نوژداریا چاڤان :

نۆژداریا چاڤان (ب ئنگلیزی: Ophthalmology) لقەکە ژ نۆژداریێ یە یێ گرێدای ب نەخۆشی و نەشتەرگەریێن چاڤان و ڕێڕەوێن دیتنێ، و ڤان تشتان ڤەدگریت: چاڤ، دەمارێ دیتنێ، تۆڕا چاڤی، تەنێ شیشەیی، هایلێنە، قەزەحییە، قەڕنیە، پیلکا چاڤی، و دەڤەرێن دەوروبەرێن چاڤی وەکی: کۆئەندامێ ڕوندکا و پیلکێن چاڤی. نۆژدار و جەڕاحێ چاڤان گرنگیێ ب چارەسەرکرنا هەردوو چاڤان و نەخۆشی و شاشیێن شکانێ (الانکساریة) یێن تووشی دبن ددەت. ئەڤە دشێت چارەسەریا وان نەخۆشییان ڤەبگریت یێن تووشی چاڤی دبن ژ ئێشا چاڤان (الرمد) یان هەودانان، یان نەشتەرگەریێن ڕاستکرنا دیتنێ و چاندنا هایلێنان و چارەسەرکرنا ئاڤا ڕەش (السویرق) و ئاڤا سپی (السّاد) و نەخۆشیێن تۆڕا چاڤی و دەمارێ دیتنێ و نەخۆشیێن دی. ڕەوتا هندەک نەخۆشیێن چاڤان د ناڤبەرا توند وەکی ژدەستدانا ژنشکاف یا دیتنێ، و کێمتر ژ توند، و یا دۆمدرێژ وەکی ئاڤا سپی و نەخۆشیا تۆڕا چاڤی یا شەکرێ دایە.

ناڤ کرن :

  پەیڤا "ئوفثالمولوجی" ژ پەیڤا یۆنانی "ئوفثالمس" هاتیە کو ڕامانا وێ "چاڤ"ە، و پەیڤا "لوجی" (-logy) کو ڕامانا وێ "زانستێ خواندنێ" یە. لەوا، ڕامانا پەیڤا ئوفثالمولوجی ب پیتی ئانکو زانستێ خواندنا چاڤی یە. وەک لقەک ژ زانین و زانستان، زانستێ نەخۆشیێن چاڤی چاڤێن گیانەوەران ژی ڤەدگریت، ژبەرکو جوداهیێن وان ژ یێن مرۆڤان گەلەک کێم و سەیرن و نێزیکە ب تنێ جوداهیێن ئەناتۆمی بن نەکو جوداهی د سروشتێ نەخۆشیان دا.

مێژو یا وێ :

هندا کەڤن :

جەڕاحێ هندی سوشروتا (Sushruta) پەرتووکا سوشروتا سامهیتا (Sushruta Samhita) ب زمانێ سانسکریتیێ هندی نڤیسی نێزیکی ٨٠٠ سالان بەری زایینێ. وی نێزیکی ٧٦ نەخۆشیێن چاڤان شرۆڤەکرینە، ٥١ ژ وان ب جەڕاحی دهێنە هژمارتن، هەروەسا وی گەلەک ئامیرە و تەکنیکێن جەڕاحیێ شرۆڤەکرینە. شرۆڤەکرنا وی بۆ جەڕاحیا ئاڤا سپی یا چاڤی پتر ل دەرئینانا نیسکێ (عەدەسێ) ژ دەرڤەیی کەپسولا چاڤی دچوو، نەکو نڤاندنا نیسکێ. سوشروتا ب ئێکەم جەڕاحێ ئاڤا سپی دهێتە دانان.

بەری هیپۆکرات (ئەبوقرات) :

نۆژدارێن بەری سەردەمێ هیپۆکراتی پتر پشت ب تخمینێ گرێددا بۆ تێگەهشتنا وان ل دۆر توێکارییا (تشریحا) چاڤی، نەکو زانستێ ئەزموونی. وان سپیلکا چاڤی (تەبەقا سپی) و قەرنیا شەفاف یا کو تەبەقا دەرڤە یا چاڤی دگەل تەبەقا ناڤخۆیی و بیلبیلکا چاڤی و شلەیەکێ د ناڤەڕاستێ دا ڤەدپۆشیت، نیاسین. وان باوەر دکر کو ئەڤ شلە ناڤەندا دیتنێ یە و د ناڤبەرا چاڤ و مێشکی دا ب ڕێکا بۆریەکێ دهێتە ڤەگوهاستن. ئەرستۆی ئەڤ بیرۆکە ب ڕێکا ئەزموونێ پێش ئێخستن. 

ئەرستۆی چاڤێن گیانەوەران ڤەکۆلین کر و دیت کو چاڤ ژ سێ تەبەقان پێکدهێت نە دوو، و دیت کو شلەمەنی لسەر هەدەسێ (عەدەسێ) یا جێگیرە و پشتی مرنێ ڕەق دبیت و تەبەقێن دی ل نێزیکی ئێکن. ئەرستۆی و هەڤچەرخێن وی ئەو ڕاستی بەلاڤکر کو سێ بۆری دگەهنە چاڤی نە بتنێ ئێک. بۆریەک ژ هەر چاڤەکی دناڤ کەللاخێ سەری دا دگەهنە ئێک.

 ڕۆفس:

ڕۆفس مۆدێلەکا نویتر یا چاڤی دیارکر کو تەبەقا "ملتحمة" وەک تەبەقەکا چارێ یا ڕویکەشی لسەر چاڤی درێژ دبیت. ڕۆفس ئێکەم کەس بوو کو دوو ژوور دناڤ چاڤی دا نیاسین، ژوورەک ژ قەرنیێ بۆ هەدەسێ (عەدەسێ) (یا تژی ئاڤ)، و ژوورا دی ژ هەدەسێ (عەدەسێ) بۆ شەبەکیێ. نۆژدارێ یۆنانی گالینۆسی هندەک شاشی ڕاستڤەکرن وەکی چەماندنا قەرنیێ و عەدەسێ، سروشتێ دەمارێ بینینێ، و هەبوونا ژۆرا پاشیێ د چاڤی دا.

هەرچەندە ئەڤ مۆدێلە نێزیکی چاڤێ نوو بوو، لێ هندەک شاشی تێدا هەبوون. ئەڤ مۆدێلە ما حەتا ڤێزالیۆسی جەستێ هدبی (الجسم الهدبي) ڤەدیتی، دەمێ دیتی کو سپیاتیا چاڤی (الصلبة)، بەرگێ مشیمی (غلاف العين المشيمي) و قەرنی د ئێک خاڵ دا دگەهن ئێک. هەردوو ژۆر هاتنە دیتن کو هەمان شلەمەنی هەنە و عەدەسە ب بەرگێ مشیمی ڤە گرێدایە. گالینۆسی بەردەوامی دا هزرا جۆگەها ناڤەندی، لێ دەمارێ بینینێ بڕی و دیت کو یێ ڕەق بوو. گالینۆسی ب شاشی حەفت ماسولکەیێن چاڤی هژمارتن. هەروەسا وی جۆگەهێن ڕوندکا ژی ڤەدیتن.

 زانستێ نەخۆشیێن چاڤان ل ڕۆژهەلاتا ناڤین :

زانایێن عەرەب و فارس یێن موسلمان یێن سەردەمێن ناڤین، ل دەف وان تشتەکێ ئاسایی بوو کو تیۆریێ و پراکتیکێ ب ئێکڤە گرێدەن، و ئەڤە بکارئینانا ئامیرێن هویر یێن پیشەیی ژی بخۆڤە دگرت. لەوا وان ب ئاسایی دیت کو خواندنا چاڤی و بکارئینانا پراکتیکی یا ڤێ زانینێ ب ئێکڤە کوم بکەن.

ئیبن هەیسەم، زانایەکێ عەرەبێ موسلمان بوو، د پەرتووکا خۆ یا "زانستێ دیتنێ" (البصریات) دا لسەر دیتنێ و لەشکارییا (تشریحا) چاڤی نڤیسیە.

ئیبن نەفیس، زانایەکێ موسلمان خەلکێ شامێ بوو، پەرتووکەکا مەزن ب ناڤێ "پەرتووکا ڕێکخستی د زانستێ چاڤان دا" (كتاب المهذب في طب العيون) نڤیسیە، کو لسەر دوو بەشان بوو: زانستێ تیۆری یێ نەخۆشیێن چاڤان، و دەرمانێن سادە و ئالۆز یێن چاڤان.

نڤیسین : رێباز فیصل