چەرخێ برونزی

 

چەرخێ برونزی :

 سەردەمێ برۆنزی ژ نێزیکی 3300 بەری زایینی هەتا 1200 بەری زایینی ڤەدکێشیت، ب بکارئینانا برۆنزی و هەبوونا نڤیسینا دەستپێکی ل هندەک دەڤەران و تایبەتمەندیێن دی یێن دەستپێکی یێن شارستانیەتا باژێری دهێتە نیاسین. سەردەمێ برۆنزی قۆناغا سەرەکی یا دوویێ یە ژ سیستەمێ سێ سەردەمان، ئەوێ کریستیان یۆرگنسن تۆمسنی ل سالا 1836 پێشنیارکری بۆ پۆلێنکرن و ڤەکۆلینا جڤاک و مێژوویا کەڤن.

شارستانیەتەکا کەڤن پشکەک ژ سەردەمێ برۆنزی دهێتە هژمارتن ئەگەر وێ برۆنز بەرهەمئینابیت ب ڕێکا هەلاندنا مسێ خۆ و تێکەلکرنا وی دگەل قەلاعی، زەرنیخ یان کانزایێن دی، یان ژی گوهۆرینا تشتێن دی ب برۆنزی ژ دەڤەرێن بەرهەمئینانێ ل جهێن دی. برۆنز ژ کانزایێن دی یێن وی سەردەمی یێن بەردەست ڕەقتر و خۆڕاگرترە، و ئەڤ چەندە ڕێک دا شارستانیەتێن سەردەمێ برۆنزی کو مفایەکێ تەکنۆلۆژی وەربگرن.  ل گەل هەبوونا زۆرا ئاسنی ب شێوەیەکێ سرۆشتی ل سەر ئەردی، پلەیا گەرماتییا بلندتر یا پێدڤی بۆ هەلاندنێ کو ب ١٢٥٠ پلەیێن سیلیزی دهێتە تخمینکرن، زێدەباری زەحمەتییا کارکرنا د گەل کانزای، ئەڤە بوو ئەگەر کو هەتا دوماهییا هەزارا دووێ بەری زایینێ ژ بکارئینانا بەربەلاڤ دویر بیت. پلەیا هەلاندنا نزم یا قەلاعی ٢٣١,٩٣ پلەیێن سیلیزی و خالا هەلاندنا مسێ یا هەڤبەرکی نزم کو ١٠٨٥ پلەیێن سیلیزی یە، د شیانێن کۆرەیێن (کویرێن) گۆزەگەریێ یێن سەردەمێ بەری (نوی) دا بوون، کو دزڤڕنە ٦٠٠٠ سال بەری زایینێ و دشیا پلەیێن گەرماتیێ بلندتر ژ ٩٠٠ پلەیان بەرهەم بینیت. خاماتێن مسێ و قەلاعی کێم بوون، ژ بەر کو ل ڕۆژئاڤایێ ئاسیا چ برۆنزێ قەلاعی نەبوو هەتا کو بازرگانیکرنا ب برۆنزی ل هەزارا سیێ بەری زایینێ دەستپێکری. ل هەموو جیهانێ، ب گشتی سەردەمێ برۆنزی ل دویڤ سەردەمێ بەریێ نوی (العصر الحجري الحديث) هات، و سەردەمێ مسێ (العصر النحاسي) وەکی قۆناغەکا ڤەگۆهاستنێ بوو.

شارستانییێن سەردەمێ برۆنزی د پێشکەفتنا نڤیسینێ دا جودا بوون. ل گۆرەی بەلگەیێن شوونوارناسی، شارستانییێن ل میزۆپۆتامیا (بلاد الرافدين) و مسرێ، کەڤنترین سیستەمێن نڤیسینێ یێن کرداری (پراکتیکی) پێش ئێخستن. دهێتە گۆتن کو سەردەمێ برۆنزی ب هەڕفینا سەردەمێ برۆنزی یێ درەنگ ب دوماهی هاتیە، کو ئەو دەمەکێ هەڕفینا جڤاکی یا بەرفرەهـ بوو د چەرخێ دوازدێ بەری زایینێ دا، د ناڤبەرا نێزیکی سالێن 1200 و 1150 بەری زایینێ. ڤێ هەڕفینێ کارتێکرن ل سەر دەڤەرەکا مەزن یا رۆژهەلاتا دەریایا ناڤین و رۆژهەلاتا نێزیک کر، ب تایبەتی مسر و رۆژهەلاتا لیبیا و بەلقان و دەریایا ئیجە و ئەنادۆل و قەوقاز. ئەو بۆ گەلەک شارستانیێن سەردەمێ برۆنزی ژ نشکەکێ ڤە، ب توندی و ئالۆزیا چاندی بوو، و بوو ئەگەرێ پاشکەفتنەکا ئابووری یا دژوار بۆ هێزێن هەرێمی، و ئەڤە ژی دەستپێکا چەرخێن تاری یێن یۆنانی بوو.

بازرگانی :

بازرگانی و پیشەسازیێ ڕۆلەکێ سەرەکی د پێشکەفتنا شارستانیێن سەردەمێ برۆنزی یێ کەڤن دا گێڕا. و دگەل دیتنا پارچەیێن شوونوارى یێن شارستانیا دۆلا سندێ ل میزۆپۆتامیا (وڵاتێ د ناڤبەرا دوو ڕووباران دا) و مسرا کەڤن، یا ئاشکرایە کو ئەڤ شارستانیە نە بتنێ د پەیوەندیێ دا بوون دگەل ئێکودو، بەلکو بازرگانی ژی دکر.

بازرگانیا دەستپێکێ یا ڕێکێن دوور نێزیکی بتنێ بۆ کەرەستەیێن گرانبها بوو وەکو بەهارات، قوماش و کانزایێن ب قیمەت. ڤێ چەندێ نە بتنێ ئەو باژێرێن خودانێ ڕێژەیەکا زۆر ژ ڤان بەرهەمان گەلەک دەولەمەند کرن، بەلکو بۆ ئێکەم جار د مێژوویێ دا بوو ئەگەرێ تێکەلبوونا چاندی ژی.

ڕێکێن بازرگانیێ بتنێ لسەر ڕێکێن بیانی نەبوون، بەلکو ب ڕێکا ڕێکێن دەریایی ژی بوون. ئێکەم و بەرفرەهترین ڕێکێن بازرگانیێ ئەو بوون یێن ل سەر درێژاهیا ڕووباران وەکو ڕووبارێ نیل، دیجلە و فوراتێ، و ئەڤە بوو ئەگەرێ مەزنبوونا باژێران لسەر کەنارێن ڤان ڕووباران. هەروەسا، خودانکرنا حێشتران پاشتر هاریکاری کر بۆ هاندانا بکارئینانا ڕێکێن بازرگانی یێن بیانی، و دۆلا سندێ ب دەریایا سپی یا ناڤین ڤە گرێدا. ئەڤە ژی بوو ئەگەرێ سەرهلدانا باژێران ب شێوەیەکێ بەرچاڤ ل هەر جهەکێ ڕاوەستیانگەهەکا کاروانی یان بەندەرەک لێ هەبا.

هندەک پارچێن دیروکی یێن برونزی ل دایگوک ری هواسون ل کوریایا باشور

نڤیسین : رێباز فیصل