شەرێ موهاج "دەولەتا عثماني" 1526
شەرێ موهاج: کاڤلکرنا شانشینا هنگاریا و ڤەکرنا دەرگەهێ ئەوروپا
پێشەکی :
د دیرۆکا مرۆڤایەتیێ یا پڕی ڕوودان و شەر دا، هندەک شەر هەنە کو نە تنێ ئاراستەیێ مێژوویا دوو گەل یان دوو ئیمپراتۆریەتان دگوهۆرن، بەلکی کاریگەریەکا هەمیشەیی و دوورمەودا ل سەر نەخشەیێ سیاسی و جوگرافی و شارستانی یێ هەموو جیهانێ بجە دهێلن. بێگومان، شەرێ موهاج (Mohács) یەک ژ وان شەرێن چارەنڤێسسازە. ئەڤ شەرێ کو ل ڕوژا ٢٩ێ تەباخا سالا ١٥٢٦ێ، ل دەشتەکا بەرفرەهـ ل باشوورێ هنگاریا یا ئەڤرۆ، ل نێزیک باژێرکێ موهاج، د ناڤبەرا هێزێن مەزن یێن ئیمپراتۆریەتا عوسمانی ب سەرکردایەتیا سوڵتانێ دەیێ، سوڵتان سلێمانێ قانونی، و سوپایێ پێکئینای ژ هنگاری، چیکی، کرواتی، پۆلەندی و سەربازێن ئەلمانی ب سەرکردایەتیا پاشایێ گەنج، لایۆشێ دوویەم (Louis II) دا ڕوویدای، نە تنێ داستانەکا سەربازی یا خوێناوی بوو، بەلکی خاڵەکا وەرچەرخانێ یا یەکجار گرنگ بوو د دیرۆکا ئەوروپایێ و پەیوەندیێن د ناڤبەرا جیهانا ئیسلامی و مەسیحیەتێ دا.
شەرێ موهاج، کو د چاڤکانیێن دیرۆکی یێن عوسمانیان دا ب ناڤێ "میدان مەحشەرا موهاجێ" دهێتە نیاسین، ب دەمێ خوە یێ کورت (نێزیکی دوو سەعەتان) و ئەنجامێن خوە یێن کاڤلکەر و دوورمەودا دهێتە جوداکرن. د ڤی شەرێ کورت دا، سوپایێ شانشینا هنگاریا، کو بۆ چەندین سەدەکان وەک بەربەستەکێ موکم ل هەمبەر بەرفرەهبوونا عوسمانیان بەر ب ناڤەندا ئەوروپایێ ڤە ڕاوەستیابوو، ب شێوەیەکێ تەمام هاتە تێکشکاندن. کوشتنا لایۆشێ دوویەم، پاشایێ هنگاریا و بۆهیمیا، د شەرێ دا، لگەل ژناڤچوونا پتریا سەرکردە و میر و خانەدانێن مەزن یێن وەلات، بوو ئەگەرێ هەلوەشیانا دەستهەلاتا ناڤەندی ل هنگاریا و ڤەکرنا دەرگەهێن ئەوروپایێ ب ڕوویێ عوسمانیان ڤە.
پاشخانا دیرۆکی و ئەگەرێن هەلگیرسانا شەرێ :
بۆ تێگەهشتنەکا دروست ژ گرنگی و ئەگەرێن شەرێ موهاج، دڤێت ئەم بزاڤرەکێ بکن بۆ ناڤا هەل و مەرجێن سیاسی، جڤاکی و سەربازی یێن سەدەیێ شازدێ. ئەڤ سەدەیە، سەردەمێ گوهۆڕینێن مەزن و تێکچوونا هەڤسەنگیێن هێزێ ل ئەوروپا و جیهانێ بوو.
١. بلندی و هێزا ئیمپراتۆریەتا عوسمانی د سەردەمێ سوڵتان سلێمانێ قانونی دا:
ل دەمێ کو سوڵتان سلێمانێ قانونی (١٥٢٠-١٥٦٦) تەختێ ئیمپراتۆریەتا عوسمانی وەرگرتی، دەولەتا وی د قووناغا هەرە ب هێز و مەزنا خوە دا بوو. بابێ وی، سوڵتان سەلیمێ ئێکێ (یاووز)، شیا بوو د ماوەیەکێ کورت دا هەردوو دەولەتێن مەزن یێن وی سەردەمی ل ڕۆژهەلاتا ناڤین، دەولەتا سەفەوی ل ئیرانێ (د شەرێ چالدێران دا ل سالا ١٥١٤) و دەولەتا مەمەلووکیان ل مسر و شامێ (د شەرێن مەرج دابق و ڕەیدانیە دا ل سالێن ١٥١٦-١٥١٧) تێکبشکێنیت. ب ڤێ چەندێ، نە تنێ سەروەت و سامانەکێ زۆر و زەبەلاح کەفتە د دەستێ عوسمانیان دا، بەلکی هەموو خاکا شام، مسر، حیجاز و باکوورێ ئەفریقایێ کەفتنە بن دەستهەلاتا وان و کلیلا کەعبا پیرۆز و خەلافەتا ئیسلامێ بۆ ئەستەنبۆلێ هاتە ڤەگوهاستن.
