ابو هریرة
ابو هريرة :
ئەبوو هورەیرە، عەبدولڕەحمانێ کوڕێ سەخرێ دەوسیێ زەهرانیێ ئەزدی (21 ب.ز - 59 ک / 602 - 679 ز) سەحابیەکێ حەدیسگێڕ و فەقیە و حافز بوو. ل سالا 7 ک ئیسلام بوو، و گەلەک دگەل پێغەمبەر محەمەدی بوو، و حەدیس ژێ پاراستن، حەتا بوویە زێدەترین سەحابی د ڤەگێڕان و پاراستنا حەدیسا پێغەمبەری دا. ژبەر بەرفرەهیا ژبەرکرنا ئەبوو هورەیرەی، گەلەک سەحابی و تابعی ژ قوتابیێن حەدیسا پێغەمبەری ل دۆر وی کومبوون کو بوخاری هژمارا وان ب پتر ژ هەشت سەد کەسان ددانیت کو ژ ئەبوو هورەیرەی ڤەگێڕاینە. هەروەسا ئەبوو هورەیرە ئێک ژ ناڤدارێن قورئانخوینێن حیجازێ دهێتە هژمارتن، قورئان ژ پێغەمبەر محەمەدی وەرگرت، و نیشا ئوبەیێ کوڕێ کەعبی دا، و عەبدولڕەحمانێ کوڕێ هورمزی ژی ژێ وەرگرت. ئەبوو هورەیرەی د سەردەمێ خەلیفە عومەرێ کوڕێ خەتابی دا والییێ بەحرەینێ بوو، هەروەسا ژ سالا 40 ک حەتا 41 ک میرییا مەدینێ کر. پشتی هنگێ ل مەدینا پیرۆز ما خەلک فێری حەدیسا پێغەمبەری دکر، و فەتوا د دانێ د کاروبارێن دینێ وان دا، حەتا وەغەرکرنا وی ل سالا 59 ک.
ئیسلام بونا وی و مشەخت بونا وی بو مەدینێ : ئەبو هورەیرە ل جهێ ئاکنجیبوونا عەشیرەتا خۆ «دوس» یا ئەزدی ل ئەردێ یەمەنێ ب ئێتیمی مەزن بوو، و دەمێ بانگەوازیا توفەیلێ کوڕێ عەمرێ دەوسی بۆ ئیسلامێ گەهشتیێ، بەرسڤا بانگەوازیێ دا و موسلمان بوو.
پاشی ل دەستپێکا سالا 7ێ کۆچی، دەمێ ژیێ وی بیست و هەشت سال، دگەل چەند کەسان ژ مللەتێ خۆ ژ عەشیرەتا دوس یا یەمەنی، کۆچ کر بۆ مەدینا پیرۆز ل دەمێ غەزایا خەیبەرێ، لێ جوداهی هەیە ئەرێ گەهشتە شەرى و پشکداری تێدا کر، یان پشتی ژ شەری خلاس بووین گەهشتە مەدینێ. ئیبن عەبدولبەری گۆت: «ئەبو هورەیرە سالا خەیبەرێ موسلمان بوو، و دگەل پێغەمبەری سلاڤ لێ بن تێدا ئامادە بوو».
خزمەتا ئەبوو هورەیرەی بۆ پێغەمبەری و ئەهلێ بەیتێ وی :
و ژ دەمێ گەهشتنا ئەبوو هورەیرەی بۆ مەدینێ، ئەو ل مزگەفتا پێغەمبەری مایە دگەل ئەهلێ سوففەی ئەوێن نە جهـ و نە خێزان هەبوون. هاتیە گۆتن کو چار سالان دگەل پێغەمبەر محەمەدی بووریە، و هاتیە گۆتن سێ سال بوون. د وان سالان دا ژ دونیایێ دوورکەفت دا کو دگەل پێغەمبەر محەمەدی بمینیت، ژیانا هەژاران ژیا، دگەل وی دچووە مالێن ژنێن وی و خزمەتا وی دکر و دگەل وی دچووە غەزایێ و حەجێ، و دگەل وی بەشدار بوو د فەتحا مەککەهێ دا. و بوو زاناترین کەس ب حەدیسێن وی، لەوا پێشیێن صحابەیان وەکی عومەر و عوسمان و عەلی و تەڵحە و زوبەیری پرسیارێن حەدیسان ژێ دکرن، ژبەر زانینا وان ب نێزیکیا ئەبوو هورەیرەی ژ پێغەمبەر محەمەدی. ئەبوو هورەیرە د وی دەمی دا شیا کو پشکەکا مەزن ژ حەدیس و کریارێن پێغەمبەر محەمەدی وەربگریت، و شیانێن وی یێن مەزن یێن ژبەرکرنێ هاریکاریا وی کر. د وی دەمی دا ئەبوو هورەیرە ب وێ چەندێ دهاتە نیاسین کو ب جورئەت بوو د پرسیارکرنێ دا ژ پێغەمبەر محەمەدی لسەر هندەک تشتان کو کەسێ دی پرسیار لێ نەدکرن. پێغەمبەر محەمەدی هندەک کار سپارتنە وی وەکی پاراستنا پارێ زەکاتا ڕەمەزانێ، هەروەسا پێغەمبەر محەمەدی ئەو وەک بانگدەر دگەل عەلاءێ کوڕێ حەدرەمی فرێکر دەمێ پێغەمبەری عەلاء وەک والی هنارتیە بەحرەینێ.
ل سەردەمێ خەلیفەیێن ڕاشدین :
و پشتی وەغەرا پێغەمبەری محەمەدی، ئەبو هورەیرە پشکداری د شەڕێن ڕەددێ دا کر ل سەردەمێ ئەبوبەکرێ سدیقی، هەروەسا پشکداری د ڤەکرنا ئیسلامی یا فارس دا کر ل سەردەمێ عومەرێ کوڕێ خەتابی، پاشی عومەری کرە والیێ بەحرەینێ. ئەو ژ والیەتیا خوە ب دەهـ هزاران ڤەگەڕیا مەدینێ. عومەری ئەو ب وان پاران تاوانبار کر، لێ ئەبو هورەیرەی نەکر کو ئەو پارە ب زۆری وەرگرتینە، و گۆتێ کو ئەو بەرهەمێ هەسپێن وی، و بازرگانیا وی یا دانەوێلی، و ئەو دیاری بوون یێن بۆ وی هاتینە کومکرن. عومەری لدیڤ چوونا بابەتی کر، و بۆ وی دیار بوو کو گۆتنا ئەبو هورەیرەی ڕاستە. پاشی عومەری ڤیا ئەبو هورەیرەی بزڤرینیتە سەر والیەتیا بەحرەینێ، لێ ئەبو هورەیرەی نەکر و ڕەت کر.
پشتی وێ والیەتیێ، ئەبو هورەیرە ل مەدینا پیرۆز مایە و حەدیس بۆ قوتابیێن حەدیسێ ڤەدگێڕان، و فەتوا ددانە خەلکی د کاروبارێن دینێ وان دا. زیادێ کوڕێ مینای ڤەدگێڕیت کو: «ئبن عەباس و ئبن عومەر و ئەبو سەعید و ئەبو هورەیرە و جابر دگەل هەڤالێن وەکی وان، ل مەدینێ فەتوا ددان، و حەدیس ژ پێغەمبەری ﷺ ڤەدگێڕان ژ دەمێ وەغەرکرنا عوسمانی حەتا ئەو بخوە وەغەرکرین». هەروەسا ابن حزمی د پەرتووکا «الإحكام في أصول الأحكام» دا گۆتیە: «یێن ناڤنجی د وان فەتوایێن ژێ هاتیە ڤەگۆهاستن: عوثمان، ئەبو هورەیرە، عەبداللەهێ کوڕێ عەمرێ کوڕێ عاصی، ئوم سەلەمە، ئەنەس، ئەبو سەعید، ئەبو موسا، عەبداللەهێ کوڕێ زوبەیری، سەعدێ کوڕێ ئەبی وەقاصی، سەلمان، جابر، موعاذ، ئەبو بەکرێ سدیق».
ئەبو هورەیرە ژ وان ڕویدانێن ل دەوروبەرێن وی ڕویدداین، نەدویر بوو. ئەبو هورەیرەی پشکداری د پشتەڤانیکرنا بەرەڤانیکەرێن عوثمانێ کوڕێ عەفانی دا کر ڕۆژا مالێ (یوم الدار)، و ئەڤە ئەو چەندە بوو کو ئەمەویان بۆ ئەبو هورەیرەی پاراستی. و سەرەڕای پەیوەندیا وی یا باش دگەل ئەمەویان، لێ وی مروانێ کوڕێ حەکەمی سەرزەنشت کر و وی دەمی والییێ مەدینا مونەوەرە نەبوو، ژبەرکو ڕێگری کر کو حەسەنێ کوڕێ عەلیێ کوڕێ ئەبی طالبی دگەل باپیرێ خۆ پێغەمبەر موحەمەدی بهێتە ڤەشارتن، و ئەبو هورەیرەی گۆتێ: «تو دخۆ د ئێخەیە د تشتەکێ دا کو نە کارێ تەیە، لێ تە دڤێت ڕازیبوونا یێ نە ل ڤێرە (غائب) بدەستڤە بینی»، مەبەستا ئەبو هورەیرەی ژ ڤێ ئاخفتنێ موعاویە بوو.
مرنا وی :
گۆتنێن جودا لسەر مێژوویا وەغەرکرنا ئەبوو هورەیرەی هەنە، هشامێ کورێ عوروەی گۆت کو ئەبوو هورەیرە و عائیشە ل سالا 57ێ کۆچی وەغەرکرینە، و عەلیێ کورێ مەدینی و یەحیا یێ کورێ بوکەیر و خەلیفەیێ کورێ خەیاتی پشتەڤانی ل ڤێ مێژوویێ کر. لێ هەیثەمێ کورێ عەدی دبێژیت کو ئەو ل سالا 58ێ کۆچی وەغەرکریە، و واقدی و ئەبوو عوبەید و ئەبوو عومەرێ زەریر دبێژن کو ئەو ل سالا 59ێ کۆچی وەغەرکریە. واقدی زێدەتر گۆت کو وی دەمی ژیێ وی 78 سال بوو، و ئەبوو هورەیرە ئەو بوو یێ نڤێژ لسەر عائیشەی کری ل ڕەمەزانا سالا 58ێ کۆچی، و لسەر ئوم سەلەمە ل شەوالا سالا 59ێ کۆچی، پاشی ئەو بخۆ ژی پشتی هنگێ د هەمان سال دا وەغەرکر.
وەغەرکرنا ئەبوو هورەیرەی ل نهالا عەقیقێ بوو، و پشتی هنگێ بۆ مەدینێ هاتە ڤەگوهاستن، کو وەلیدێ کورێ عوتبەی، میرێ وی دەمی یێ مەدینێ، پشتی نڤێژا عەسرێ نڤێژ لسەر کر، و عەبدوللایێ کورێ عومەری و ئەبوو سەعیدێ خودری دگەل چوون، و ل بەقیعێ هاتە ڤەشارتن. دەمێ مرنێ نێزیکی ئەبوو هورەیرەی بووی، وەسیەت کر و گۆت: «ئەگەر ئەز مرم، شەپۆڕا لسەر من نەکەن، و خێڤەتێ لسەر من ڤەنەدەن، و ب بخوردانکان ل دویڤ من نەهێن، و ب لەز من ببەن». وه‌كی به‌ری وه‌غه‌ركرنا وی خانيه‌ك ل (ذي الحليفة) هه‌بوو، وه‌ك خێر دابوو موالیێن خوو. وه‌لیدێ كورێ عوتبه‌ی نامه‌یه‌ك بۆ خه‌لیفه موعاویه‌یێ كورێ ئه‌بی سوفیانی نڤیسی و ئاگاهدار كر ب مرنا ئه‌بو هوره‌یره‌ی، موعاویه‌ی ژی به‌رسڤ دا و فه‌رمان لێ كر كو میراتگرێن ئه‌بو هوره‌یره‌ی بژمێریت، و ده‌هـ هزار درهه‌مان بده‌ته وان، و ب باشی جیرانه‌تییا وان بكه‌ت.
پتر ژ ڤێ چه‌ندێ به‌حسێ خێزانا ئه‌بو هوره‌یره‌ی نه‌هاتیه كرن كو هه‌ڤژینه‌كا وی ب ناڤێ «بوسرا كچا غه‌زوان» هه‌بوو، و ژ زارۆكان كوره‌كێ وی یێ ب ناڤێ موحه‌ڕه‌ڕ هه‌بوو كو ئێك بوو ژ وان یێن حه‌دیس ژێ ڤه‌گۆهاستین، و عه‌بدولڕه‌حمانێ كورێ ئه‌بو هوره‌یره‌ی، و بیلالێ كورێ ئه‌بو هوره‌یره‌ی؛ و كچه‌كا وی هه‌ڤژینا تابعی سه‌عیدێ كورێ موسه‌یه‌بی بوو. ل دۆر ڕیخسارێ ئه‌بو هوره‌یره‌ی، ئه‌و زه‌لامه‌كێ ئه‌سمه‌ر بوو، ناڤبه‌را هه‌ردوو ملێن وی یا به‌رفره‌ه بوو، ددانێن وی یێن پێشیێ ژێكڤه بوون، و دوو گیسك هه‌بوون. حه‌ز ژ گاڤ و سوعبه‌تان دكر، هاتیه ڤه‌گۆهاستن كو دیتبوو زارۆك ب شه‌ڤێ یارییا قه‌لێ دكه‌ن، ب نه‌په‌نی دچوو د ناڤا وان دا و هه‌ستا وان پێ نه‌دبوو، هه‌تا خوه دهاڤێته د ناڤا وان دا. و پێیێن خوه ل عه‌ردی ددان، ب ڤێ چه‌ندێ دڤیا وان ب كه‌نی بینیت، زارۆك ژێ دترسیان و هه‌ر ئێك بۆ لایه‌كی دره‌ڤی، و ب ئێكدو دكه‌نین.
وەرگێرانا وی بو فەرمودێن پێغەمبەری سلاڤێن خودێ لسەر بن :
ئەبو هورەیرە دگەل پێغەمبەر محمدی (سلاڤ لێ بن) ما ژ دەمێ موسلمان بووی سالا 7ێ کۆچی، و فرەهیا ژبەرکرنا وی هاریکاریا وی کر کو ژمارەکا مەزن یا حەدیسێن پێغەمبەری وەربگریت. زەهەبی د ژیانناما ئەبو هورەیرەی دا د پەرتووکا خوە "سیر أعلام النبلاء" دا دبێژیت کو حەدیسێن ئەبو هورەیرەی د "مسند بقي بن مخلد" دا گەهشتینە 5374 حەدیسان، بوخاری و موسلمی ل سەر 326 حەدیسان ژ وان ڕێککەفتینە، و بوخاری ب تنێ 93 حەدیس و موسلمی 98 حەدیس ڤەگۆهاستینە. هەروەسا موحەقق شوعەیب ئەلئەرنائووطی د ڤەکۆلینا خوە یا "مسند أحمد" دا 3870 حەدیس بۆ وی هژمارتینە. ئەبو ئیسحاق ئیبراهیمێ کوڕێ حەربێ عەسکەری د سەدێ سێیێ کۆچی دا "مسند أبي هريرة" کۆم کر، و کۆپیەک ژێ ل پەرتووکخانا کۆپریلی ل تورکیا پاراستی یە، هەروەکی تەبەرانی ژی موسنەدەکا ئەبو هورەیرەی د بەرهەمەکێ دا کۆم کریە.
لەوما گەلەک ژ قوتابیێن حەدیسا پێغەمبەری ل دۆر وی کۆم بوون، کو بوخاری هژمارا وان پتر ژ 800 زەلام و ژن تخمین کریە کو ژ ئەبو هورەیرەی ڤەگۆهاستیە. هەڤچەرخێن ئەبو هورەیرەی شاهدیا زیرەکیا وی د فرەهیا ژبەرکرنێ دا دایە، لێ ئەبو هورەیرەی گۆتیە کو عەبدوللایێ کوڕێ عەمرێ کوڕێ عاسی ژ وی پترتر ژبەر دکر. و هەڤچەرخێن ئەبوو هورەیرەی شاهدی بۆ دا کو ئەو یێ ئێکێ بوو د بەرفرەهیا ژبەرکرنێ دا، لێ ئەبوو هورەیرەی گۆت کو عەبدوللا یێ کوڕێ عەمرێ کوڕێ عاسی ژ وی ب ژبەرتر بوو، ژبەر کو عەبدوللای ئەو حەدیسێن ژبەر دکرن دنڤیسین، لێ ئەبوو هورەیرەی نەدنڤیسی.
هەروەسا ئەبوو هورەیرەی قورئان ژبەر کر، و ل سەر ئوبەیێ کوڕێ کەعبی خواند، و ئەعرەجی ژ وی وەرگرت.
مەروانێ کوڕێ حەکەمی ژبەرکرنا ئەبوو هورەیرەی تاقی کر، و وی دەمی مەروان والیێ مەدینێ بوو، ب ڤێ چەندێ کو گازی ئەبوو هورەیرەی کر و داخواز ژێ کر حەدیسان بۆ بێژیت، و مەروانی فەرمان دا نڤیسەرێ خۆ ل پشت پەردەکێ بروونیت و هەر تشتێ گوهـ لێ دبیت بنڤیسیت. ئەبوو هورەیرەی دەست پێ کر حەدیسان بۆ مەروانی گۆتن.
پاشی پشتی دەمەکی مەروانی فرێکره سەر ئەبوو هورەیرەی و داخواز ژێ کر حەدیسان بۆ بێژیت، و فەرمان دا نڤیسەرێ خۆ هەڤبەر بکەت دگەل یا وی نڤیسی، وی دیت کو پیتەک ژ پیتەکێ نەگوهۆڕی بوو. وی دەمی مەروانی گۆتێ: «تۆ دزانی مە هەمی حەدیسێن تە نڤیسینە؟»، ئەبوو هورەیرەی گۆت: «تە کر؟»، گۆت: «بەلێ»، گۆت: «ئەوێ بۆ من بخوینە»، وی ژی خواند. ئەبوو هورەیرەی گۆت: «هین ژبەر کرن، و ئەگەر هین گوهێ خۆ بدەنە من هین دێ ژێبەن»، مەروانی ژی ژێبر، و ئەبوو هورەیرەی گۆت: «وەکی مە ڤەگێڕای هوسا ڤەگێڕن».
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە