ئیبراتوریەتا رومانی یا روژئاڤا

ئیمراتوریەتا رومانی یا روژئاڤا :

ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ڕۆژئاڤا (Western Roman Empire) نیڤا ڕۆژئاڤا یا ئیمپراتۆریا ڕۆمانی بوو پشتی کو دیۆکلتیانۆسی ل سالا 285 جودا کری؛ و نیڤا دی یا ئیمپراتۆریا ڕۆمانی بوو ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ڕۆژهەلات، کو ئەڤرۆ پتر ب ناڤێ ئیمپراتۆریا بیزەنتی دهێتە نیاسین.

پشتی جودابوونێ، ڕۆما پایتەخت نەما. ل سالا 286، مێدیۆلانوم (میلانا نوکە) بوو پایتەختێ ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ڕۆژئاڤا. و ل سالا 402، پایتەخت جارەکا دی هاتە ڤەگوهاستن، ڤێ جارێ بۆ ڕاڤێنا.

ئیمپراتۆریا ڕۆژئاڤا د ناڤبەرا سەدێن سێیێ و پێنجێ دا د چەند قۆناغێن ڤەقەتیایی دا هەبوو، وەک ئەنجامێ سیستەمێ حوکمرانیا چواری یا دیۆکلتیانۆسی و ئێکگرتنەڤا پاشتر ب دەستێ کۆنستانتینێ ئێکێ و یولیانێ موڕتەد (324-363). تیۆدۆسیۆسێ ئێکێ (379-395) دوماهیک ئیمپراتۆرێ ڕۆمانی بوو کو حوکمێ ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ئێکگرتی کر. پشتی مرنا وی ل سالا 395، ئیمپراتۆریا ڕۆمانی ب شێوەیەکێ هەردەمکی پارچە بوو. ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ڕۆژئاڤا ب فەرمی ب دەستبەرداربوونا ڕۆمۆلۆس ئۆگستۆلۆسی ل ژێر فشارا ئۆدۆئاکەری ل 4 ئەیلۆنا 476 ب دوماهیک هات، و ب شێوەیەکێ نەفەرمی ب مرنا یولیۆس نێپۆسی ل سالا 480.

هەرچەندە ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ڕۆژهەلات بۆ دەمەکێ کورت ڤەگەڕاند، لێ ئیمپراتۆریا ڕۆمانی یا ڕۆژئاڤا جارەکا دی ڕانەبووڤە. ب کەفتنا ئیمپراتۆریا ڕۆمانی، سەردەمەکێ نوی د دیرۆکا ئەوروپادا دەستپێکر: سەردەمێن تاری.

هێمایێ وان

فرهـبوونا کۆمارا ڕۆمانی گەهشتە ڕاددەیەکێ کو حکومەتا ناڤەندی ل ڕۆما نەدشیا ب شێوەیەکێ کاریگەر حوکمێ ویلایەتێن دویر بکەت. ب تایبەتی پەیوەندی و ڤەگوهاستن ئاریشەیەکا مەزن بوو د ناڤا ئیمپراتۆریەتا بەرین دا. نووچەیێن داگیرکاریان، سەرهلدانان، کارەساتێن سرۆشتی، یان بەلاڤبوونا پەژیکان یان ب گەمیان یان ب ڕێکا سیستەمێ پۆستێ دگەهشتن، و گەلەک جاران دەمەکێ زۆر دڤیا هەتا دگەهشتنە ڕۆما، و هەروەسا بۆ فەرمانێن ڕۆما ژی کو دڤیابا ل ویلایەتا مەبەست بهێنە بجهئینان. ژ بەر ڤێ ئەگەرێ، حاکمێن ویلایەتان د ڕاستی دا ب ناڤێ کۆمارا ڕۆمانی حوکم دکر.

بەریا دامەزراندنا سێیانا دووێ یا کو ژ ئۆکتاڤیان، مارک ئەنتۆنی، و مارکوس ئیمیلیوس لێپیدوس پێکدهات. ئەنتۆنی ویلایەتێن ڕۆژهەلاتی وەرگرتن: ئاخایا، مەقدۆنیا و ئیپیروس (هەڤبەر ب یۆنانا نوکە)، بیثینیا، پۆنتوس و ئاسیا (ویلایەتا ڕۆمانی) (هەڤبەر ب ترکیایا نوکە)، و سوریا، قبرس و بەرقە. ئەڤ دەڤەرە بەری هنگی ژ لایێ ئەسکەندەرێ مەزن ڤە هاتبوونە داگیرکرن؛ لەوا گەلەک ژ چینا سەردەست یا ب ڕەگەز یۆنانی و مەقدۆنی بوو. هەمی دەڤەر، ب تایبەتی باژێرێن مەزن، د ناڤ چاندی یۆنانی دا حەلیابوون، و گەلەک جاران زمانێ یۆنانی وەک زمانێ گشتی دهاتە بکارئینان.

ژ لایێ خۆڤە، ئۆکتاڤیانی ویلایەتێن ڕۆمانی یێن ڕۆژئاڤا وەرگرتن: ئیتالیا (سەردەمێ ڕۆمانی) (ئیتالیایا نوکە)، غالیا (فرەنسایا نوکە)، غالیا بێلجیکا (پشکەک ژ بێلجیکا، هۆلەندا و لۆکسمبۆرگا نوکە) و هیسپانیا (ئیسپانیا و پورتوگالا نوکە). د ڤان دەڤەران دا ژی کۆلۆنیێن یۆنانی و قەرتاجی ل دەڤەرێن کەناری هەبوون، لێ هۆزێن کەلتی وەک غالی و کەلتی-ئیبێری ژ لایێ چاندی ڤە زاڵ بوون.

و لێپیدوسی ویلایەتا بچووک یا ئەفریقیا (هەڤبەر ب تونسا نوکە) وەرگرت. ب لەز، ئۆکتاڤیانی ئەفریقیا ژ لێپیدوسی ستاند، و هەروەسا دەست بسەر کۆلۆنیا یۆنانی یا سیسیلیایێ ژی دا گرت.

ب شکەستنا مارک ئەنتۆنی، ئۆکتاڤیانێ سەرکەفتی دەست ب سەر ئیمپراتۆریەتا ڕۆمانی یا ئێکگرتی دا گرت. دەمێ کو ئیمپراتۆریەتا ڕۆمانی ب هەبوونا چەندین چاندان دهاتە نیاسین، هەمیان بەرەڤ ڕۆمانیبوونەکا پلە ب پلە دچوون. دەمێ کو هەردوو چاندێن یۆنانی یێ زاڵ ل ڕۆژهەلاتی و یێ لاتینی یێ زاڵ ل ڕۆژئاڤا ب شێوەیەکێ کاریگەر ئێکدو تەمام دکر، پێشهاتێن سیاسی و لەشکەری د دوماهیێ دا بوونە ئەگەر کو ئیمپراتۆریە ل سەر بنەمایێ وان هێلێن چاندی و زمانی بهێتە پارڤەکرن.

ئیمبراتوریەتا رومانی د بەرفرهـ ترین روبەرێ خودا

ئالایێ وان

نڤیسین : رێباز فيصل