سوڵتان سلێمان، کو ل ڕۆژئاڤا ب ناڤێ "سلێمانێ مەزن" (Suleiman the Magnificent) و ل ڕۆژهەلات ب ناڤێ "قانونی" دهێتە نیاسین ژ بەر چاکسازیێن وی یێن بەرفرەهـ د بوارێ یاسا و کارگێریێ دا، میراتگرێ ڤێ هێزا مەزن بوو. ئەو خودان دیدەکا بەرفرەهـ و ئارمانجێن مەزن بوو بۆ بەرفرەهکرنا سنوورێن ئیمپراتۆریەتا خوە، ب تایبەتی بەر ب ناڤەندا ئەوروپایێ ڤە. ئەو ب خوە سەرکردەیەکی سەربازی یێ زیرەک و خودان ئەزموون بوو و سوپایەکێ ب هێز و ڕێکخستی، ب تایبەتی هێزا پیادە یا ئینکیشاریان کو وەک باشترین و دیسپلینکریترین هێزا سەربازی یا وی سەردەمی دهاتە هژمارتن، ل بن دەستێ وی بوو.
ئارمانجا سەرەکی یا سوڵتان سلێمانی شکاندنا هێزا هنگاریا بوو. هنگاریا، کو ب "دەرگەهێ ئەوروپایێ" دهاتە ناڤکرن، بۆ چەندین سەدەکان وەک بەربەستێ سەرەکی ل هەمبەر پێشرەویێن عوسمانیان ڕاوەستیابوو. ژ سەردەمێ سوڵتان مورادێ ئێکێ و شەرێ کۆسۆڤۆ یێ ئێکێ (١٣٨٩) وەرە، ناکۆکی و شەر د ناڤبەرا عوسمانی و هنگاریان دا بەردەوام بوون. سەرکردەیێ مەزنێ هنگاری، یانۆش هونیادی (John Hunyadi)، د سەدەیێ پازدێ دا شیا بوو بۆ ماوەیەکێ درێژ پێشرەویێن عوسمانیان ڕابگریت و چەندین شکەستنان ب وان بینیت. لێ د سەردەمێ سوڵتان سلێمانی دا، هەڤسەنگییا هێزێ ب شێوەیەکێ بەرچاڤ د قازانجا عوسمانیان دا بوو.
ل سالا ١٥٢١، سوڵتان سلێمانی ئێکەم هەوا خوە یا سەربازی یا مەزن بەر ب ئەوروپایێ ڤە دەستپێکر و شیا قەلاتا ستراتیژی یا بەلگرادێ، کو ب "کلیلا هنگاریا" دهاتە نیاسین، فتح بکەت. ڤێ سەرکەفتنێ ڕێک بۆ هێرشەکا مەزنتر و یەکلاکەرتر بۆ سەر ناڤێ خاکا هنگاریا خوەشکر.
٢. لاوازی و پاشاگەردانییا شانشینا هنگاریا:
ل هەمبەر ڤێ هێزا مەزن و ڕێکخستی یا عوسمانیان، شانشینا هنگاریا د قۆناغەکا گەلەک لاواز و پڕی کێشە و ئاریشێن ناڤخۆیی دا دبووری.
کێشەیێن سیاسی و ناکۆکیێن ناڤخۆیی:
دەستهەلاتا ناڤەندی یا پاشایەتیێ گەلەک لاواز ببوو. خانەدان و میرێن مەزن (magnates) یێن هنگاریا، کو خودان زەوی و زار و هێزێن سەربازی یێن تایبەت بوون، گەلەک ب هێز ببوون و گوهدارییا فەرمانێن پاشای نەدکرن. ناکۆکی و ململانێیەکا توند د ناڤبەرا ڤان میران دا هەبوو ل سەر دەستهەلات و سامانێ، و قەت ل سەر ستراتیژیەکا نیشتیمانی یا هەڤپشک بۆ بەرەنگاربوونا مەترسیا عوسمانیان ڕێک نەدکەفتن. خەزینا دەولەتێ یا ڤالا بوو و پاشای پارە نەبوون کو سوپایەکێ موکمل و ب مووچە (mercenary army) ئامادە بکەت.
پاشایەکێ گەنج و بێ ئەزموون:
لایۆشێ دوویەم (Louis II)، پاشایێ هنگاریا و بۆهیمیا، ل دەمێ شەرێ موهاج تنێ ٢٠ سالی بوو. هەرچەندە ئەو وەک گەنجەکێ زیرەک و خوەندنەڤان دهاتە نیاسین، لێ ئەزموونا وی یا سیاسی و سەربازی گەلەک کێم بوو. ئەو نەشیا کو ناکۆکیێن د ناڤبەرا خانەدانێن وەلاتێ خوە دا چارەسەر بکەت و وان ل دۆر خوە کوم بکەت. بریارێن وی یێن سەربازی گەلەک جاران دکەفتنە بن کاریگەریا سەرکردەیێن جودا جودا و گەلەک جاران ژی یێن شاش بوون.
کێشەیێن جڤاکی و ئابووری:
ل سالا ١٥١٤، شۆڕەشەکا مەزن یا جوتیاران ب سەرکردایەتیا گیۆرگی دۆژا (György Dózsa) ل هنگاریا ڕوویدا. هەرچەندە ئەڤ شۆڕەشە ب شێوەیەکێ دڕندانە هاتە سەرکوتکرن، لێ برینێن وێ یێن کوور د ناڤ جڤاکی دا هێلان. پەیوەندی د ناڤبەرا جوتیار و چینا خانەدانان دا گەلەک خراب ببوون و جوتیاران هیچ حەز و ئارەزوویەک نەبوو کو بۆ بەرەڤانیکرن ژ وان میرێن کو زولم لێدکرن بچنە شەرێ. ڤێ یەکێ ژی کاریگەریەکا نەرێنی ل سەر شیانا کومکرنا سوپایەکێ نیشتیمانی کر.
کێمیا پشتەڤانییا دەرەکی:
سەرەرای هەموو گازندە و داخازیێن هنگاریا بۆ هاریکاریێ، وەلاتێن دی یێن ئەوروپایێ وەک پێدڤی ب هانا وێ ڤە نەهاتن. ئیمپراتۆرێ ڕۆمانی یێ پیرۆز، چارلسێ پێنجێ (Charles V)، کو د هەمان دەم دا پاشایێ ئیسپانیا ژی بوو، و پاشایێ فرەنسا، فرانسوایێ ئێکێ (Francis I)، د ناڤ شەرەکێ مەزن دا بوون ل ئیتالیا (شەرێن ئیتالی). فرەنسا، ژ بۆ لاوازکرنا ڕکابەرێ خوە چارلسێ پێنجێ، حەتا گەهشتبوو وی ڕادەی کو پەیوەندیێن نهێنی لگەل عوسمانیان دانابوون و هاندابوون کو هێرشی سەر مولکێن هەبسبورگیان بکەن. پاپایێ ڤاتیکانێ ژی، سەرەرای هندەک هەولێن کێم، نەشیا وەلاتێن مەسیحی ل سەر بەرەیەکێ هەڤپشک کوم بکەت.
ب ڤی شێوەی، د بەرەبەرییا شەرێ دا، ئیمپراتۆریەتا عوسمانی د لووتکا هێزا خوە دا بوو، لگەل سەرکردەیەکی ب هێز و سوپایەکێ ڕێکخستی و یەکگرتی. ل هەمبەر وێ، شانشینا هنگاریا ژ ناڤخۆ ڤە یا لاواز و پەرتبووی بوو، لگەل پاشایەکێ گەنج، ئابووریەکێ لاواز و بێ پشتەڤانیا دەرەکی. ئەڤ هەل و مەرجە بوونە ئەگەرێ سەرەکی کو ڕێ بۆ کارەساتەکا مەزن وەک یا موهاجێ خوەش ببن.
ئامادەکاری و ڕێپێڤانا سوپایان :
ل بهارا سالا ١٥٢٦، سوڵتان سلێمانی، پشتی کو فەتوایەک ژ شێخ الاسلام وەرگرتی، بریارا هێرشکرنا سەر هنگاریا دا. وی سوپایەکێ مەزن، کو ژمارا وی د ناڤبەرا ٦٠,٠٠٠ حەتا ١٠٠,٠٠٠ سەربازان دهاتە تخمینکرن، لگەل نێزیکی ٣٠٠ تۆپان، ل ئەستەنبۆلێ کومکرن. ئەڤ سوپایە ژ چەندین پشکێن جودا پێکدهات:
*سوپایێ ڕومێلیا (ئەوروپا):کو ژ سەربازێن بەلکانێ پێکدهات، ب سەرکردایەتیا بەیلەربەیێ ڕومێلیا.
*سوپایێ ئەنادۆلێ (ئاسیا): کو ژ سەربازێن تورک یێن ئەنادۆلێ پێکدهات، ب سەرکردایەتیا بەیلەربەیێ ئەنادۆلێ.
* هێزا ئینکیشاریان: هێزا تایبەت و هەلبژارتی یا سوڵتانی، کو دلێ سوپایێ عوسمانی بوون و ب دیسپلین و ئازایەتیا خوە ناڤدار بوون. سەرکردەیێ وان ئاغایێ ئینکیشاریان بوو.
* سیپاهی (سواره):هێزا سوارێن عوسمانی کو پتریا وان ژ تیمارداران (خودان زەوی) پێکدهاتن.
* ئاکنجی (Akinci):هێزێن سوارێن بێ مووچە و نەرێکخستی کو ئەرکێ وان یێ سەرەکی تالانکرن، ڕێخۆشکرن و تێکدانا ورەیا دوژمنی بوو.
*هێزا تۆپخانێ: عوسمانی خودان تۆپخانەیەکا ب هێز و مودرن بوون کو ڕۆلەکێ یەکلاکەر د شەران دا دگێرا.
ل ڕوژا ٢٣ێ نیسانا ١٥٢٦، سوپایێ عوسمانی ژ ئەستەنبۆلێ ب ڕێ کەفت. ڕێپێڤانەکا دوور و درێژ و دژوار بوو. بارانێن بەردەوام و لافاوان گەلەک زیان گەهاندنە پر و ڕێیان و ڕێپێڤان هێدی کر. سەرەرای ڤان هەموو ئاستەنگان، سوپایێ عوسمانی ب ڕێک و پێکی و دیسپلینەکا بلند بەردەوام بوو ل سەر ڕێیا خوە. وان چەندین باژێر و قەلاتێن گرنگ یێن وەک پترۆڤارادین و ئۆسیێک ب دەست ئێخستن و پرەکا مەزن ل سەر ڕووبارێ دراڤا ئاڤا کر دا کو سوپا ب سەلامەتی دەرباز بیت.
ل لایێ دی، هنگاری ب هێدی و بێ ڕێکی ئامادەکاری دکرن. پاشا لایۆشێ دوویەم بزاڤ دکر کو سوپایەکێ نیشتیمانی کوم بکەت، لێ وەک مە ئاماژە پێکری، خانەدانێن مەزن یان درەنگ دگەهشتنە بانگەوازا وی یان ژی هەر نەدهاتن. بۆ نموونە، یانۆش زاپۆلیا (John Zápolya)، کو میرێ هەرە ب هێزێ ترانسیلڤانیا بوو و خودان سوپایەکێ مەزن بوو، ب بیانوویێن جودا جودا خوە ژ گەهشتنا مەیدانا شەرێ دزی و حەتا دوماهیێ ژی نەگەهشت. هەروەسا هێزێن کرواتی ژی نەشیان ب دەمێ پێدڤی بگەهن.
ل دوماهیێ، پاشا لایۆش شیا سوپایەکێ کو ژمارا وی د ناڤبەرا ٢٥,٠٠٠ حەتا ٣٠,٠٠٠ سەربازان و نێزیکی ٨٠ تۆپان بوو، کوم بکەت. ئەڤ سوپایە پتریا وی ژ سوارێن گران یێن خانەدانان و سەربازێن ب کرێ یێن پیادە یێن وەک ئەلمانی و چیکی پێکدهات. سەرەرای کێمیا ژمارا وان، ورەیا سوپایێ هنگاری بلند بوو. وان باوەریەکا زێدە ب هێزا سوارێن خوە یێن گران هەبوو، کو د دیرۆکێ دا شیا بوون چەندین سەرکەفتنان ب دەست بێخن.
سەرکردەیێن هنگاری، ل جهێ کو ستراتیژیەکا بەرگریێ بکاربینن و ل پشت دیوارێن باژێرێن موکم بمینن حەتا کو هێزێن هاریکار دگەهن، بریارەکا ب لەز و شاش دا. وان بریار دا کو ل دەشتەکا ڤەکری، ل نێزیک موهاجێ، ڕووبروویێ سوپایێ مەزنێ عوسمانی ببن. ئەڤ بریارە ژ لایێ سەرکردەیێ سەربازی یێ خوەبەزل، پال تۆمۆری (Pál Tomori)، کو قەشەیەکێ جەنگاوەر بوو، هاتە دان. وی باوەری هەبوو کو هێرشەکا کتوپڕ و ب هێز یا سوارێن هنگاری دێ شێت ڕێزێن سوپایێ عوسمانی تێکبدەت و سەرکەفتنێ ب دەست بێخیت. ئەڤە شاشییەکا ستراتیژی یا کوشندە بوو کو دێ ب بهایەکێ گەلەک گران ل سەر هنگاریا تمام بیت.
ڕەوشا شەرێ ل دەشتا موهاجێ :
ل سپێدەیا ڕوژا ٢٩ێ تەباخا ١٥٢٦، هەردوو سوپا ل دەشتا موهاجێ ڕووبرووی ئێک بوون. دەشتەکا تەخت و بەرفرەهـ بوو کو بۆ بکارئینانا هێزا سواران گەلەک گونجای بوو. لێ هەبوونا هندەک زەلك و جۆێن ئاڤێ دێ کارتێکرنێ ل سەر لڤینا سواران کەت.
پلانا هنگاریان:
پلانا پال تۆمۆری سادە و ڕاستەوخۆ بوو: هێرشەکا تمام هێز ب دوو شەپۆلان.
*شەپۆلا ئێکێ: ب سەرکردایەتیا وی ب خوە، دێ ژ سوارێن گران یێن لایێ ڕاستێ پێک هێت و دێ هێرش کەتە سەر لایێ چەپێ یێ سوپایێ عوسمانی (سوپایێ ئەنادۆلێ). ئارمانج ئەوبوو کو ڤی لای تێکبشکێنن و بەرەڤ ناڤەندا سوپایێ عوسمانی ڤە بچن.
*شەپۆلا دوویێ: دێ ژ پاشا لایۆشێ دوویەم، سوارێن گران یێن مای، و پیادەیێن ب کرێ پێک هێت. پشتی سەرکەفتنا شەپۆلا ئێکێ، ئەڤ هێزە ژی دێ هێرش کەتە سەر ناڤەند و دلێ سوپایێ عوسمانی، کو جهێ ئینکیشاری و تۆپخانێ و سوڵتانی ب خوە بوو.
هنگاریان هێڤی دکر کو ب ڤێ هێرشا خێرا و ب هێز، سوپایێ عوسمانی تووشی شۆک و پاشاگەردانیێ بکەن و نەهێلن کو وان دەلیڤە هەبیت هێزا خوە یا مەزن و تۆپخانەیا خوە ب شێوەیەکێ کاریگەر بکاربینن.
پلانا عوسمانیان:
سوڵتان سلێمانی، کو سەرکردەیەکی سەربازی یێ شارەزا بوو، پێشبینیا پلانا هنگاریان کربوو. وی سوپایێ خوە ب شێوەیەکێ زیرەکانە ڕێکخستبوو کو بشێت بەرەنگاری هێرشا سوارێن گران ببیت و پاشی وێ بکەتە داڤکەکا کوشندە.
*ڕێزا ئێکێ: ژ سوپایێ ڕومێلیا ل لایێ ڕاستێ و سوپایێ ئەنادۆلێ ل لایێ چەپێ پێکدهات. ئەرکێ وان ئەوبوو کو هێرشا ئێکێ یا هنگاریان بگرن، و پاشی ب شێوەیەکێ تاکتیکی خوە پاشڤە بکێشن دا کو هنگاریان بەرەڤ ناڤەندێ ڤە ڕاکێشن.
*ڕێزا دوویێ (ناڤەند): دلێ سوپایێ عوسمانی بوو. ل ڤێرێ، ئینکیشاری ب شێوەیێ نیڤ هەیڤەکێ ڕاوەستیابوون و ل پشت وان، تۆپخانەیا مەزن یا عوسمانیان هاتبوو دانان. سوڵتان سلێمان ب خوە ژی لگەل پاسەوانێن خوە یێن تایبەت ل پشت ڤێ هێزێ بوو.
* داڤک (The Trap): پلانا سەرەکی ئەوبوو کو بهێلن سوارێن هنگاری یێن خوەبەزل هێرش بکەن و د ناڤ ڕێزێن ئێکێ دا دەرباز ببن. پاشی، دەمێ کو ئەو دگەهنە ناڤەندێ، دێ ژ هەموو لایان ڤە (ژ لایێ ئینکیشاریان، تۆپخانێ، و سوپایێن ڕومێلیا و ئەنادۆلێ کو دێ ل وان زڤرین) هێنە گەمارۆدان و ژناڤبرن.
دەستپێکرنا شەرێ و سەرکەفتنا دەمکی یا هنگاریان:
ل دۆر دەمژمێر ٣:٣٠ی پاشی نیڤرۆ، پال تۆمۆری فەرمانا هێرشێ دا. سوارێن گران یێن هنگاری، ب جل و بەرگێن خوە یێن پۆلایین و ب ورەیەکا بلند، وەک برووسکێ هێرش کرە سەر لایێ چەپێ یێ عوسمانیان، سوپایێ ئەنادۆلێ. ل دەستپێکێ، هێرش گەلەک سەرکەفتی بوو. هێزا سوارێن گران شیا ڕێزێن سوپایێ ئەنادۆلێ تێکبدەت و زیانەکا مەزن بگەهینیتە وان. سەربازێن ئەنادۆلێ، کو پتریا وان نەشیا بوون بەرگێریێ ل هەمبەر هێرشەکا وەها ب هێز بکن، دەست ب پاشڤەکێشانێ کر.
ئەڤ سەرکەفتنا دەمکی، هنگاری تووشی خوەبەزلبوونەکا زێدە کر. وان هزر کر کو شەر ب داوی دهێت و سەرکەفتن یا نێزیکە. پاشا لایۆشێ دوویەم، کو ل لایێ دی یێ مەیدانێ بوو، بێی کو ل هیڤیا ئەنجامێ داویێ یێ هێرشا تۆمۆری بمینیت، فەرمانا هێرشێ دا هێزێن خوە ژی. ئەڤە شاشییەکا دی یا ستراتیژی بوو، چونکی وی هەموو هێزا خوە ئێکجار خستە د شەرێ دا و هیچ هێزەکا پاشەڤە (reserve) نەهێلا.
داڤکا عوسمانی و تێکشکاندنا هنگاریان:
هنگاریێن سەرکەفتی یێن شەپۆلا ئێکێ و دوویێ، بێی کو هایداری پلانا عوسمانیان بن، ل دویڤ هێزێن عوسمانی یێن پاشڤە دکێشان کەفتن و خوە گەهاندنە ناڤەندا مەیدانێ. ل ڤێرێ بوو کو ئەو کەتنە د ناڤ وێ داڤکا کوشندە یا کو سوڵتان سلێمانی بۆ وان دانابوو.
ناگەهان، ل هەمبەر وان، دیوارەک ژ ئاگر و ئاسنی پەیدا بوو. نێزیکی ٣٠٠ تۆپێن مەزن یێن عوسمانیان و هزاران تفنگێن ئینکیشاریان، ئێکدەست، دەست ب گولەبارانکرنا سوار و پیادەیێن هنگاری کر. دەنگێ تۆپان ئەسمان هەژاند و دویکێل و ئاگر مەیدان داگرت. گولەیێن تۆپان و تفنگان، وەک بارانێ، د بارینە سەر لەشکرێ هنگاری یێ کومبووی ل جهەکێ تەنگ.
سوارێن گران یێن هنگاری، کو ل هەمبەر تیر و ڕمان بێ ترس بوون، ل هەمبەر هێزا ئاگرێ تۆپخانێ بێچارە مان. لەش و پەرێن هەسپ و سواران د هەوادا د پەرپیتین. ڕێزێن وان ب تەمامی تێکچوون و پاشاگەردانیەکا مەزن کەفتە د ناڤ وان دا. د هەمان دەم دا، سوپایێن ڕومێلیا و ئەنادۆلێ، کو خوە پاشڤە کێشابوون، ژ لایێن ڕاست و چەپێ ڤە ل هنگاریان زڤرین و ئەو گەمارۆ دان.
شەر بوو کۆمکوژی. ئینکیشاریێن ب دیسپلین، ب شمشێر و خەنجەرێن خوە، کەتنە د ناڤ ڕێزێن تێکچووی یێن هنگاریان دا. د ماوەیەکێ گەلەک کورت دا، کو دبیت تنێ ئێک حەتا دوو سەعەتان ڤەکێشابیت، هەموو سوپایێ هنگاریا هاتە ژناڤبرن.
کوشتنا پاشا لایۆش و ئەنجامێن کارەساتبار :
د ناڤا وێ پاشاگەردانی و کوشتارێ دا، پاشا لایۆشێ دوویەم ژی، لگەل کومەکا بچووک ژ پاسەوانێن خوە، بزاڤا ڕەڤینێ کر. لێ مخابن، ل دەمێ کو ئەو دخواست ژ جۆکەکا ئاڤێ یا ب ناڤێ Csele Stream دەرباز ببیت، هەسپێ وی یێ بریندار کەت و پاشا ب جل و بەرگێن خوە یێن گران یێن پۆلایین ڤە د ناڤ ئاڤ و هرریێ دا خەندقی. تەرمێ وی پشتی چەند ڕوژان هاتە دیتن.
کوشتنا پاشای، لگەل پتریا سەرکردە و میرێن مەزن، ئێکجار خەسارەتەکا مەزن بوو. ب تێکشکاندنا سوپای و مرنا پاشای، شانشینا هنگاریا بێ سەرکردە و بێ بەرەڤانی ما. د ڤی شەرێ دا، نێزیکی ٢٠,٠٠٠ حەتا ٢٤,٠٠٠ سەربازێن هنگاری، د ناڤ وان دا ٧ قەشە و گەلەک ژ خانەدانێن مەزن، هاتنە کوشتن. ژ لایێ عوسمانیان ڤە، زیان گەلەک کێمتر بوون و د ناڤبەرا ١٥٠٠ حەتا ٢٠٠٠ کەسان دهاتنە تخمینکرن.
سوڵتان سلێمانی، کو ل سەر بلنداییەکێ تەماشای ڕەوشا شەرێ دکر، دەمێ کو سەرکەفتنا مسۆگەر دیتی، سوژدە بۆ خودێ بر. لێ دەمێ کو وی مەزنahiya کارەساتێ و کومکوژیێ دیتی، دهێتە گوتن کو گۆتیە: "بلا ڕەحما خودێ لێبیت و ژ گونەهێن وی ببۆریت. من نەدخواست کو ئەو ل ڤی حالێ هەنێ ببینم، چونکی من تنێ دخواست کو ولاتێ وی بگرم."
پشتی شەرێ، سوپایێ عوسمانی بێ هیچ بەرگریەکا بهێز بەرەڤ ناڤا هنگاریا ڤە چوو. ل ١٠ێ ئەیلوولێ، وان باژێرێ بودا (Buda)، پایتەختێ هنگاریا، گرت و تالان کر. سوڵتان سلێمانی، پشتی کو دەستهەلاتا خوە ل سەر پشکەکا مەزن ژ هنگاریا سەپاندی، بریار دا کو ڤەگەریتە ئەستەنبۆلێ. وی یانۆش زاپۆلیا، کو نەهاتبوو شەرێ، وەک پاشایێ هنگاریا ل ژێر سایە و دەستهەلاتا عوسمانیان دانا.
ئەنجامێن دوورمەودا و کاریگەریێن دیرۆکی :
شەرێ موهاج، سەرەرای کورتیا دەمێ خوە، کاریگەریێن یەکجار مەزن و دوورمەودا ل سەر دیرۆکا هنگاریا و ئەوروپایێ هێلان.
١. ژناڤچوونا شانشینا هنگاریا یا سەربەخۆ: ئەنجامێ هەرە ڕاستەوخۆ و کارەساتبار، ژناڤچوونا هنگاریا بوو وەک دەولەتەکا سەربەخۆ و ب هێز. هنگاریا بۆ ماوێ پتر ژ ١٥٠ سالان هاتە پارچەکرن بۆ سێ پشکان:
* هنگاریا شاهانە (Royal Hungary): پشکەکا بچووک ل باکوور و ڕۆژئاڤایێ وەلات، کو کەفتە بن دەستهەلاتا بنەمالا هەبسبورگ یا نەمسایێ. فردیناندێ ئێکێ، برایێ چارلسێ پێنجێ، کو خیشکا وی هەڤژینا لایۆشێ دوویەم بوو، خوە وەک میراتگرێ ڕەوایێ تەختێ هنگاریا دانا.
*هنگاریا عوسمانی (Ottoman Hungary): پشکا ناڤەندی و باشوورێ وەلات، دگەل پایتەخت بودا، ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ کەفتە بن دەستهەلاتا ئیمپراتۆریەتا عوسمانی و بوو ویلایەتەک ژ ویلایەتێن وێ.
* میرنشینا ترانسیلڤانیا (Principality of Transylvania): ل ڕۆژهەلاتێ وەلات، کو بوو دەولەتەکا نیمچە سەربەخۆ ل ژێر سەرپەرشتی و باجدانا عوسمانیان.
ئەڤ پارچەبوونە بۆ ماوەیەکی گەلەک درێژ بەردەوام کر و هنگاریا بوو مەیدانا شەر و ناکۆکیێن بەردەوام د ناڤبەرا ئیمپراتۆریەتا عوسمانی و ئیمپراتۆریەتا هەبسبورگی دا.
٢. بەرفرەهبوونا هەژموونا عوسمانی ل ئەوروپایێ: شکەستنا هنگاریا ڕێیەکا ڤەکری بۆ عوسمانیان بەر ب ناڤەندا ئەوروپایێ ڤە ڤەکر. ل سالا ١٥٢٩، سوڵتان سلێمانی گەمارۆ دا سەر باژێرێ ڤیەننا، پایتەختێ هەبسبورگیان. هەرچەندە ئەڤ گەمارۆدانە سەرنەکەفت، لێ مەترسیا عوسمانیان بۆ ماوەیەکی درێژ وەک هەڕەشەیەکا سەرەکی ل سەر ئەوروپایێ ما. عوسمانی بوونە هێزەکا سەرەکی د سیاسەتا ئەوروپایێ دا و گەلەک جاران دکەفتنە د ناڤ هاوپەیمانی و ناکۆکیێن د ناڤبەرا وەلاتێن ئەوروپی دا.
٣. بلندبوونا هێزا هەبسبورگیان: ژناڤچوونا هنگاریا دەلیڤە دا بنەمالا هەبسبورگ یا نەمسایێ کو دەستهەلاتا خوە ل سەر پشکەکا مەزن ژ خاکا وێ بسەپینن. ئەڤ یەکە بوو دەستپێکا ئیمپراتۆریەتا نەمسایێ-هنگاریا یا پاشەرۆژێ. ناکۆکیا د ناڤبەرا هەبسبورگ و عوسمانیان دا بوو تەوەرێ سەرەکی یێ سیاسەتا ئەوروپایێ بۆ دوو سەدەیێن بهێت.
٤. کاریگەریێن چاندی و دیموگرافی: دەستهەلاتا عوسمانی ل هنگاریا کاریگەریەکا مەزن ل سەر جڤاک و چاندی و دیموگرافیا وەلات کر. گەلەک باژێر و گوند هاتنە وێرانکرن و ژمارا خەلکی کێم بوو. د هەمان دەم دا، عوسمانیان مزگەفت، حەمام، پر و ئاڤاهیێن دی ئاڤا کرن کو هەتا ئەڤرۆ ژی هندەک ژ وان ماینە.
ئەنجامگیری :
شەرێ موهاج ب ڕاستی ژی ئێک ژ ڕوودانێن هەرە تراژیک و کاریگەر د دیرۆکا گەلێ هنگاری دایە. ئەو ڕوژەکا ڕەش بوو کو تێدا شانشینەکا کەڤنار و خودان دیرۆک، د ماوەیێ چەند سەعەتەکێن کورت دا، هاتە ژناڤبرن. شاشییێن ستراتیژی یێن سەرکردایەتیێ، ناکۆکیێن ناڤخۆیی، و نەبوونا پشتەڤانییا دەرەکی، هەموو بوونە ئەگەرێ ڤێ کارەساتێ.
لێ د هەمان دەم دا، شەرێ موهاج نیشانا هێز و زیرەکیا سەربازی یا ئیمپراتۆریەتا عوسمانی د سەردەمێ زێرینێ وێ دایە. سوڵتان سلێمانێ قانونی ب پلاندانان و بکارئینانا تاکتیکێن سەربازی یێن پێشکەفتی شیا سەرکەفتنەکا یەکلاکەر و دیرۆکی ب دەست بێخیت.
ئەڤ شەرە نە تنێ داستانەکا خوێناوی بوو، بەلکی وانەیەکا گرنگە د دیرۆکێ دا ل دۆر گرنگیا ئێکەتی و هەڤگرتنا ناڤخۆیی، ژیریا سەرکردایەتیێ، و حەساسییا هەڤسەنگیێن هێزێ. یادا موهاجێ، وەک برینەکا کوور، هەتا ئەڤرۆ ژی د بیر و هۆشا نەتەوەیی یا گەلێ هنگاری دا مایە و بەردەوام وانە و ئامۆژگاریان پێشکێشی نەوەیێن نوو دکەت.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە