگەها زانستی یا عێراقی" ژبو پاراستنا زمانێ عەرەبی ژ پەیڤێت بیانی وەکی پەیڤێت تورکی و فارسی و ئەجنەبی و وان کەسێن کو ل روژئاڤای دهێن
٥ - ل سالا ١٩٦٤ سێ کولیژێن گرنک دامەزراندن کو لڤینا مێژویا زانستی ل عێراقێ بەرەڤ ئارەستەکێ دیڤە بر ئەوژی : کولیژا "المستنصرية" و کولیژا "الحکمة" و کولیژا "تەکنولوجی" ئەوا هاتیە ڤەکرن ب هاریکاری دگەل رێکخراوا یونسکو
٦ - پێشەسازیا نەفت و گازێ گەشە کر و لیژنەکا تایبەت دانا ل وەزارەتا نەفتێ بو چاڤدێریکرن گرێبەست کرن دگەل وەلاتێن بیانی ژبو دەرهێنانا گازێ ، و ئەڤ بابەتە ل دیوانا وەزیران هاتە بەحس کرن بەلێ پا ئەگەرێ دارای بوونە ئەگەر کو ئەڤ پێنگاڤە نەهێتە هاڤێتن ،
٧ - ل سالا ١٩٦٤ کومپانیا هێلێن ئەسمانی یا عێراقی هاتە دانان و فروکەیێن "الترایدنت" بو هاتنە بەردەست کرن کو ئەو ئێکەم جار بو ل عێراقێ ، کو ل بەری هنگی ئەڤ کارە گرێدای وەزارەتا گەهاندنێ ڤەبو و بتنێ ل وی دەمی هندەک هیلکوپتەر هەبون ژ مودێلێ کەڤن ،
٨ - ل سالا ١٩٦٤ هاتە راگەهاندن کو دێ ئێکەم بنگەهێ کومپیوتەران هێتە دانان ، و ئێکەم کومپیوتەر ژی ل بریتانیا هاتە ڤەگوهاستن بوعێراقێ ، و هندەک کارمەدێن تایبەت فرێکربونە بریتانیا ل باژێرێ لافبرا داکو تایبەت مەندیێن وێ نیشان بدەن ، و ئەڤ کومپیوتەرە ئێکەم کومپیوتەر بو دهێتە دناف وەلاتێن عەرەبی دا و یا دوویێ بوو ل ناڤەراستا ناڤین پشتی ئیسرائیل
٩ - چەکێن سەردەم بو لەشکەری هاتنە دابین کرن ژ چەکێن روژئاڤا و روژهەلاتی ، ژوانا فروکا "میگ21" و فروکا جەنگی یا بارهەلگر "انتونوف" و هندەک پێدڤیاتیێن دی یێ بەرگیریا ئەسمانی
١٠ - ل سالا ١٩٦٥ پیلانو دارشتن هاتنە کرن بودانانا دەزگەهێ مخابەراتا عێراقی و وەک پێنگاڤا ئێکێ ئێک ژ رێڤەبەریێن گرێدای ب ئیستخباراتا سەربازی ڤە هاتنە راسپاردن ژبو ئەنجام دان و فێربونا مکافحا جاسوسی ، و راهێنن بوان دهاتنە کرن بشێوەکێ بەردەوام داکو ل داهاتی عێراقێ مخابراتەکا بهێز هەبیت و هەر بڤێ مەرەمێ شاندەک عێڕاقێ بەرەف مسرێ ڤە چو ژبو ئینانا تیمەکا شارەزا داکو راهێنانان ب تمیێن عێراقی بکەت و دناف وێ تیما مسری کەسەکێ ناڤدار یێ استخباراتێ هەبو ئەوژی رفعت الجمال هەروەسا دگوتنێ برأفت الهجان
١١ - رابو بچێکرنا چەند رێکو پرێن سەردەم ژوان پرا هەلاویستی "الجسر المعلق" ئەوا ل سالا ١٩٦٥ هاتیە ڤەکرن
١٢ - ل سالا ١٩٦٥ سەرژمێریەکا نی بو خەلکێ عێراقێ هاتە ئەنجام دان کو بو دوماهیک جار ل سالا ١٩٥٧ هاتبو ئەنجام دان بشێوەکێ بەرفرەهـ تر و مەنتر هاتە دیتن هەر ژ دانانا دەولەتا عێراقێ ،
١٣ - هندەک گوهورین د سیستەمێ پەروەردێ دا درست کرن ژ پێشخستنا مەنهجی و بەرفرەهـ کرنا قوتابخانان و ڤەکرنا ژمارەکا زانکویان ،
١٤ - داخاز ناڤەندا چێکرنا نیڤدەولەتی کر ژبو دەرهێنانا نەفتێ و بتایبەتی وەلاتێن ئەجنەبیان و پشتی پەیوەندین دیر ودرێژ
دگەل ژمارەکا وەلاتان ، سەرکەفتن ئینا د دانانا رێکخروا "ئوپێک" کو گرێبەست دگەل هاتە گرێدان ل بەغدا سالا ١٩٦٥
١٥ - سالا ١٩٦٦ مێڤانداریا خولا ئێکێ ژ کاسا "العرب" ل بەغداد کر
١٦ - گرنگی ب دەزگەهێن راگەهاندنێ دان و ئازادیا روژنەمەڤانی رابو ب دانانا "وکالة الانباء العراقية" ل سالا 1965
١٧ - ڤەکرنا ستودیویێن نوی یێن تلەفزویونی ل عێراقێ کو ب ئامیرێن سەردەمانە کاربکەن و بو ئێکەم جار ڤیدیو ب کامیرەکێ بهێتە تومار کرن ل عێراقێ ، و داخاز ژ وەزیری راگەهاندن و تلفزیونێ کر کو گرنگیێ بدەتە بەرنامێن راستەخو یێن وەرزشی و زانستی ،
١٨ - ل سالا ١٩٦٦ مزگەفتا ام الطبول ڤەکر یانژی ام القری کو دهێتە دانان مەزنترین مزگەفت ل عێراقێ ل وی دەمی
و ژمارەکا کارێن دی...
مرنا عبدالسلام عارف :
عبدالسلام عاڕف ب ئەگەرێ کەفتا فروکا هیلکوپتەر یا سوڤیەتی ژ جورێ "میل موسکو" د هندەک دەمێن تاری دا ، کو ئەو و هندەک ژ وەزیرێن وی و هەڤالێن وی دناڤبەرا قرنە و بەسرا دا دشەڤا ١٣ / ٤ / ١٩٦٦ کو ئەو بو مەرەما چاڤدێریکرنا چەند پروژەکان و چارەکرنا کێشا وان ئیرانیێن خاکا وان بەزاندین چبوو ،
دگەل عبدالسلام عارف دا ژمارەکا وەزیر و ئەفسەرێن وی دگەل دابون پێک دهاتن ژ ١٠ کەسان ژوان :
لیوا / عبداللطيف الدراجي - وەزیرێ نافخو
عميد / عبد الهادي الحافظ - جێگرێ وەزیرێ پیشەسازیێ
پارێزگار/ محمد ندی مطر الحياني - پارێزگارێ لیوایا بەسرا
وەزیر / مصطفی عبدالله طه - وەزیرێ پیشەسازیێ
عمید / زاهد محمد صالح
عميد / جهاد أحمد فخري
رائد / عبدالله مجيد
نقيب الطيار / خالد محمد نوري
نائب ظابط "براد" / كريم حميد
نائب ظابط "كهربائي" / محمد عبدالكريم
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە