دەریایا مری
دەریایا مری "بحر المیت" :
بەحرا مری گۆلەکا سۆرا داخستیە دکەڤیتە دناڤ رویێت ئوردنێ دا د هێلا سوری-ئەفریقی دا، لسەر هێلا سنورێ د ناڤبەرا ئوردن و فەلەستینا دیرۆکی دا (کەنارێ رۆژئاڤا و ناڤخۆیا داگیرکری).
بەحرا مری ب وێ چەندێ بناڤ و دەنگە کو نزمترین خالە لسەر رویێ ئەردی، ئاستێ کەنارێن وێ دگەهشتە نێزیکی ٤٠٠ مەتران ل بن ئاستێ دەریایێ ل گۆرەی تۆمارێن سالا ٢٠١٣. هەروەسا بەحرا مری ب توندییا سۆراتییا خۆ دهێتە نیاسین، رێژا خوێ تێدا دگەهیتە نێزیکی ٣٤%، کو ئەڤە نەهـ هێندەی رێژا خوێ یە د بەحرا ناڤین دا، و ئێکە ژ بلندترین رێژێن سۆراتیێ د ناڤا ئاڤێن جیهانێ دا. ئەڤ خوێیە ژی ژبەر هندێ پەیدا بوویە کو ئەڤ گۆلە دوماهی جهێ ئاڤێ یە یا دچیتە تێدا، چونکی چ دەرچوون بۆ نینن.
فرەهیا بەحرا مری د بەرفرەهترین حالەت دا دگەهیتە ١٧ کم، و درێژاهییا وێ نێزیکی ٧٠ کم یە. رووبەرێ وێ ل سالا ٢٠١٠ گەهشتە نێزیکی ٦٥٠ کم٢، و د چوار دەهکێن بۆری دا ب رێژا پتر ژ ٣٥% کێم بوویە. هەروەسا کەش و هەوایێ بیبانی یێ دەڤەرێ کو ب گەرماتی و هشکاتی و رێژا بلند یا هەلمبوونێ دهێتە نیاسین، رۆلەکێ مەزن د زێدەکرنا رێژا وێ خوێیێ دا دگێریت. ئاستێ بەحرا مری ڤان دوماهییا تووشی پاشڤەچوونەکا بەردەوام بوویە، و ئەڤ چەندە ژی بۆ چەند ئەگەرێن سەرەکی ڤەدگەڕیت، وەک بکارئینانا زۆر یا ژێدەرێن ئاڤێ، یا هەرە گرنگ ژی ڕووبارێ ئوردنێ، و پالڤەدانا ئاڤێ بۆ حەوزێ باشووری، ژبەرکو بەحرا مری نوکە ژ دوو حەوزا پێکدهێت؛ باکوری و باشووری کو نیڤدورگەها لسان وان ژێک جودا دکەت. و ئەنجامێ نزمبوونا بەردەوام یا ڤی ئاستی، پشکا باشوور یا دەریایێ تووشی هشکاتیێ بوویە، چونکی پشکا باشووری کێمتر کوورە ژ یا باکوری، و بلنداهیا ئاستێ کەنارێ وێ دگەهیتە 401 مەتران ل بن ئاستێ ڕوویێ دەریایێ. و دگەل هشککرنا پشکا باشووری، گۆلێن ئاڤێ بۆ هەلمکرنا ئاڤێ و بەرهەمئینانا پۆتاسی و ماددێن کیمیایی یێن دی وەک مەنگەنیز و مەگنسیۆم و برۆمین ل کارگەهێن پۆتاسێ یێن ئیسرائیلی، و کۆمپانیا پۆتاسا عەرەبی ل ئوردنێ هاتنە چێکرن. و ئەو گۆلێن ئاڤێ پێدڤی ب پالڤەدانەکا مەزن یا ئاڤا بەحرا مری و هەلمکرنا وێ هەنە، و ڤێ چەندێ کارتێکرنەکا مەزن ل سەر زێدەبوونا نزمبوونا ئاستێ ڕوویێ دەریایێ کر. ڕێژا سالانە یا نزمبوونا ئاستێ ڕویێ دەریایێ د دەهـ سالێن بوری دا گەهشتیە هندی ژدەستدانا سالەکا تمام، ب جورەکێ ئاستێ وێ نێزیکی ئێک مەتر هەموو سالەکێ نزم دبیت. ئەڤ ڕێژە د سالا 2012ێ دا ب شێوەکێ بەرچاڤ زێدەبوو، و نزمبوونا ئاستێ دەریایێ گەهشتە 1.40 مەتران. نزمبوونا کەلەکەکری یا ئاستێ ئاڤێ بوویە ئەگەرێ گهورینێن مەزن ژی د توپوگرافیا دەڤەرێن دەوروبەر و د دەریایا سپی یا ناڤین دا، کو گهورینێن ڤەگەر تێدا نینە ل بەشێ باکوری ژی بخوڤە دگریت، ژ دروستبوونا جۆگەهان، و ڤەکێشانا ژ کەناران، و زیانێن گەهشتینە ژێرخانا ئابووری (ڕێک و پر) و پارێزگەهێن سروشتی.
دەریایا مرى گەلەک یا گرنگە بۆ پیشەسازى و گەشتوگوزاریێ ل دەڤەرێ، چونکی پێکهاتا ئاڤا وێ ژ ئاڤا سروشتى جودایە، ب هەبوونا ڕێژەیەکا بلند یا کالسیوم و پۆتاسیۆمى. و ئەڤ چەندە ل کارگەهێن هەردوو لایەنێن ئوردنی و ئیسرائیلی دهێتە مفاوەرگرتن. گرنگیا مێژوویی و گەشتیاری یا دەڤەرا حەوزا بەحرا مری بۆ بەحرێ بخۆ و کەنارێن وێ ڤەدگەڕیت، ل جهێ کو هندەک شوونوارێن ئەسەری و ئایینی یێن گرنگ ل دەڤەرێ هەنە وەکو مەسادا، و خربەتا قەمران، و شەکەفتا پێغەمبەر لوطی، زێدەباری پێکهااتەیێن خێی یێن سرۆشتی، و کەشوهەوایێ وێ یێ بەربەلاڤ، هەمییان بەحرا مری کرییە خالا ڕاکێشانا گەشتیاری یا جیهانی، ب تایبەتی د بوارێ گەشتیاریا چارەسەریێ دا. و دەڤەر ب هەزاران ژوورێن ئوتێلان بخۆڤە دگریت، کو ل پشکا باکورێ ڕۆژهەلات ل ئوردنێ کومدبن، زێدەباری پشکا ڕۆژئاڤا یا کو دکەڤیتە سەر حەوزا باشووری. و هاتییە بەربژارکرن دا ببیتە ئێک ژ حەفت سەرسورهمێنەرێن سرۆشتی یێن جیهانێ د بیاڤێ دەریاچەیان دا. و سەرەڕای هندێ کو دەولەتا فەلەستینێ پشکەکا وێ دکەڤیتە سەر بەحرا مری، لێ دەستهەلاتێن ئیسرائیلی ڕێکێ نادەنە فەلەستینیان کو مفای ژ ژێدەرێن خوە یێن بەحرێ وەربگرن، بەلکو ب تمامی وان قەدەغە دکەن بچنە کەنارێ بەحرا مری ب بەهانەیا ئەولەهیێ. و مافێن فەلەستینیان د وەرگرتنا مفای ژ پشکا خوە ژ بەحرا مری دا، خالا گرنگ د دانوستاندنێن ئاشتیێ دا پێکدئینیت، زێدەباری مافێن وان د ئاڤا ڤەخوارنێ دا.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە