كهرل

 

 ئەلەکترۆلیت (یان ب ڤەگوهاستنا پیتی: الكهرل) هەر تشتەکێ ماددەییە کو ئایۆنێن ئازاد تێدا هەبن و دبنە ناڤەندەکا ڤەگوهاستنا کارەبێ. نموونە بۆ ئەلەکترۆلیتی، شلاڤا ئاڤی یا ئەسیدێ کبریتیکە. ئەو ژ ئایۆنێن هایدرۆجینێ یێن پۆزەتیڤ (+H) و ئایۆنێن کبریتاتێ (-SO4) یێن نگەتیڤ د ناڤ شلاڤی دا پێک دهێت. ئەلەکترۆلیت ئێکە ژ سێ ئەندامێن پێدڤی بۆ گەهاندنا کارەبێ د خولەکەکێ دا، کو بۆ نموونە د خانەیا گەلڤانی دا ئەڤەنە: لەوحەکێ مس + لەوحەکێ زەنگ + ئەلەکترۆلیت. ئەلەکترۆلیت ب ناڤێ شلاڤێن ئایۆنی دهێنە نیاسین. ژ وان جورێن حەلیایی و یێن ڕەق ژی هەنە، وەکی د پاتریێن وشک دا.

ئەلەکترۆلیت د پاترییان دا دهێتە بکارئینان، هەروەسا د ڕەنگکرنا گەلڤانی ب کانزایان دا ژی دهێتە بکارئینان، وەکی ڕەنگکرنا ب زێڕی و ڕەنگکرنا ب زەنگی و یێن دی.

پێشەکی :

 ماددێن کارۆلایت (کەهرەلی) ب گشتی د ناڤا گەراوەیێن (محلولێن) ترشی (ئەسیدی)، تفتێ (قەلەوی) یان خوێی دا هەنە. هەروەسا هندەک گاز ژی وەک ماددێن کارۆلایت کار دکەن ل ژێر پلەیێن گەرماتییا بلند یان پەستانێن نزم. دشێت گەراوەیێن کارۆلایت ژی ژ حەلاندنا هندەک پۆلیمەرێن ئەندامی (عضوی) چێببن، وەک DNA و پۆلیپەپتاید، و پۆلیمەرێن دەستکرد (وەک پۆلیسترین سۆلفات)، و وی دەمی دبێژنێ پۆلی‌ئەلەکترۆلایت (عدیدة الکهرل)، کو بارگەیێن کارەبایی یێن زۆر تێدا هەنە.

گەراوەیێن کارۆلایت ب گشتی چێدبن دەمێ خوێیەک د حەلینەرەکی (مذیب) دا دهێتە دانان وەک ئاڤێ. پێکهاتە دحەلن ژ ئەگەرێ کارلێکا گەرمیداینامیکی دناڤبەرا حەلینەر و گەردیلەیێن حەلیایی د پرۆسەیەکێ دا کو دبێژنێ حەلاندن (ذوبان). دەمێ خوێیا خارنێ (NaCl) د ئاڤێ دا دهێتە دانان، گرێدانێن دناڤبەرا ئایۆنێن سۆدیۆم و کلۆریدا ب ڤی ئاوایی ژێکڤەدبن:

NaCl(s) → Na+ + Cl-

کارۆلایت (کەهرەل) ب سادەیی ئەو ماددەیە یێ د ئاڤێ دا دحەلیت دا کو گەراوەیەکێ گەهینەرێ تەزوویێ کارەبایێ بدەت.  دشێت ئەلەکترۆلیت د ناڤا گەراوەیێ دا ب "چڕ" بهێتە وەسفکرن ئەگەر خودان تەرکیزەکا بلند یا ئایۆنان بیت، و ب "ڕەق" دهێتە وەسفکرن ئەگەر خودان تەرکیزەکا نزم یا ئایۆنان بیت. ئەگەر ڕێژەیەکا مەزن ژ ماددێ حەلیایی د ئاڤێ دا بحەلیت، دێ تەرکیزەکا بلند بدەستڤە ئینین، و ئەگەر ب تەمامی نەحەلیت، دێ تەرکیزەکا لاواز بدەستڤە ئینین. و ئەڤە تایبەتمەندیەک ژ تایبەتمەندیێن پێکهاتێن کیمیایی یە کو پشتێ ب تایبەتمەندیێن حەلینەر و ماددێ حەلیایی ڤە دبەستیت. دشێت دیاردە و تایبەتمەندیێن ئەلەکترۆلیتان بهێنە بکارئینان بۆ دەرئینانا عنصەران، وەکی دەرئینانا ئەلەمنیۆمی و دەرئینانا پێکهاتێن حەلیایی د ناڤا گەراوەیێ دا. 

گرنگی د زانستێ کارێ ئەندامان دا (فیزیۆلۆجیا) :

ئایۆنێن سەرەکی د زانستێ کارێ ئەندامان دا (فیزیۆلۆجی) ئەڤەنە: سۆدیۆم +Na، پۆتاسیۆم +K، کالسیۆم 2+Ca، مەگنیسیۆم 2+Mg، کلۆر -Cl، فۆسفات 3-PO4، و بایکربۆنات -HCO3.

نیشانا بارگا کارەبایی (-) یان (+) ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت کو ماددە ئایۆنان بخۆڤە دگریت. ئایۆن ژی گەردیلەنە (ذەررەنە) کو بەلاڤبوونا ئەلکترۆنێن وان یا نەهەڤسەنگە، ئەڤ چەندە ژی یان ژ ئەگەرێ وەرگرتنا گەردیلێ بۆ ئەلکترۆنەکێ زێدە و دبیتە بارگە سالب، یان ژی گەردیلە ئەلکترۆنەکێ یان پتر ژ دەست ددەت و دبیتە بارگە پۆزەتیڤ (موجب). ئەڤ چەندە هندەک جاران د شیبوونێن کیمیایی دا ڕوویددەت. بۆ نموونە د ڤی بابەتێ مە دا، گەردیلا سۆدیۆمێ ئەلکترۆنەک ژ دەستدا و بوو ئایۆنەکێ بارگە پۆزەتیڤ، و گەردیلا کلۆری ئەلکترۆنێ ژ دەستدایی یێ سۆدیۆمێ وەرگرت و بوو ئایۆنەکێ بارگە سالب.

هەمی زیندەوەرێن پێشکەفتی پێدڤی ب هەڤسەنگیەکا ئەلکترۆلیتی یا ئالۆز و هویر د ناڤبەرا ژینگەها ناڤ و دەرڤەی خانێ دا هەیە (واتە هەڤسەنگی د ناڤبەرا هژمارا بارگێن سالب و پۆزەتیڤ دا). فشارێ ئۆزمۆزی ڕۆلەکێ گرنگ دگێڕیت، ب تایبەتی پاراستنا پلا ئۆزمۆزی یا هویر یا ئەلکترۆلیت/کەهرەلان. ئەڤ پلا ئۆزمۆزیە کارتێکرنێ ل بەلاڤبوونا ئاڤێ د لەشی دا دکەت و ڕێکدئێخیت (ئاڤدان)، و پلا ترشاتیا خوینێ، و بۆ کارکرنا دەمار و ماسولکان یا سەرەکییە.  ل گيانەوەران دا میکانیزمێن جودا ھەنە کو ب ھویری تەرکیزا کارەبگرێن (ئیلکترۆلیتێن) جودا ڕێک دئێخن.

ھەردوو شانێن ماسولکەیی و دەمارەیی ل لەشی دا ب شانێن کارەبایی دھێنە ھەژمارتن. ماسولکە و دەمار ب چالاکیا کارەبگری دناڤبەرا شلەمەنیا دەرڤەی خانێ یان ناڤبەینی و شلەمەنیا ناڤ خانێ دا چالاک دبن. کارەبگر دشێن ب ڕێیا پێکھاتێن پرۆتینی یێن دناڤ پەردێ خانێ دا کو دبێژنێ کەناڵێن ئەیۆنی، بچنە دناڤ پەردێ خانێ دا و ژێ دەربکەڤن. بۆ نموونە، گرژبینا ماسولکان، پشتێ ب ھەبوونا کالسیۆم، سۆدیۆم و پۆتاسیۆمی ڤە گرێددەت. ئەگەر ئەڤ کارەبگرە ب ئاستەکێ تژی نەبن، ماسولکە تووشی لاوازیێ یان گرژبینێن ب ئێش دبن.

ھەڤسەنگیا کارەبگری ب وەرگرتنا وان ماددەیان دھێتە پاراستن یێن کو کارەبگر تێدا ھەین، یان ب ڕێیا دەڤی یان ب ڕێیا دەرزیێن ناڤ خوينھێنەران (وەریدی). و ب ڕێیا ھورمۆنێن لەشی دھێتە کۆنترۆلکرن، و گولچیسک کارەبگرێن زێدە ژ لەشی دەرێخن. جێگیریا کارەبگران د لەشێ مرۆڤی دا ب ھاریکاریا ھورمۆنان دھێتە ڕێکخستن، وەکی ھورمۆنێ میزھاتنێ یێ کو د ڕژێنێ ئەدرینالی دا بەرھەم دھێت، و ھورمۆنێ ڕژێنێ قورقورکێ. تێکچوونا کارەبگران (وەکی ھشکەبوون یان زێدەھیا شلەمەنیان د لەشی دا) دشێت ببیتە ئەگەرێ ئاریشەیێن دلی و دەمارەیی، و دشێت ببیتە ئەگەرێ چوونا نەخۆشخانێ ب لەز.

 کیمیایا کارەبایی :

شروڤەکرنا ئاڤێ دەمێ ئەلەکترۆلیتەک (کەهرەل) هەبیت و جەهدەکا کارەبایی بکەڤیتە سەر، کارەب د ناڤ ئەلەکترۆلیتێ دا دچیت. کارلێکەکا کیمیایی ل کاتۆدێ (مەهبەت) چێدبیت و هندەک ئەلەکترۆنان ژ ئانۆدی (مەسعەد) دمێژیت. کارلێکەکا دی ل ئانۆدی چێدبیت و ئەلەکترۆنان بەرهەم دئینیت، ئەڤێن کاتۆد وەردگریت. ئەنجام ئەوە کو بارگەیەکا کارەبایی یا سالب ل دەوروبەرێن کاتۆدێ د ناڤ ئەلەکترۆلیتێ دا کوم دبیت، و بارگەیەکا کارەبایی یا پۆزەتیڤ ل دەوروبەرێن ئانۆدی کوم دبیت. ئایۆن د ناڤ ئەلەکترۆلیتێ دا دچن دا ڤان بارگەیێن کارەبایی هەڤسەنگ بکەن دا کو کارلێک بەردەوام بیت و تەیارەکا ئەلەکترۆنان دەرباز ببیت.

**نموونە:** د گەراوەیەکا خوێیا ئاسایی (کلوریدا سۆدیۆمێ NaCl) د ئاڤێ دا، کارلێکا کاتۆدێ دێ ب ڤی ڕەنگی بیت:

2H2O + 2e− → 2OH− + H2

و دێ بلبلینکێن گازا هایدرۆجینێ پێک ئێن کو بلند دبن و ژ گەراوەیێ دەردکەڤن، هەروەسا ئەڤ کارلێکا ل خوارێ ل ئانۆدی چێدبیت:

-2H2O → O2 + 4H+ + 4e

و گازا ئۆکسجینێ پێک دهێت و ب شێوێ بلبلینکان بلند دبیت.ل سەر کاتۆدێ (المهبط)، بارگەهێن سۆدیۆمێ (+Na) یێن وەکhev دگەل بارگەهێن سالب (-OH). هەروەسا ل سەر ئانۆدێ (المصعد)، بارگەها سالب یا کلۆری (-Cl) دگەل بارگەها پۆزەتیڤ (+H) وەکhev دبیت. بێی هەبوونا ئایۆنان د ناڤا ئەلەکترۆلیتێ دا، ئەو بارگەهێن ل دۆر ئەلەکترۆدان دێ رەوتا بەردەوام یا بارگەهێن دی کێم کەن، ژ بەر کو هاتن و چۆنا ئایۆنێن ئاڤێ (+H) و (-OH) د ناڤ ئاڤێ دا ژ ئەلەکترۆدەکێ بۆ یێ دی، دەمەکێ درێژتر وەردگریت ل گۆرەی هاتن و چۆنا بلەز یا ئایۆنێن خوێیێ (+Na) و (-Cl) یێن کو ژ ئالیێ ژمارێ ڤە زۆرترن.

نڤیسین : رێباز فیصل