کورێ سینای
ابن سینا :
ئيبن سينا: شێخ الرئیس، ئەمیرێ نوژداران و روناهییا شارستانیەتا ئیسلامی
پێشەکی :
د دیرۆکا دوور و درێژا مرۆڤایەتیێ دا، هندەک ناڤ هەنە کو وەک ئەستێرێن گەش د ئەسمانێ زانست و فەلسەفێ دا دپرشنگن. ئەڤ کەسایەتیێن هەلکەفتی، ب کار و بەرهەمێن خوە یێن نەمر، سنوورێن دەم و جهی دبڕن و کاریگەریەکا هەمیشەیی ل سەر پێشکەفتنا شارستانیەتا مرۆڤی بجە دهێلن. بێگومان، ئەبو عەلی حسێن کوڕێ عەبدوڵا کوڕێ سینا، کو ل جیهانا ڕۆژئاڤا ب ناڤێ "Avicenna" دهێتە نیاسین و ل ڕۆژهەلات ب نازناڤێن وەک "الشّيخ الرّئيس" (سەرۆکێ مەزن)، "حجّة الحق" (بەڵگەیێ ڕاستیێ) و "أمير الأطباء" (ئەمیرێ نوژداران) دهێتە ناڤکرن، ئێک ژ دیارترین و کاریگەرترین ئەستێرایە د ڤی ئەسمانی دا.
ئيبن سينا، ئەو زانایێ بهرەمەند و فەیلەسوفێ مەزنێ فارس، کو د چەرخێ زێرینێ ئیسلامێ دا ژیایە، نه تنێ کومڤەکەر و ڤەگوهێزەرێ زانستێن یۆنانی و ڕۆمانی بوو، بەلکی ئەو ب خوە قوتابخانەیەکا سەربخۆ یا داهێنان و بیرکرنێ بوو کو ل سەر گەلەک بیاڤێن زانستی، ژ نوژداری و فەلسەفێ بگرە حەتا ستێرناسی، بیرکاری، کیمیا، دەروونناسی و هەلبەستێ، مۆرا خوە یا تایبەت هێلایە. دوو بەرهەمێن وی یێن سەرەکی، "القانون في الطب" (یاسا د نوژداریێ دا) و "كتاب الشفاء" (پەرتوکا ساخلەمکرنێ)، بۆ چەندین سەدەکان بوونە ژێدەرێن سەرەکی یێن زانست و فەلسەفێ نە تنێ د جیهانا ئیسلامی دا، بەلکی ل زانینگەهێن ئەوروپایێ ژی حەتا سەردەمێ ڕێنیسانسێ و پشتی وێ ژی.
ئەڤ ڕاپۆرتە دێ ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ و تێر و تەسەل، ب زاراڤێ شیرینێ بادینی، تیشکێ ئێخیتە سەر ژیان، بەرهەم، بیر و بۆچوون و میراتێ نەمر یێ ڤی زانایێ مەزن. ئەم دێ بزاڤێ کەین کو گەشتەکا دیرۆکی د ناڤ ژیان و هزرا وی یا پڕی ڕەنگ دا بکەین و نیشا بدەین کا چەوا ئيبن سینا شیا ببیتە پرەکا پەیوەندیێ د ناڤبەرا شارستانیەتێن کەڤن و سەردەمێ نوو دا و ببیتە روناهیەک کو ڕێیا مرۆڤایەتیێ بۆ گەهشتن ب قوناغێن بلندتر یێن زانست و مەعریفەتێ ڕوون بکەت.
