ریبارێ نیل

 

ریبارێ نیلی :

 ڕووبارێ نیل (ب قبطی: ⲫⲓⲁⲣⲟ، ب لوغەندی: Kiira، ب نوبی: Áman Dawū) ڕووبارەکێ دیرۆکی یە ل باکورێ ڕۆژهەلاتا ئەفریقیا دڕێژیت، و درێژترین ڕووبارە ل کیشوەرێ ئەفریقیا و درێژترین ڕووبارە ل جیهانێ، لێ هندەک ناکۆکی لسەر هەنە ژبەرکو هندەک ڤەکۆلین دبێژن ڕووبارێ ئەمازۆن کێمەکێ درێژترە. درێژاهیا ڕووبارێ نیل نێزیکی 6,650 کم (4,130 میل)ە، و حەوزا ئاڤا وی یازدە وەلاتان ڤەدگریت کو دبێژنێ وەلاتێن حەوزا نیل، ئەوژی ئەڤەنە: تەنزانیا، ئۆگەندا، ڕواندا، بۆرۆندی، کۆمارا کۆنگۆیا دیموکرات، کینیا، ئەسیۆپیا، ئێریتریا، باشورێ سوودانێ، کۆمارا سوودانێ و مسر. ڕووبارێ نیل ژێدەرێ سەرەکی یێ ئاڤێ یە ب تایبەتی بۆ مسر و سوودانێ، مسر ب ڕێژا نێزیکی 97% پشتا خۆ ب نیل دبەستیت بۆ ئاڤا ئاڤدانێ و ڤەخوارنێ.  ڕووبارێ نیل دوو لقێن سەرەکی هەنە، ئەو ژی: نیلێ سپی و نیلێ شین. نیلێ سپی سەرچاوێ نیلێ بخۆ یان ژێدەرێ هەرە دوورە، لێ نیلێ شین ژێدەرێ پتریا ئاڤا ڕووباری یە، چونکی 68% ژ ئاڤ و لەهیێ بخۆڤە دگریت. نیلێ سپی ژ نیلێ شین درێژترە و ژ هەرێما گۆلێن مەزن ل ناڤەراستا ئەفریقیا دەردکەڤیت، لێ لقێ هەرە دوور یێ نیلێ سپی هەتا نوکە ب دروستی نەهاتیە زانین، و یان دکەڤیتە ڕواندا یان بوروندی. نیلێ سپی بەر ب باکوری د تەنزانیا، گۆلا ڤیکتۆریا، ئۆگەندا و باشورێ سودانێ ڕا دچیت. لێ نیلێ شین ژ گۆلا تانا ل ئەسیوپیا دەردکەڤیت و ژ باشورێ ڕۆژهەلات بەر ب سودانێ ڤە دچیت. هەردوو ڕووبار، سپی و شین، ل باکورێ پایتەختێ سودانێ، خەرتوم، دگەهنە ئێک.

ڕووبارێ نیل د بیابانا سودانێ ڕا بەر ب باکوری بۆ مسرێ دچیت و د ناڤ باژێرێ قاهیرە ڕا دەرباز دبیت، ئەوا دکەڤیتە سەر دەلتایا مەزن یا ڕووباری (دەلتایا نیل)، پاشی ڕووبار د ناڤ هەردوو باژێرێن دمیاط و ڕەشید ڕا دەرباز دبیت و ل دوماهیێ دڕێژیتە دناڤ دەریایا سپی یا ناڤین. ئەڤرۆ پتریا ئاکنجیێن باژێرێن مسرێ ل سەر درێژاهیا وان بەشان ژینگەها خۆ پێکدئینن، دەستپێکری ژ نهالا نیل ل باکورێ ئەسوان.

روبەرێ ریبارێ نیلی

 ڕووبارێ نیلێ دیرۆکەکا گەلەک کەڤن هەیە، ژبەرکو ل سەر کەنارێن وی ئێک ژ کەڤنترین شارستانیێن جیهانێ پەیدا بوو، کو ئەو ژی شارستانیا فیرعەونانە ئەوا دیرۆکا وێ بۆ پتر ژ ٥٠٠٠ سالان ڤەدگەڕیت. ڤێ شارستانیێ (ل گەل شانشینێن سودانی) ژ چەرخێن کەڤنارە پشتەڤانی ل سەر ڕووباری کریە، دەمێ چاندن چالاکیا سەرەکی بوو، ب تایبەتی ل سودان و مسرێ. لەورا فەیەزانا (ڕابوونا ئاڤا) نیلێ گرنگیەکا مەزن د ژیانا مسرا کەڤن و نۆبی دا هەبوو. ل دەڤ فیرعەونان، فەیەزان ب ڕێوڕەسمێن هەما بێژە یێن پیرۆز ڤە گرێدای بوو، و ئاهەنگێن "وەفا نیل" بۆ کەیفخۆشی ب فەیەزانێ دگێران. هەروەسا ئەڤ ئاهەنگە ل سەر دیوارێن پەرستگەهـ و گۆڕێن خۆ و ل سەر ئەهرامان وەک نەخش تۆمارکرینە، دا کو ڕادەیێ پیرۆزکرنا خۆ بۆ فەیەزانێ دیار بکەن. لێ د سەردەمێ ئیسلامی دا، والیان ژی گرنگی ب فەیەزانێ دا، و "پێڤەرێ نیلێ" بۆ پێڤانا فەیەزانێ ب شێوەیەکێ دروست دیزاین کر، و ئەڤ پێڤەرە هەتا نوکە ژی ل "گەزیرەتا ڕەوزە" ل قاهیرە مایە.  ڤەکولەر ل دیف ڤەکولەران هاتن بۆ ڤەدیتنا ژێدەرێن نیلێ و هەمی هەو و کەمپین د ڤەدیتنا ژێدەرێ ڕویباری دا شکەستن خوار، چونکی ئەڤ گەشتە پڕ مەترسی بوون. هیرۆدۆتی سەرەدانا باژێرێ ئەسوان کر و بەرەڤ باشوور چوو حەتا گەهشتیە تاڤگەها ئێکێ، لێ ئەو شاش بوو دەمێ گۆتی کو بەلکی ژێدەرێن نیلێ ل ڕۆژئاڤا بن نێزیک گۆلا چاد. پاشی ئیمپراتۆر نیرۆ هات و هندەک شاند هنارتن بۆ ڤەدیتنا ژێدەرێن نیلێ سپی، لێ ئەو زڤڕین پشتی بۆ وان دیار بووی کو چوونا پێشتر گەلەک مەترسی تێدا هەنە. لێ جوگرافیناسێن عەرەب ب درێژی د پەرتووکێن خۆ دا بەحسێ نیلێ و ژێدەرێن وی کرینە، ژ وان ژی ئیدریسی یێ کو دبێژیت ڕویبارێ نیل ژ گۆلەکا مەزن ل باشوور دەردکەڤیت، و مێژوونڤیس تقی الدین المقریزی و ئیمام ئەحمەدێ کوڕێ محەمەدێ کوڕێ عبدالسلام المنوفی و محمد بن موسى الخوارزمی و عبدالله بن عبد العزيز البكري کو ئێکەم جوگرافیناسێ موسلمان بوو ل وەلاتێن مەغربێ و قەزوینی و یێن دی. ڕووبارێ نیلى ئیلهام بوو بۆ هەلبەستڤان و نڤیسەر و ئەدیبان، ئەوێن بەشێن تایبەت بۆ داناین د پەرتووک و بەرهەمێن خۆ دا. گەلەک ئەفسانە و خورافات ل دۆر ڕووبارى هاتنە چێکرن، یا ب ناڤ و دەنگتر خورافاتا بیکا نیلى بوو ل دەڤ فرعەونان، کو دهاتە خەملاندن و پاشى دهاڤێتنە د نیلى دا وەکو قوربانی بۆ خوداوەندێ حابى، پاشان ل جیهانا دى شوو ب خوداوەندى دکر.

ل داوییا هەشتێیان؛ وەلاتێن حەوزا نیلى تووشى هشکە سالیێ بوون ژ ئەگەرێ لاوازیا لافاوا نیلى، کو بوویە ئەگەرێ کێمیا ئاڤێ و پەیدابوونا خەلایەکا مەزن ل سودان و ئەسیوپیا، لێ مسرێ ژ کارتێکرنێن وێ ئاریشێ نەناڵى، ژبەر کۆگەها مەزنا ئاڤێ د گۆلا ناسرى دا ل پشتا سەدێ عالی. ڕووبارێ نیلى ژ سەدێ نۆزدێ وەرە حەز و تەمەعا هێزێن داگیرکەر بوو و هەتا نوکە ژى یێ هوسایە، چەندین ڕێککەفتن د ناڤبەرا وەلاتێن حەوزا نیلى دا هاتنە ئیمزاکرن بۆ پارڤەکرنا ئاڤێ، ئەو ڕێککەفتنێن کو پتریا وەلاتێن حەوزا نیلى ڕەت دکەن و ب ڕێککەفتنەکا ستەمکارانە دبینن کو بۆ سەردەمێ داگیرکاریێ ڤەدگەڕیت.

نەخشەیەکێ روبارێ نیلی کو زانا الخوارزمي وێنە کریە

نڤیسین : رێباز فيصل