ئەفلاطون :

ئەفلاتون (ب لاتینی: Plato) (ب یۆنانی: Πλάτων) (ژیا 427 ب.ز - 347 ب.ز) ئەرستۆکلیسێ کورێ ئەرستۆنی یە، یۆنانیەکێ کلاسیکی، بیرکاریزان، و نڤیسەرێ چەندین دانوستاندنێن فەلسەفی بوو. ئەو دامەزرێنەرێ ئەکادیمیا ئەسینایە، کو ئێکەم پەیمانگەها خواندنا بلندە ل جیهانا ڕۆژئاڤا. مامۆستایێ وی سوکرات و قوتابیێ وی ژی ئەرستۆ بوو. ئەفلاتونی بنەمايێن ئێکێ یێن فەلسەفا ڕۆژئاڤا و زانستان دانان. ئەو قوتابیێ سوکراتی بوو، و کارتێکرن ل بیروباوەرێن وی کربوو و هەروەسا ب سێدارەدانا وی یا بێداد کارتێکرن لێ ببوو.

ژێهاتن و شێوازێ ئەفلاتونی وەک نڤیسەر د دانوستاندنێن وی یێن سوکراتی دا (نێزیکی سیهـ و شەش دانوستاندن) دیار بوو، یێن کو بابەتێن فەلسەفی یێن جودا ل خۆ دگرن: تیۆرا زانینێ، لۆجیک، زمان، بیرکاری، کو تێدا داهێنان کر و د هەمی فەلسەفا خۆ دا پشت پێ بەست، و ل سەر دیوارێ مالا خۆ ڤێ گۆتنێ نڤیسیبوو: «یێ نە ئەندازیار بیت، نەهێتە ژۆر بۆ دەف من». زێدەباری میتافیزیک، ئەخلاق و سیاسەتێ.

وێنەیەکێ پەیکەرێ ئەفلاطونی

ژیانا وی :

 ل ناڤێ «ئەرستۆکلیس کوڕێ ئەرستۆن» ل ئەسینا یان ئەجانیتس ژ دایک بوویە، رۆژا ژ دایکبوونا وی ب دروستی نەهاتییە زانین، لێ ژ ئەگەرێ زۆرە ل سالا 427ێ بەری زایینێ ژ دایک بووبیت. ب ئەفلاتۆن هاتییە نیاسین، کو ڕامانا وێ (ملـفرهـ) یە، ژبەر بەرینییا ئەنییا وی و مەزناتییا لەش و بالایا وی. ئەفلاتۆن ژ خێزانەکا ئەرستۆکراتی یا کەڤنار بوو کو ڕۆلەکێ گرنگ د جڤاکێ یۆنانی دا هەبوو. بابێ وی ئەرستۆن بوو و ژ بنەماڵا کۆدێرین بوو و دەیکا وی فریکتۆنا بوو. زەلامێ دەیکا وی فۆرلامس ژ سۆلۆنی، خودانکرنا وی ل ستۆیێ خۆ گرت. ئەفلاتۆن د باشترین دەمێن ئەسینا دا ژیا، دەمێ کو ڕۆشنبیریا یۆنانی د لوتکەیا گەشەکرنا خۆ دا بوو ل سەردەمێ پێرێکلیس -سەردەمێ زانستێ سۆکراتی و هونەرێ فیدیاسی-.

لگۆری ئەوا دیرۆکنڤێس دیۆجین لایەرتیۆس (200ز) بەحس دکەت، ڕەچەلەکا بابێ ئەفلاتۆنی ژ رەخێ بابێ وی ڤە دزڤریتە سەر ئێک ژ پاشایێن ئەسینا ب ناڤێ کۆدرۆس و ژ رەخێ دەیکا وی ڤە دزڤریتە سەر پاشایێن میسینیا. ناڤێ دەیکا ئەفلاتۆنی پەریکتیۆنی (Περικτιόνη) بوو و ئەو ژ نڤشێ یاسادانەر و هۆزانڤانێ یۆنانیێ ئەرستۆکراتی سۆلۆن بوو.  پێرکتۆنی خوشکا کریتیاسێ یۆنانی (Κριτίας) و کچا کارمیدۆسی (Χαρμίδης) بوو، هەردوو کەسایەتیێن دیار بوون ژ سیهـ ستەمکاران یان ئۆلیگارشیێن کو پشتی هەڕفینا ئەسینایێ ل دوماهییا شەڕێ پێلۆپۆنێسی (٤٠٣-٤٠٤ ب.ز) هاتین. ئەرستۆن و پێرکتۆنی، دەیبابێن ئەفلاتۆنی، سێ زارۆکێن دی ژبلی ئەفلاتۆنی هەبوون، یێ مەزن ئادمینتۆس و یێ دی گلاوکۆن و یا دوماهیێ پۆتۆن –دایکا فەیلەسوفی سپیۆسیپۆس ئەوێ پشتی مرنا ئەفلاتۆنی بوویە سەرۆکێ ئەکادیمییا وی-. لدیڤ یا ئەفلاتۆنی د پەرتووکا کۆمار دا گۆتی، ئادمینتۆس و گلاوکۆن ژ وی مەزنتر بوون.

ئەفلاتۆنی ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ پشکداری د ژیانا سیاسی دا نەکریە، لێ هەول ددا ب هەر ڕێکەکێ بیت بیرۆکێن خۆ بجهـ بینیت، و داخوازا گوهۆڕینا هەمی سیستەمێ سیاسی و "کرنا فەیلەسوفان ب پاشا" دکر.

  جیهان ب تەمامی د ئاراستێ هزرا خێرێ دایە، لێ ئەڤە ڕوینەدا، چونکی سیمون، پێریکلیس، تیمۆستۆکلیس و میلسیادیس، ئەتینایی باشتر لێ نەککرن، بەلکو کارێ وان بتنێ لسەر فرەهکرنا سنورێن ئەتینا بوو، و وان بخۆ ژی ئەو خرابی و ستەما د ناڤ ئەتیناییان دا هەبوو نیاسی، و ئەڤە وێ ڕامانێ ددەت کو ئەو د پەروەردەکرنا وان دا ب ڕوحا خێرێ و دادپەروەریێ بسەرنەکەفتن یان ژی وان نەڤیا وەبکەن، ئەفلاتوونی د «گورگیاس» دا نڤیسیە:

ئەفلاتوون: ئەز باوەرم ئەز دگەل هندەک ئەتیناییان - دا نەبێژم بتنێ ئەز - کارەکێ سیاسی یێ ڕاستەقینە دکەم.

د گەڕیانێن خۆ دا، ئەفلاتوون گەشت کر بۆ سیراکیوز و ل وێرێ هەڤالینی دگەل زاوایێ حاکم دیونیسیوسێ مەزن کر، کو ناڤێ وی زاڤای دیون بوو، لێ حاکم ژ ئالۆزیێن سیاسی ترسییا، ڤێجا ئەفلاتوون دەرێخست. دەمێ دیونیسیوس ل سالا 367ێ بەری زایینێ وەغەرکری، دیونی بۆ ئەفلاتوونی هنارت دا کو بهێت و ئاراستەیی دیونیسیوسێ بچویک -حاکمێ نوی- بکەت. کارتێکرنا ئەفلاتونی لسەر حاکمی بۆ دەمەکێ کورت بەردەوام بوو، و ل دیڤ گومانا زۆر، وی ئاراستە کربوو بۆ خواندنا ئەندازیاریێ -وەک زانستەکێ سەرەکی بۆ حاکمێ نموونەیی-. پشتی دەمەکێ کورت، دیون ب وێ یەکێ هاتە تاوانبارکرن کو چاڤێ وی ل دەستهەلاتێ یە و ژ کار هاتە لادان، و وی دەمی ئەفلاتون زڤری ئەسینایێ. ل سالا 361ێ بەری زایینێ، ئەفلاتون بۆ جارا سیێ چوو سەقەلیێ (صقلية) د هەولەکێ دا کو ئاشتیێ د ناڤبەرا دیونیسیوس و دیونی دا دروست بکەت، لێ هەولێن وی ب سەرنەکەفتن، و خوە د ناڤ شەرەکێ ناڤخۆیی دا دیت کو ب زەحمەت ژێ قورتال بوو، و ب ڤی ڕەنگی ڕێبازا وی یا سیاسی ب شکەستن و بێهیڤیبوونێ ب دوماهیک هات.

ژبلی ڤی چالاکییا سیاسی یا سنوردار، ئەفلاتونی چل سالێن دوماهیێ یێن ژیانا خوە ل ئەسینایێ بۆ زانستی و وانەگوتنێ تەرخان کرن. ئەو هەڤژینی پێک نە ئینا، و ل قوتابخانا خوو د ناڤ قوتابیێن خوو دا ژیا. وی ژیانەکا خۆش و ڕەفەهـ دژیا، و دیوجنیسێ کەلبی هێرش کرە سەر ژبەر گەلەکیا تشتێن گرانبها د مالا ویدا. وی بەردەوام هزرو بیرێن خۆ پێش دئێخستن، و کێمەکێ بەری مرنا خۆ هندەک گوهرین د بەشێ ئێکێ یێ پەرتوکا خۆ «کۆمار» دا کربوون، ئەوا کو چەند سالەکێن بەرێ نڤیسی.

ئەفلاطون ل لایێ چەپێ ئەرستو ل لایێ راستێ

نڤیسین : رێباز فيصل