ژ دایکبوون و ژیانا دەستپێکێ: ژیریەکا نائاسایی ژ زارۆکینیێ :
ئەبو عەلی حسێن کوڕێ عەبدوڵا کوڕێ سینا، ل سالا ٩٨٠ێ زایینی (٣٧٠ێ کۆچی)، ل گوندەکێ ب ناڤێ "ئەفشەنە" ل نێزیک باژێرێ مێژوویی یێ بوخارا (ل ئۆزبەکستانا ئەڤرۆ) ژ دایک بوو. بابێ وی، عەبدوڵا، خەلکێ باژێرێ بەلخ (ل ئەفغانستانا ئەڤرۆ) بوو و کارمەندەکێ حکومەتا سامانیان بوو. مالا بابێ وی جهێ کومبوونا زانا و ڕۆشنبیرێن وی سەردەمی بوو، و ڤێ یەکێ دەلیڤەیەکا زێرین بۆ ئيبن سینایێ بچووک ڕەخساند کو ژ زارۆکینیێ ڤە تێکەلی گەنگەشە و گوتوبێژێن زانستی و فەلسەفی ببیت.
ژ هەرە زوو، نیشانێن ژیری و بلیمەتیەکا نائاسایی ل سەر ئيبن سینا دیار بوون. بیردانکا وی یا فۆتۆگرافی و شیانا وی یا سەرسۆرهێنەر بۆ تێگەهشتن و هەلچنینا زانیاریان، هەموو مامۆستا و کەسێن دەوروبەرێ وی حێبەتی دکرن. ل تەمەنێ دەهـ سالیێ، وی هەموو قورئانا پیرۆز ژ بەر کربوو و شارەزاییەکا باش د ئەدەبێ عەرەبی دا پەیدا کربوو. پشتی هنگێ، وی دەست ب خاندنا مەنطق (لۆجیک)، بیرکاری و زانستێن سروشتی کر و د ماوەیەکێ گەلەک کورت دا، شیانا وی ژ یا مامۆستایێن وی ژی بۆراند.
ل تەمەنێ شازدە سالیێ، ئيبن سینا بریار دا کو خوە فێری زانستێ نوژداریێ بکەت. ب شێوەیەکێ سەربخۆ و ب پشت بەستن ب پەرتووک و ژێدەرێن بەردەست، ئەو کەتە د ناڤ ڤی زەریایێ بێ بن یێ زانستێ دا. حەز و خولیایەکا وی یا مەزن بۆ ڤی بواری هەبوو و د ماوەیەکێ کێم دا، نه تنێ زانستێ تیۆری یێ نوژداریێ ب دەست ئێخست، بەلکی دەست ب چارەسەرکرنا نەخۆشان ژی کر و گەلەک ڕێبازێن نوی یێن چارەسەریێ داهێنان.
خاڵا وەرچەرخانێ د ژیانا وی یا پڕۆفیشناڵ دا، چارەسەرکرنا نوح کوڕێ مەنسور، میرێ سامانی یێ بوخارایێ بوو. دەمێ کو هەموو نوژدارێن ناڤدار یێن کۆشکا شاهانە ژ چارەسەرکرنا میرێ بێ هیڤی ببوون، ئيبن سینایێ گەنج هاتە بانگکرن. وی ب زیرەکی و شارەزایییا خوە شیا نەخۆشیا میرێ دەستنیشان بکەت و چارەسەریەکا سەرکەفتی بۆ ببینیت. وەک خەلات بۆ ڤی کارێ مەزن، میرێ سامانی دەرگەهێن کتێبخانا شاهانە یا مەزن و ناڤدار، کو ئێک ژ دەولەمەندترین کتێبخانێن وی سەردەمی بوو و پڕ بوو ژ دەستنڤیس و پەرتووکێن گرانبها یێن یۆنانی، فارسی و هندی، ل سەر ئيبن سینا ڤەکرن.
ئەڤە بۆ ئيبن سینا وەک گەنجینەیەکا بێ داوی بوو. ئەو ب شەڤ و ڕۆژ د ناڤ وان پەرتووکان دا نقووم بوو و زانینا خوە د بوارێن فەلسەفە، نوژداری، بیرکاری و هەموو زانستێن دی یێن سەردەمێ دا گەهاندە ئاستەکێ هەرە بلند. ئەو ب خوە دبێژیت کو ل تەمەنێ ١٨ سالیێ، وی هەموو زانستێن بەردەست یێن وی سەردەمی خواندبوون و ژ بەر کربوون.
گەریان و ژیانا نەئارام: د ناڤا باهۆزا سیاسەتا دەمێ خوە دا :
سەقامگیری و ئارامیا ژیانا ئيبن سینا ل بوخارایێ گەلەک بەردەوام نەکر. پشتی مرنا بابێ وی و ڕووخانا دەولەتا سامانیان ب دەستێ قەرەخانیان، ئيبن سینا نەچار ما کو زێدێ خوە بجە بهێلیت و دەست ب گەریانەکا دوور و درێژ و پڕی سەختی بکەت. ژیانا وی یا پاشڤەژی وەک گەشتەکا بێ ڕاوەستان بوو د ناڤ باژێرێن جودا یێن ئیرانا کەڤن دا.
ئەو ژ بوخارایێ چوو خوارەزمێ و ل وێرێ بۆ ماوەیەکێ ل کۆشکا میری مایەڤە. پاشی قەستا گورگانێ کر، ب هیڤیا کو بگەهیتە خزمەتا قابوس کوڕێ وەشمگیر، میرێ زیاری یێ حەژێکەرێ زانست و ئەدەبی. لێ مخابن، دەمێ ئەو گەهشتی، قابوس هاتبوو کوشتن. پشتی هنگێ، ئەو بەرەڤ باژێرێ ڕەی (ل نێزیک تارانایێ ئەڤرۆ) چوو و ل وێرێ ژی بۆ ماوەیەکێ مایەڤە.
قۆناغا هەرە گرنگ و د هەمان دەم دا پڕی ئالۆزیا ژیانا وی، ل باژێرێ هەمەدانێ دەستپێکر. ل وێرێ، ئەو بوو نوژدارێ تایبەتێ میرێ بۆیەهی، شەمس الدولە. زیرەکی و شارەزایییا وی نه تنێ د نوژداریێ دا، بەلکی د سیاسەت و کارگێریێ ژی دا، بوو جهێ سەرنجا میری و ئەو وەک وەزیرێ خوە دامەزراند. لێ ئەڤ پۆستە بۆ وی بوو ئەگەرێ گەلەک کێشە و دوژمنکاریان. ناکۆکیێن وی لگەل ئەمیر و سەرکردەیێن لەشکری گەهشتنە وی ڕادەی کو ئەو هاتە گرتن و بۆ ماوەیەکێ د زیندانێ دا ما. د هەمان ڤێ ماوێ زیندانێ دا بوو کو وی دەست ب نڤیسینا هندەک ژ گرنگترین بەرهەمێن خوە کر.
پشتی کو ژ زیندانێ دەردکەڤیت، ئەو ب نهێنی ژ هەمەدانێ درەڤیت و قەستا ئەسفەهانێ دکەت، کو ل وی دەمی ل ژێر دەستهەلاتا میرێ کاکۆیی، عەلا الدولە، بوو. ل ئەسفەهانێ، ئيبن سینا ١٣ سالێن داویێ یێن ژیانا خوە، د کەش و هەوایەکێ ئارامتر و ژ لایێ زانستی ڤە پڕی بەرهەمتر دا، دەرباز کرن. ل ڤێرێ، وی ڕێز و حورمەتەکا مەزن لێ هاتە گرتن و شیا کو هەردوو شاکارێن خوە یێن نەمر، "القانون في الطب" و "كتاب الشفاء" تەمام بکەت.
ئيبن سينا وەک نوژدارەکێ مەزن: ئەمیرێ نوژداران و خودانێ "القانون"
ناڤداریا هەرە مەزن یا ئيبن سینا، بێگومان، د بیاڤێ نوژداریێ دایە. ئەو نه تنێ نوژدارەکێ چارەسەرکەر بوو، بەلکی تیۆریسیەن و ڕێکخەر و داهێنەرەکێ مەزنێ ڤی زانستی بوو. کاریگەرییا وی ل سەر نوژداریێ ئەوەندە مەزن بوو کو بۆ چەندین سەدەکان وەک دەستهەلاتدارێ بێ ڕکابەر د ڤی بواری دا هاتە ناسین.
شاکارا نەمر: "القانون في الطب" (یاسا د نوژداریێ دا) :
پەرتوکا "القانون في الطب" بێگومان مەزنترین و گرنگترین بەرهەمێ ئيبن سینایە د بیاڤێ نوژداریێ دا و ئێک ژ گرنگترین پەرتووکێن دیرۆکا ڤی زانستیە. ئەڤ پەرتوکا مەزن، کو وەک ئینسایکڵۆپیدیایەکا نوژداری یا بەرفرەهـ دهێتە هژمارتن، ل سالا ١٠٢٥ێ زایینی هاتە تەمامکرن. ئيبن سینا د ڤێ پەرتووکێ دا هەموو زانینا نوژداری یا سەردەمێ خوە، کو ژ ژێدەرێن یۆنانی (ب تایبەتی هیپۆکرات و گالێن)، ڕۆمانی، فارسی، هندی و چینی وەرگرتبوو، لگەل تێبینی و داهێنان و ئەزموونێن خوە یێن تایبەت، ب شێوەیەکێ یەکجار ڕێک و پێک و سیستماتیک کومکر و دارشت.
"القانون" ژ پێنج پەرتووکان (ئانکو پێنج بەرگان) پێک دهێت:
پەرتوکا ئێکێ: تایبەتە ب بنەما و پرەنسیپێن گشتی یێن نوژداریێ. د ڤێ پشکێ دا، ئيبن سینا ل سەر بابەتێن وەک ئەناتۆمی (پێکهاتا لەشی)، فیزیۆلۆژی (ئەرکێن ئەندامان)، توخمێن چارێ (ئاڤ، ئاگر، هەوا، ئەرد)، تەبایع (مزاج)، شلەمەنیێن لەشی (خوین، زەرک، بەلغەم، سەودا)، ئەگەرێن نەخۆشی و ساخلەمیێ، و ڕێبازێن گشتی یێن دەستنیشانکرن و چارەسەریێ دئاخڤیت.
پەرتوکا دوویێ: لیستەیەکا ئەلفابێتی یا دەرمانێن سادە (نە ئاوێتە) یە. د ڤێ پشکێ دا، پتر ژ ٨٠٠ دەرمانێن کو ژ گیایا، کانزایا و ژاژەلان دهێنە وەرگرتن، لگەل تایبەتمەندی و کاریگەری و شێوازێ بکارئینانا وان، ب شێوەیەکێ زانستی هاتینە شڕۆڤەکرن.
پەرتوکا سێیێ: تایبەتە ب نەخۆشیێن تایبەت ب هەر ئەندامەکێ لەشی ڤە، ژ سەرî حەتا پێ. ل ڤێرێ، نەخۆشیێن مێشکی، چاڤان، گوهان، دلی، سیهان، جەرگێ، گورچیسکان و هەتا دوماهیێ، ب شێوەیەکێ ورد و سیستماتیک هاتینە بەحسکرن.
پەرتوکا چوارێ: ل دۆر نەخۆشیێن گشتی یە کو تایبەت نینن ب ئەندامەکێ دیارکری ڤە. بابەتێن وەک تایێ، برینان، ئاوسینان، ژەهراویبوون و شکەستنان د ڤێ پشکێ دا دهێنە شڕۆڤەکرن.
پەرتوکا پێنجێ: تایبەتە ب دەرمانێن ئاوێتە (ترکیبی). ل ڤێرێ، ئيبن سینا ڕێچێتە و فۆرمۆلاسیۆنێن گەلەک دەرمانێن ئاوێتە، کو ژ تێکەلکرنا چەندین دەرمانێن سادە پێک دهێن، پێشکێش دکەت.
ڕێک و پێکی، بەرفرەهی و شێوازێ مەنطقی یێ "القانون" وایکر کو ئەو زوو ببیتە جهێ باوەریێ و پەسەندکرنا هەموو نوژدارێن جیهانا ئیسلامی. ل سەدەیێ دوازدێ، Gerard of Cremona ئەڤ پەرتووکە وەرگێڕا سەر زمانێ لاتینی. پشتی وەرگێڕانێ، "القانون" وەک برووسکێ د ناڤ زانینگەهێن ئەوروپایێ دا بەلاڤ بوو و بۆ پتر ژ ٦٠٠ سالان بوو پەرتووکا سەرەکی یا فێرکرنا نوژداریێ ل زانینگەهێن وەک Montpellier و Louvain حەتا سالا ١٦٥٠ێ.
داهێنان و پێشکەفتنێن د نوژداریێ دا :
ئيبن سینا نه تنێ کۆکەرێ زانینا کەڤن بوو، بەلکی داهێنەرەکێ مەزن ژی بوو. هندەک ژ داهێنان و تێبینیێن وی یێن گرنگ د نوژداریێ دا ئەڤەنە:
دیتنا سروشتێ ڤەگر (واگیر) یێ نەخۆشیان: ئەو ئێک ژ ئێکەمین کەسان بوو کو ب شێوەیەکێ زانستی ئاماژە ب وێ چەندێ کر کو هندەک نەخۆشی، وەک "سیل" (توبەرکلۆز)، دشێن ژ کەسەکێ بۆ کەسەکێ دی ب ڕێکا "تەنۆلکێن بچووک" د هەوای دا بهێنە ڤەگوهاستن.
بنیاتنانا کەرەنتینێ: ل سەر بنەمایێ تیۆرییا خوە یا ل دۆر نەخۆشیێن ڤەگر، وی پێشنیارا کەرەنتینکرنا نەخۆشان بۆ ماوێ ٤٠ ڕۆژان کر دا کو ڕێ ل بەلاڤبوونا پەتا و دەردان بهێتە گرتن. ئەڤە ئێکەم تێگەهشتنا زانستی یا کەرەنتینێ یە د دیرۆکێ دا.
شڕۆڤەکرنێن ورد یێن نەخۆشیان:وی ب شێوەیەکێ یەکجار ورد و دروست نیشان و قۆناغێن گەلەک نەخۆشیان شڕۆڤەکرینە، وەک ئیلتیهابا پەردێن مێشکی (مەنەنجیت)، ئیفلیجا دەموچاڤان، و گەلەکێن دی.
پێشڤەبرنا دەرمانناسیێ (فارماکۆلۆژی): وی پرەنسیپ و ڕێبازێن زانستی بۆ تاقیکرنا کاریگەرییا دەرمانێن نوی دانان. ئەو دبێژیت کو دڤێت دەرمان ل سەر ژاژەلان بهێتە تاقیکرن بەری کو بۆ مرۆڤان بهێتە بکارئینان، و دڤێت کاریگەرییا وی د هەموو حالەتان دا یەکسان بیت.
گرێدانا دەروون و لەشی (Psychosomatics):
ئيبن سینا ئێک ژ ئێکەمین نوژداران بوو کو ب شێوەیەکێ ڕوون گرێدانا د ناڤبەرا ساخلەمییا دەروونی و یا جەستەیی دا دیار کر. وی دزانی کو خەمۆکی، ترس و سترێس دشێن ببنە ئەگەرێ گەلەک نەخۆشیێن لەشی.
داهێنان د نەشتەرگەریێ دا:
هەرچەندە کارێ وی یێ سەرەکی نەشتەرگەری نەبوو، لێ د "القانون" دا وی ب شێوەیەکێ ورد بەحسێ گەلەک نەشتەرگەریێن وەک دەرئینانا کەڤرێن گورچیسک و میزەڵدانێ، و چارەسەرکرنا شکەستنان کریە. وی شیرەت دکر کو نابیت ئێک سەرە هەستیێ شکەستی بهێتە گرتن، بەلکی دڤێت پێنج ڕۆژان ل هیڤیێ بن، کو ئەڤە ڕێکارەکە هەتا ئەڤرۆ ژی دهێتە بکارئینان.
ئەناتۆمییا چاڤی: وی پێکهاتا چاڤی ب شێوەیەکێ دروستتر ژ گالێنی شڕۆڤەکر و ئەرکێ ماسولکەیێن چاڤی دیارکر.
ئيبن سينا وەک فەیلەسوفەکێ نەمر: خودانێ "الشفاء" :
ژبلی نوژداریێ، ئيبن سینا د بیاڤێ فەلسەفێ ژی دا ئێک ژ ستوونێن هەرە مەزن یێن دیرۆکا هزرا مرۆڤایەتیێ یە. کاریگەرییا وی ل سەر فەلسەفا ئیسلامی و پاشی ل سەر فەلسەفا سکۆلاستیک یا ئەوروپایێ یەکجار مەزن بوو.
شاکارا فەلسەفی: "كتاب الشفاء" (پەرتوکا ساخلەمکرنێ) :
ئەگەر "القانون" ئینسایکڵۆپیدیایا نوژداریێ بیت، "كتاب الشفاء" ئینسایکڵۆپیدیایا زانست و فەلسەفێ یە. ناڤێ پەرتووکێ ئاماژەیە ب وێ چەندێ کو ئارمانجا وێ "ساخلەمکرن" یان "چارەسەرکرنا" نەزانینا گیانی (روح) یە. ئەڤ پەرتووکا مەزن و بەرفرەهـ، کو ئيبن سینا د سەختترین قۆناغێن ژیانا خوە دا نڤیسیە، ژ چوار پشکێن سەرەکی پێک دهێت:
1. مەنطق (Logic): کو ل دۆر یاسا و ڕێبازێن بیرکرنا دروست دئاخڤیت.
2. زانستێن سروشتی (Natural Sciences/Physics): کو ل دۆر جیهانا فیزیکی، تەنێن ئەسمانی، کانزا، گیانەوەر و ڕووەکانە.
3. بیرکاری (Mathematics): کو پشکێن وەک ژمێریاری، ئەندازە، ستێرناسی و مۆسیقایێ ڤەدگریت.
4.ئیلاهیات (Metaphysics): کو ل دۆر بابەتێن فەلسەفی یێن هەرە کوور و بنەرەتی یێن وەک هەبوون، خودا، گەردوون و گیانی دئاخڤیت.
"كتاب الشفاء" هەولدانەکا مەزن بوو بۆ ئاشتکرن و تێکەلکرنا فەلسەفەیا ئەرستۆیی، فەلسەفەیا نووئەفلاتۆنی و بنەما و باوەریێن ئایینێ ئیسلامێ د ناڤ سیستمەکا فەلسەفی یا هەڤگرتی و مەنطقی دا.
سیستەمێ وی یێ فەلسەفی و بیرۆکەیێن سەرەکی :
فەلسەفا ئيبن سینا، کو ب "Avicennism" دهێتە نیاسین، ل سەر چەندین بیرۆکەیێن بنەرەتی یێن داهێنەرانە هاتیە ئاڤاکرن:
"الرجل الطائر" (زەلامێ فڕیای):ئەڤە ئەزموونەکا هزری یا گەلەک ناڤدارە کو ئيبن سینا بۆ سەلماندنا هەبوونا "نەفس" یان "گیان" ب شێوەیەکێ سەربخۆ ژ لەشی بکارئینایە. ئەو دبێژیت: هزر بکە کو مرۆڤەک د ڤالاهیێ دا بهێتە ئافراندن، چاڤێن وی گرتî بن و هەوا بەر لەشێ وی نەکەڤیت و ئەندامێن وی لێک نەکەڤن. ئەڤ مرۆڤە هایداری هیچ تشتەکێ دەرەکی نابیت، حەتا هایداری لەشێ خوە ژی نابیت. لێ د هەمان دەم دا، ئەو دێ هایدار بیت کو "ئەو" هەیە. ئەڤ "ئەو"ە، ئەو گیان یان نەفسا سەربخۆیە. گەلەک فەیلەسوفێن نوو، وەک ڕێنێ دێکارت، ئەڤ بیرۆکەیا ئيبن سینا وەک سەرچاوەیێ بیرۆکا خوە یا ناڤدار "أنا أفكر، إذن أنا موجود" (Cogito, ergo sum) بکارئیناینە.
* **جوداهی د ناڤبەرا زات (Essence) و هەبوونێ (Existence) دا:** ئيبن سینا ئێکەم فەیلەسوف بوو کو ب شێوەیەکێ ڕوون جوداهی د ناڤبەرا "چییەتی" (ماهية) و "هەبوون" (وجود)ا تشتان دا کر. بۆ نموونە، ئەم دشێین هزرا "سێگوشێ" بکەین و هەموو تایبەتمەندیێن وێ بزانین بێی کو ئەو سێگوشە د جیهانا دەرڤە دا هەبیت. پس، هەبوونا وێ تشتەکێ زێدەیە ل سەر زاتێ وێ.
*"واجب الوجود" (پێدڤیێ هەبوونێ): ل سەر بنەمایێ جوداهییا زات و هەبوونێ، ئيبن سینا بەلگەیەکا فەلسەفی یا موکم بۆ سەلماندنا هەبوونا خودێ دئینیت. ئەو دبێژیت کو هەموو تشتێن د گەردوونێ دا "ممکن الوجود"ن، واتە دشێن هەبن و دشێن نەبن. هەبوونا وان ژ خوە نینە و پێدڤی ب ئەگەرەکێ هەیە. ئەگەر ئەم ل دویڤ زنجیرا ئەگەران بچین، دڤێت ئەم بگەهینە ئەگەرەکێ ئێکێ کو ئەو ب خوە نە پێدڤی ب چ ئەگەرانە و هەبوونا وی ژ زاتێ وی بخۆیە. ئەڤە "واجب الوجود"ە، کو خودایە. ئەڤ بەلگەهە کاریگەریەکا یەکجار مەزن ل سەر فەیلەسوفێن پاشی وی، چ ئیسلام و چ مەسیحی (وەک تۆماس ئەکویناس)، هێلایە.
تیۆرییا گیانی (نەفس): ل دویڤ بۆچوونا وی، گیان جوهەرەکێ ڕوحانی یێ نەمرە و پشتی مرنا لەشی دمینیت. وی گیان بۆ سێ پشکان دابەش کریە: گیانێ ڕوووەکی (بەرپرس ژ خوارن و مەزنبوونێ)، گیانێ گیانەوەری (بەرپرس ژ هەست و لڤینێ)، و گیانێ مرۆڤی یان عەقلی (بەرپرس ژ بیرکرن و تێگەهشتنێ).
بەشداریێن د زانستێن دی دا :
ژیری و بەهرەیا ئيبن سینا تنێ ب نوژداری و فەلسەفێ ڤە سنووردار نەبوو. وی د گەلەک بوارێن دی یێن زانستی دا ژی بەرهەم و بیرۆکەیێن گرنگ هەنە:
ستێرناسی (Astronomy): وی چاڤدێریێن ورد یێن ئەسمانی دکرن و هندەک ژ بۆچوونێن بەتڵیمۆسی (Ptolemy) ڕەخنە کرن. وی ئامیرێن ستێرناسیێ ژی دروست دکرن.
کیمیا (Chemistry): ئەو ل دژی بیرۆکا کیمیاگەران (alchemists) بوو کو دگۆت دشێن مسی بکەنە زێر. وی باوەری ب گوهۆڕینا کانزایان نەبوو و کیمیا وەک زانستەکێ پراکتیکی بۆ دروستکرنا دەرمان و ماددەیێن دی ددیت.
ئەردناسی (Geology): وی تیۆریێن گرنگ ل دۆر چەوانییا پێکئینانا چیایان و چەوانییا پێکئینانا بەرهەڤکان (fossils) دانان.
دەروونناسی (Psychology): وەک مە ل سەرî ئاماژە پێکری، تیۆریێن وی ل دۆر گیان و هەست و بیرکرنێ، وی دکەنە ئێک ژ پێشەنگێن زانستێ دەروونناسیێ.
هەلبەست و وێژە: ئيبن سینا هەلبەستڤانەکێ ب شیان ژی بوو و گەلەک هەلبەست و پارچە پەخشانێن ئەدەبی یێن جوان نڤیسینە.
سالێن داویێ و کۆچا داویێ :
ئيبن سینا ١٣ سالێن داویێ یێن ژیانا خوە ل ئەسفەهانێ، ل ژێر سایە و پشتەڤانییا میر عەلا الدولە، ب ئارامی و بەرهەمداری دەرباز کرن. سەرەرای وێ چەندێ کو ئەو بەردەوام د گەشت و سەفەرێن لەشکری دا لگەل میرێ بوو، ئەو قەت ژ نڤیسین و خاندن و وانەگۆتنێ نەدوەستیا. ژیانا پڕی کار و چالاکی و کێم خەوی، کاریگەری ل سەر ساخلەمییا وی کربوو.
ل سالا ١٠٣٧ێ زایینی (٤٢٨ێ کۆچی)، ل دەمێ کو ئەو د گەشتەکێ دا لگەل میرێ بەرەڤ هەمەدانێ دچوو، ئەو ب گرانی نەخۆش کەفت. نەخۆشیا وی کولنج (colic) یان زکچوونەکا توند بوو. هەرچەندە وی ب خوە بزاڤا چارەسەرکرنا خوە دا، لێ نەخۆشی ل سەر گران بوو. ل دوماهیێ، ل هەمەدانێ، ل تەمەنێ ٥٧ سالیێ، ئەڤ ڕۆژا گەش یا ئاسمانێ زانستێ کۆچا داویێ کر و ل هەمان باژێر هاتە ڤەشارتن. گۆڕێ وی هەتا ئەڤرۆ ژی ل هەمەدانێ ما یە و بۆیە جهەکێ گەشتیاری و ڕێزگرتنێ.
ئەنجامگیری: میراتێ نەمر یێ شێخ الرئیس
ئەبو عەلی ئيبن سینا نه تنێ زانایەک بوو، بەلکی ئەو ئێک ژ ستوونێن سەرەکی یێن شارستانیەتا ئیسلامی و پرەکا گرنگ د ناڤبەرا جیهانا کەڤن و یا نوو دا بوو. وی زانستێن یۆنانی وەرگرتن، شڕۆڤەکرن، ڕێک ئێخستن، و گەلەک داهێنان و بیرۆکەیێن نوی ل سەر زێدە کرن و پاشی وەک میراتەکێ گرانبها پێشکێشی نەوەیێن پشتی خوە و هەموو مرۆڤایەتیێ کرن.
کاریگەرییا وی یەکجار مەزن و بەردەوام بوو. ل جیهانا ئیسلامی، ئەو بوو "الشّيخ الرّئيس" و پەرتووکێن وی بوونە ژێدەرێن سەرەکی یێن فێرکرنێ بۆ چەندین سەدەکان. ل ئەوروپایێ، وەرگێڕانا بەرهەمێن وی، ب تایبەتی "القانون"، بوو ئەگەرێ شۆڕەشەکێ د زانستێ نوژداریێ دا و ڕێ بۆ سەردەمێ ڕێنیسانسێ خوەش کر.
ئەڤرۆ، پشتی پتر ژ هزار سالان ژ کۆچا وی، ناڤێ ئيبن سینا هێشتا ژی ب ڕێز و حورمەت دهێتە گوتن. پەیکەر و وێنەیێن وی د هۆلێن زانینگەه و نەخۆشخانێن هەرە مەزن یێن جیهانێ دا هاتینە دانان. ژیانا وی یا پڕی سەختی و خەبات، و بەرهەمێن وی یێن پڕ بها، بەلگەیەکا زیندی نە ل سەر شیانا بێ سنوور یا عەقلێ مرۆڤی و گرنگیا زانست و مەعریفەتێ بۆ پێشڤەبرنا ژیانێ. میراتێ ئيبن سینا یێ نەمر، دێ هەردەم وەک چرایەکێ ڕووناهیێ بدەتە ڕێکا وان کەسێن کو ل دویڤ ڕاستی و زانینێ دگەڕن.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە