قازی محمد
پێشەوا قازی محەمەد: دامەزرێنەرێ کۆمارا کوردستانێ و شەهیدێ ڕێکا ئازادیێ :
د دیرۆکا پڕی سەروەری و تژی قوربانیدانا گەلێ کورد دا، ناڤێن هندەک سەرکردە و ڕێبەران ب پیتێن زێڕین هاتینە نڤیسین، چونکی وان ب ژیان و خەبات و حەتا ب مرنا خوە ژی، ڕێیا ئازادی و سەرفەرازیێ بۆ نەتەوا خوە ڕوون کرینە. د ناڤا ڤێ زنجیرا پرشنگدار یا ناڤداران دا، ناڤێ پێشەوا قازی محەمەد وەک ئەستێرەکا گەش و بێ هەڤبەر دبریسکیت. قازی محەمەد، ئەو کەسایەتیێ زانا، ئایینی، نیشتیمانپەروەر، و سیاسەتمەدارێ دووربین، نە تنێ دامەزرێنەر و سەرۆک کۆمارێ ئێکەمین کۆمارا کوردستانێ ل مێژوویێ بوو، بەلکی ئەو بوویە هێمایێ بەرخودان، سەروەری، و فیداکاریێ د ڕێیا دۆزا ڕەوایا گەلێ کورد دا.
ژیانا وی یا کورت و پڕی بەرهەم، و کۆمارا وی یا یازدە هەیڤی، بوونە قوتابخانەیەکا مەزن و وانەیەکا دیرۆکی کو هەتا ئەڤڕۆ ژی کاریگەریەکا کوور ل سەر تێکۆشانا نەتەوەییا کوردی ل هەموو پارچێن کوردستانێ هەیە. ژ ڕاگەهاندنا کۆمارێ ل مەیدانا چوارچرا حەتا سێدارەدانا وی یا ب سەربلندی ل هەمان مەیدان، قازی محەمەد وێنەیەکێ بێ وێنە یێ سەرکردەیێ گەلێ خوە نیشا جیهانێ دا؛ سەرکردەیەکێ کو لگەل گەلێ خوە ژیا، بۆ گەلێ خوە تێکۆشا، و د داویێ دا گیانێ خوە کرە قوربانی پاراستنا کەرامەت و ئاڵایێ گەلێ خوو..
ژ دایکبوون و ژیانا دەستپێکێ: مەزنبوون د ناڤا بنەمالەکا زانا و نیشتیمانپەروەر دا
قازی محەمەد ل سالا ١٩٠٠ێ زایینی (هندەک ژێدەر دبێژن ١٩٠١)، ل باژێرێ ناڤدارێ موکریان، مەهابادێ، کو دکەڤیتە ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ، ژ دایک بوو. ئەو د ناڤا ئێک ژ بنەمالێن هەرە ناڤدار و ڕێزدار یێن دەڤەرێ دا، بنەمالا "قازی"، چاڤێن خوە ل جیهانێ ڤەکرن. ئەڤ بنەمالە بۆ چەندین نەسڵان بوو کو د بوارێن زانستێن ئایینی، قەزاوەت (دادوەری)، و سەرکردایەتیا جڤاکی دا ڕۆلەکێ سەرەکی و کاریگەر دگێرا. ناڤێ "قازی" ب خوە ژی نیشانا وی پلە و پایەیێ ئایینی و جڤاکی یێ وانە.
بابێ وی، قازی عەلی، کەسایەتیەکێ ئایینی یێ مەزن و قازیێ "دادوەر" باژێرێ مەهابادێ بوو. ئەو نە تنێ زانایەکێ ئایینی بوو، بەلکی کەسەکێ نیشتیمانپەروەر و خودان هەلویست ژی بوو. وی پەیوەندیێن موکم لگەل ڕێبەرێ شۆڕەشا کورد ل باکوورێ کوردستانێ، شێخ سەعیدێ پیران، هەبوون. دایکا قازی محەمەد ژی ژ بنەمالەکا ناڤدار و خودان ڕێز بوو.
د وەها کەش و هەوایەکێ پڕی زانست، ئەخلاق، و هەستێن نەتەوەیی دا، قازی محەمەدێ گەنج مەزن بوو. وی خاندنا خوە یا دەستپێکێ ل حوجرە و قوتابخانێن ئایینی یێن مەهابادێ، ل بن چاڤدێرییا بابێ خوە و زانایێن مەزن یێن دەڤەرێ، دەست پێ کر. وی ب زیرەکی و تێگەهشتنەکا نائاسایی، زانستێن ئیسلامی یێن وەک تەفسیر، فەرموودە، فقهـ، و زمانێ عەرەبی و فارسی ب باشی خواندن. ژبلی زانستێن ئایینی، وی حەز و خولیایەکا مەزن بۆ ئەدەبیات، دیرۆک، و جوگرافیایێ هەبوو. ئەو گەلەک دکەفتە بن کاریگەریا شعر و بەرهەمێن شاعیر و وێژەڤانێن مەزن یێن کورد وەک ئەحمەدێ خانی و وەفایی.
پشتی وەغەرا بابێ وی، قازی محەمەد، کو هێشتا گەنج بوو، وەک میراتگرێ بابێ خوە جهێ وی گرت و بوو قازیێ مەهابادێ. وی ب دادپەروەری، ژیری، و زمانەکێ شیرین، شیا د ماوەیەکێ کورت دا دلێ خەلکێ دەڤەرێ بۆ خوە ڕاکێشیت و ببیتە جهێ باوەری و ڕێزگرتنەکا مەزن. سەرەرای پلە و پایەیێ خوە یێ ئایینی، قازی محەمەد کەسەکێ مۆدێرن و کراوە بوو. ئەو هایداری ڕەوشا جیهانێ و گوهۆڕینێن سیاسی یێن سەردەمێ خوە بوو. وی ژبلی زمانێ کوردی، زمانێن فارسی، عەرەبی، و تورکی ب ڕەوانی دزانی، و هەتا ڕادەیەکێ ژی زمانێن ئنگلیزی و ڕووسی فێر ببوو. ئەڤ تایبەتمەندیێن وی وایکر کو ئەو ببیتە پرەکا پەیوەندیێ د ناڤبەرا چینێن جودا یێن جڤاکێ دا، ژ کەسێن ئایینی و عەشیرەتی بگرە حەتا ڕۆشنبیر و گەنجێن نویخواز.
هەل و مەرجێن سیاسی و دامەزراندنا کۆمەڵەیا ژیانەوەی کورد (KJK) :
سەردەمێ کو قازی محەمەد تێدا دژیا، سەردەمەکێ پڕی گوهۆڕین و ئالۆزی بوو بۆ کوردستانێ و هەموو دەڤەرێ. پشتی شەرێ جیهانی یێ ئێکێ و ژناڤچوونا ئیمپراتۆریەتا عوسمانی، نەخشەیێ سیاسی یێ ڕۆژهەلاتا ناڤین ژ نوو هاتە کێشان. بەلێنێن کو ژ لایێ هێزێن مەزن ڤە بۆ سەربخۆییێ ب کوردان هاتبوون دان (وەک د پەیمانا سێڤر دا)، نەهاتنە بجەئینان و کوردستان د ناڤبەرا چوار دەولەتێن نوی (تورکیا، ئیران، عێراق، و سووریا) دا هاتە پارچەکرن.
ل ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ، کو دکەفتە بن دەستهەلاتا ئیرانێ، ڕزا شاهێ پەهلەوی سیاسەتەکا نەتەوەپەرستی یا فارسی یا توند بکار دئینا. وی بزاڤ دکر کو هەموو ناسنامە و زمان و کولتوورێن دی یێن وەک کورد، ئازەری، بەلووچ، و عەرەب ژناڤ ببەت و وان د ناڤا "بۆتە"یا فارسی دا بحەلینیت. زمانێ کوردی قەدەغە بوو، جل و بەرگێن کوردی قەدەغە بوون، و هەر بزاڤەکا نەتەوەیی ب توندترین شێوە دهاتە سەرکوتکرن.
لێ ل سالا ١٩٤١ێ، ڕوودانەکا گرنگ چێبوو. د دەما شەرێ جیهانی یێ دوویێ دا، هێزێن هەڤپەیمان (بریتانیا و یەکێتییا سۆڤیەتێ) ژ ترسا وێ چەندێ کو ڕزا شاه پشتەڤانییا ئەلمانیایا نازی بکەت، هێرش کرە سەر ئیرانێ و ئەو ژ سەر تەختی ئێخست و کوڕێ وی، محەمەد ڕزا شاه، ئێخستە جهێ وی. هێزێن سۆڤیەتێ باکوورێ ئیرانێ (دگەل ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ و ئازەربایجانا ئیرانێ) کونترۆل کر، و هێزێن بریتانی باشوور.
ڤێ ڕەوشێ بۆشاییەکا سیاسی (power vacuum) ل دەڤەرێ پەیدا کر. دەستهەلاتا حکومەتا ناڤەندی یا تارانێ ل سەر ڤان دەڤەران گەلەک لاواز بوو. ئەڤە بوو دەلیڤەیەکا زێڕین بۆ گەلێن دەڤەرێ، ب تایبەتی کورد و ئازەری، کو خوە ب ڕێک بێخن و داخوازییا مافێن خوە یێن نەتەوەیی بکەن.
د ڤی کەش و هەوای دا، ل سالا ١٩٤٢، کومەکا ڕۆشنبیر و نیشتیمانپەروەرێن کورد ل مەهابادێ، ب نهێنی، ڕێکخراوەک ب ناڤێ "کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد" (KJK) دامەزراند. ئەڤە ڕێکخراوەکا نەتەوەیی یا نهێنی بوو کو ئارمانجا وێ یا سەرەکی ڕزگارکرنا کوردستانێ و دامەزراندنا دەولەتەکا کوردی یا سەربخۆ بوو.
قازی محەمەد، ب سەدەما پلە و پایەیێ خوە یێ جڤاکی و ڕێزداریا خوە، ب فەرمی نەبوو ئەندامێ دامەزرێنەرێ کۆمەڵەیێ، لێ وی پەیوەندیێن نێزیک لگەل سەرکردەیێن وێ هەبوون و پشتەڤانی لێ دکر. سەرکردەیێن کۆمەڵەیێ زوو تێگەهشتن کو بێی پشتەڤانی و بەشدارییا کەسایەتیەکێ وەک قازی محەمەد، کو جهێ باوەرییا هەموو چین و توێژێن جڤاکێ بوو، کارێ وان دێ گەلەک ب زەحمەت بیت. ل سالا ١٩٤٤، قازی محەمەد ب فەرمی بوو ئەندامێ کۆمەڵەیێ و د ماوەیەکێ کورت دا، ب ژیری و شیانێن خوە یێن ڕێبەرایەتیێ، بوو کەسێ ئێکێ د ڕێکخراوێ دا.
ژ کۆمەڵەیێ بۆ پارتییا دیموکراتا کوردستانێ (PDK) و ڕاگەهاندنا کۆمارێ
ل سالا ١٩٤٥، قازی محەمەد، لگەل کومەکا سەرکردەیێن کورد، سەرەدانا باکۆ، پایتەختێ کۆمارا سۆسیالیستا سۆڤیەتا ئازەربایجانێ، کر. ل وێرێ، ئەو لگەل میر جەعفەر باقرۆڤ، سەرکردەیێ ئازەربایجانا سۆڤیەتێ، کوم بوو. سۆڤیەتیان، کو ئارمانجێن خوە یێن سیاسی و ستراتیژی ل دەڤەرێ هەبوون، پشتەڤانییا خوە بۆ دامەزراندنا ئۆتۆنۆمیەکێ بۆ کوردان دیار کر. وان شیرەت ل قازی محەمەد کر کو ڕێکخراوا نهێنی یا KJK بگوهۆڕیت بۆ پارتیەکا سیاسی یا ئاشکرا و مۆدێرن، کو بشێت ب شێوەیەکێ فەرمی داخوازییا مافێن کوردان بکەت.
پشتی ڤەگەڕیانا ژ باکۆیێ، ل ١٦ێ تەباخا ١٩٤٥، قازی محەمەد و هەڤالێن وی "پارتییا دیموکراتا کوردستانێ" (PDK)، کو پاشی وەک پارتییا دیموکراتا کوردستانی ئیران (PDK-I) هاتە نیاسین، دامەزراند. ئارمانجێن پارتیێ د بەرنامێ وێ دا ب ئاشکرایی هاتبوون دیارکرن:
بدەست ئێخستنا ئوتونومیێ ژ بو کوردێن ئیرانێ د چارچوڤێ دەولەتا ئیرانێ دا ، بکارئینانا زمانێ کوردی د پەروەردێ و رێڤەبرنێ دا ، و کونترولکرنا داهاتێن هەرێمێ ژ بو بەرژەوەندیێن گەلێ کوردستانێ ، قازی محەمەد وەک سەرۆکێ پارتیێ هاتە هەلبژارتن.
پارتییا دیموکراتا کوردستانێ د ماوەیەکێ گەلەک کورت دا شیا جەماوەرەکێ مەزن ل دۆر خوە کوم بکەت. خەلک ژ هەموو چین و توێژان، ژ سەرۆک عەشیرەت و زانایێن ئایینی بگرە حەتا ڕۆشنبیر و جوتیار و کرێکاران، دبوونە ئەندامێن پارتیێ. هێزەکا پێشمەرگەی هاتە دامەزراندن و ئاڵایێ کوردستانێ ب فەرمی هاتە بلندکرن.
هەل و مەرجێن سیاسی گەلەک لەز بەرەڤ پێش دچوون. ل ئالیەکێ، کۆمارا گەلی یا ئازەربایجانێ ب پشتەڤانییا سۆڤیەتێ ل تەبرێزێ هاتبوو ڕاگەهاندن. ل ئالیێ دی، هێزێن حکومەتا ناڤەندی یا ئیرانێ ژ دەڤەرێ هاتبوون دەرئێخستن. د ڤی کەش و هەوایێ لەبار دا، سەرکردایەتییا پارتییا دیموکراتا کوردستانێ، ب سەرۆکاتیا پێشەوا قازی محەمەد، بریارا دیرۆکی دا کو ئۆتۆنۆمییا کوردستانێ ڕابگەهینیت.
ل ڕۆژەکا دیرۆکی، *٢٢ێ کانوونا دوویێ یا سالا ١٩٤٦ (٢ی ڕێبەندان)*، ل مەیدانا چوارچرا یا باژێرێ مەهابادێ، ل هەمبەر جەماوەرەکێ زۆر و زەبەلاح ژ خەلکێ دەڤەرێ و نوینەرێن عەشیرەت و باژێرێن دی یێن ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ، و ب ئامادەبوونا سەرکردەیێ نەتەوەیی یێ کورد، مەلا مستەفا بارزانی و پێشمەرگەیێن وی یێن کو ژ باشوورێ کوردستانێ هاتبوون، پێشەوا قازی محەمەد ب فەرمی دامەزراندنا "کۆمارا کوردستانێ" ڕاگەهاند.
ئەو ڕۆژ، ڕۆژا جەژن و شادیێ بوو. ئاڵایێ کوردستانێ ب فەرمی و ب شکۆداری هاتە بلندکرن. پێشەوا قازی محەمەد، ب جل و بەرگێن کوردی و ب وێ سîمایا خوە یا پڕی حیکمەت و نوور، گۆتارەکا دیرۆکی و کارتێکەر پێشکێش کر. وی د گۆتارا خوە دا ئارمانج و پرەنسیپێن کۆمارێ شڕۆڤە کرن و بەلێنا خزمەتکرنا گەلێ کورد و پاراستنا ئازادی و کەرامەتا وی دا. ب دەنگێ ئێکگرتی یێ جەماوەرێ ئامادەبوو، قازی محەمەد وەک سەرۆک کۆمارێ کوردستانێ هاتە هەلبژارتن. ب ڤێ چەندێ، بۆ ئێکەم جار د مێژوویا نوو دا، کورد بوونە خودان کیانەکێ سیاسی یێ سەربخۆ و ناڤێ مەهابادێ بوو پایتەختێ هیڤی و ئاواتێن نەتەوەیەکێ.
دەستکەفت و کارێن کۆمارا کوردستانێ (یازدە هەیڤێن زێڕین) :
کۆمارا کوردستانێ ل مەهابادێ، سەرەرای تەمەنێ خوە یێ یەکجار کورت (تنێ ١١ هەیڤ)، شیا د ماوەیەکێ کێم دا دەستکەفتێن مەزن و دیرۆکی ب دەست بێخیت. ئەڤ دەستکەفتە بوونە بەلگەیەکا زیندی ل سەر شیانا گەلێ کورد بۆ خوە بڕێڤەبرنێ و دامەزراندنا جڤاکەکێ مۆدێرن و پێشکەفتی. گرنگترین کار و دەستکەفتێن کۆمارێ ئەڤە بوون:
1. زمانێ کوردی وەک زمانێ فەرمی: بۆ ئێکەم جار، زمانێ شیرینێ کوردی بوو زمانێ فەرمی یێ دەولەتێ. هەموو کار و بارێن ئیداری، دادگەهـ، و ڕاگەیاندنێ ب زمانێ کوردی دهاتنە بڕێڤەبرن. ئەڤە شۆڕەشەکا چاندی یا مەزن بوو کو ناسنامە و باوەری ب خوەبوونەکا مەزن دا گەلێ کورد.
2. پەروردە و فێرکرن: کۆمارێ گرنگیەکا زۆر ب پەروردەیێ دا. قوتابخانە بۆ کور و کچان هاتنە ڤەکرن و پرۆگرامێن خاندنێ ب زمانێ کوردی هاتنە دانان. ئەڤە ئێکەم جار بوو کو زارۆکێن کورد ب زمانێ دایکا خوە فێری خواندن و نڤیسینێ دبوون.
3. چاپەمەنی و ڕاگەیاندن: کۆمارێ دەزگەهێن چاپەمەنی و ڕاگەیاندنێ یێن چالاک دامەزراندن. ڕۆژناما "کوردستان"، کو ئۆرگانێ فەرمی یێ پارتییا دیموکراتا کوردستانێ بوو، و گۆڤارێن وەک "هاواری نیشتمان"، "هاواری کورد"، و "گڕوگاڵی منداڵان" (بۆ زارۆکان) دەست ب وەشانا خوە کرن. ڤان وەشانان ڕۆلەکێ مەزن د هشیارکرنا نەتەوەیی و بەلاڤکرنا هزرا پێشکەفتنخواز دا گێرا.
4. دامەزراندنا هێزا پێشمەرگەی: کۆمارێ سوپایەکێ نیشتیمانی ب ناڤێ "هێزی پێشمەرگەی کوردستان" دامەزراند. ئەڤ هێزە ژ خۆبەخش و نیشتیمانپەروەرێن کورد پێکدهات و ئەرکێ وێ پاراستنا سنوور و سەروەرییا کۆمارێ بوو.
5. گرنگیدان ب ڕۆلێ ژنێ: کۆمارێ پشتەڤانی ل ماف و ئازادیێن ژنان کر. "یەکێتیی ئافرەتانی دیموکراتی کوردستان" هاتە دامەزراندن و ژنان هاندان کو د چالاکیێن سیاسی و جڤاکی دا بەشدار ببن.
6. پەیوەندیێن دەرڤە: کۆمارێ بزاڤ کر کو پەیوەندیێن دیپلۆماسی لگەل وەلاتێن دەرڤە، ب تایبەتی لگەل یەکێتییا سۆڤیەتێ، دابمەزرینیت.
7. ئابووری و بازرگانی: حکومەتا کۆمارێ بزاڤ کر کو ڕەوشا ئابووری یا خەلکی باشتر بکەت و بازرگانیێ لگەل دەوروبەری، ب تایبەتی لگەل کۆمارا ئازەربایجانێ ل تەبرێزێ، پێش بێخیت.
پەیوەندیێن کۆمارێ لگەل مەلا مستەفا بارزانی: نموونەیا ئێکەتیا نەتەوەیی
ئێک ژ ڕەنگینترین و پرشنگدارترین لاپەرێن دیرۆکا کۆمارا کوردستانێ، پەیوەندیا د ناڤبەرا پێشەوا قازی محەمەد و ڕێبەرێ نەتەوەیی یێ کورد، مەلا مستەفا بارزانی (نەمر) دایە.
پشتی تێکچوونا شۆڕەشا بارزان ل باشوورێ کوردستانێ ل سالا ١٩٤٥، مەلا مستەفا بارزانی لگەل هزاران پێشمەرگە و بنەمالێن وان، سنوور دەرباز کرن و خوە گەهاندنە ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ. پێشەوا قازی محەمەد و خەلکێ مەهابادێ ب گەرمی و ب ڕێزەکا مەزن پێشوازی ل وان کرن. ئەڤە نە تنێ پەنابەریەک بوو، بەلکی نموونەیەکا بلند یا هەڤگرتن و پشتەڤانییا نەتەوەیی بوو.
پێشەوا قازی محەمەد، ب دووربینی و ژیرییا خوە، شیان و کاریگەرییا مەلا مستەفا بارزانی و هێزا پێشمەرگەیێن قارەمان یێن لگەل وی دیت. وی ب فەرمی بارزانییێ نەمر وەک فەرماندەیێ گشتی یێ هێزا پێشمەرگەی کوردستانێ دامەزراند و پلەیا "ژنرال"ی پێ بەخشی. پێشمەرگەیێن بارزانی بوونە ستوونا پشتێ یا لەشکەرێ کۆمارێ و ڕۆلەکێ یەکلاکەر د پاراستنا سنوورێن وێ دا گێرا.
هەبوونا بارزانی ل مەهابادێ و ئێکگرتنا هێزێن ڕۆژهەلات و باشوور ل ژێر ئاڵایێ کوردستانێ، پەیامەکا مەزن و ڕوون بوو. وێ نیشا دا کو دۆزا کورد دۆزەکا نەتەوەیی یا هەڤپشکە و سنوورێن دەستکرد نکارن برایان ژ ئێک جودا بکەن. ئەو ئێکەتی و هەماهەنگییا د ناڤبەرا قازی و بارزانی دا، بوو هیڤیەکا مەزن بۆ هەموو کوردان و هەتا ئەڤڕۆ ژی وەک نموونەیەکا زێڕین یا ئێکڕێزییا نەتەوەیی دهێتە یادکرن.
ڕووخانا کۆمارێ و ئەگەرێن وێ :
ب مخابنی ڤە، تەمەنێ ڤێ ئەزموونا دیرۆکی و پرشنگدار گەلەک کورت بوو. کۆمارا کوردستانێ، پشتی ١١ هەیڤان ژ ژیان و خەباتێ، ڕووبرووی قەدەرەکا تاڵ بوو. ئەگەرێن سەرەکی یێن ڕووخانا کۆمارێ دڤێت د هەل و مەرجێن ناڤخۆیی و ناڤدەولەتی یێن وی سەردەمی دا بهێنە دیتن:
1. گوهۆڕینا هەڤسەنگییا هێزێن ناڤدەولەتی (ئەگەرێ سەرەکی): هۆکارێ یەکلاکەر و سەرەکی، گوهۆڕینا سیاسەتا یەکێتییا سۆڤیەتێ بوو. پشتی داوی هاتنا شەرێ جیهانی یێ دوویێ، شەرێ سار د ناڤبەرا بلۆکا ڕۆژهەلات (ب سەرکردایەتیا سۆڤیەتێ) و بلۆکا ڕۆژئاڤا (ب سەرکردایەتیا ئەمریکا و بریتانیا) دا دەست پێ کر. ئیران بوو ئێک ژ مەیدانێن سەرەکی یێن ڤی شەرێ. ئەمریکا و بریتانیا فشارەکا مەزن ئێخستنە سەر سۆڤیەتێ دا کو هێزێن خوە ژ ئیرانێ بکێشیت. ل داویێ، ستالین، ل هەمبەر هندەک بەلێن و دەستکەفتێن سیاسی و ئابووری (وەک پرسا نەفتا باکوورێ ئیرانێ)، ڕازی بوو کو هێزێن خوە ڤەکێشیت.
2. پشت بەستنا تەمام ب سۆڤیەتێ: کۆمارا کوردستانێ، و هەروەسا کۆمارا ئازەربایجانێ، ب شێوەیەکێ سەرەکی پشتەڤانی و پاراستنا خوو ژ ئێکەتیا سۆڤیەتێ وەردگرت. دەمێ کو سۆڤیەتێ پشت ل وان کر و هێزێن خوە ڤەکێشان، هەردوو کۆمار ب تەنێ و بێ پشتەڤان مان و بوونە نێچیرەکا ئاسان بۆ سوپایێ ئیرانێ.
3. هێرشا سوپایێ ئیرانێ: پشتی ڤەکێشانا هێزێن سۆڤیەتێ ل کانوونا ئێکێ یا ١٩٤٦، حکومەتا ناڤەندی یا ئیرانێ، ب پشتەڤانی و هاندانا ئەمریکا و بریتانیا، دەست ب هێرشەکا بەرفرەهـ کر بۆ ژناڤبرنا کۆمارێن کوردستان و ئازەربایجانێ. سوپایێ ئیرانێ یێ پڕچەک، ب سەناهی شیا کۆمارا ئازەربایجانێ ل تەبرێزێ بڕووخینیت و پاشی بەرەڤ مەهابادێ ڤە بهێت.
4. نەبوونا ئێکڕێزییەکا تەمام د ناڤخۆ دا: سەرەرای پشتەڤانییا جەماوەری یا بەرفرەهـ، کۆمارێ نەشیا هەموو هێز و عەشیرەتێن ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ ل دۆر خوە کوم بکەت. هندەک سەرۆک عەشیرەت، ژ ئەگەرێ ناکۆکیێن کەڤن یان ژ بەر بەلێنێن حکومەتا ناڤەندی، پشتەڤانی ل کۆمارێ نەکir، و هندەکان ژی دژایەتی کر. ڤێ یەکێ هێزا بەرگرییا کۆمارێ لاواز کر.
ل هەمبەر هێرشا سوپایێ ئیرانێ، پێشەوا قازی محەمەد و سەرکردایەتییا کۆمارێ کەفتنە د ناڤبەرا دوو ڕێیان دا: یان بەرخودان و شەرکرن، کو دێ بیتە ئەگەرێ خوێنڕێژتنەکا مەزن و وێرانبوونا باژێری، یان ژی تەسلیمبوون بۆ ڕێگرتن ل کارەساتەکا مرۆیی.
پێشەوایێ ژیر و مرۆڤدۆست، بریار دا کو گیانێ خەلکێ سڤیل بپارێزیت. وی داخاز ژ مەلا مستەفا بارزانی کر کو لگەل پێشمەرگەیێن خوە بەرەڤ سنوورێن سۆڤیەتێ ڤە بکشێن دا کو ژیانا وان بهێتە پاراستن. لێ ئەو ب خوە، لگەل برا و ئامۆزایێ خوە و چەند هەڤالێن دی، بریار دا کو د ناڤ گەلێ خوە دا بمینیت و ڕووبرووی قەدەرا خوە ببیت. وی دگۆت: "من نەڤێت د دیرۆکێ دا بهێتە گۆتن کو سەرۆکێ وان ئەو هێلان و ڕەڤی."
ل ١٧ێ کانوونا ئێکێ یا ١٩٤٦، سوپایێ ئیرانێ کەتە د ناڤ مەهابادێ دا و ب ڤێ چەندێ، کۆمارا پیرۆزا کوردستانێ ب داوی هات.
دادگەهکرن و شەهیدبوون: لوتکا سەربلندی و فیداکاریێ
پشتی داگیرکرنا مەهابادێ، پێشەوا قازی محەمەد، لگەل برایێ وی سەدرێ قازی، و ئامۆزایێ وی سەیفێ قازی، و گەلەک ژ وەزیر و بەرپرسێن کۆمارێ، ژ لایێ حکومەتا ئیرانێ ڤە هاتنە گرتن.
دادگەهەکا سەربازی یا شێوازکی (نمایشی) بۆ وان هاتە پێکئینان. ئەڤ دادگەهە ب تەمامی دوور بوو ژ هەموو پرەنسیپ و یاسایێن دادپەروەریێ. دادوەر و دۆزگەر هەموو ئەفسەرێن سوپایێ ئیرانێ بوون کو ب کین و دژمنایەتی ل هەمبەر کوردان داگرتی بوون. لێ د ڤێ دادگەها نادادپەروەر دا بوو کو قازی محەمەد مەزنترین وانە د سەربلندی، ئازایەتی، و نیشتیمانپەروەریێ دا دا.
وی ب زمانەکێ پاراو و ب مەنطقەکێ موکم و ب وێرەکیەکا بێ وێنە، بەرگری ل خوە و ل ڕەوایەتییا دۆزا گەلێ کورد کر. ئەو نه وەک تاوانبارەکێ، بەلکی وەک سەرۆک کۆمارەکێ و نوینەرێ نەتەوەیەکێ ئاخڤی. وی ب ئاشکرایی گۆت کو دامەزراندنا کۆمارێ مافەکێ ڕەوایێ گەلێ کورد بوویە و کارێ وان خیانەت نینە، بەلکی خزمەتا گەلێ ستەملێکری یە. دەمێ کو دادوەر پرسیار ژێ کر لسەر ئاڵایێ کوردستانێ، وی ب سەربلندی گۆت: "ئەڤ ئاڵایە نیشانا سەروەری و کەرامەتا گەلێ منە... من سویند خاریە کو تا داوی ب وەفاداری بۆ وی بمینم."
بەرگرییا دیرۆکی یا قازی محەمەد د دادگەهێ دا، بوویە ئێک ژ بەلگەنامێن هەرە گرنگ و پرشنگدار یێن دیرۆکا تێکۆشانا کوردایەتیێ.
ل داویێ، وەک کو دهاتە پێشبینیکرن، دادگەها نادادپەروەر بریارا سێدارەدانێ بۆ پێشەوا قازی محەمەد، سەدرێ قازی، و سەیفێ قازی دەرئێخست.
ل سپێدەیا زووی یا ڕوژا "٣١ێ ئادارا سالا ١٩٤٧"، ل هەمان جهێ کو کۆمار لێ هاتبوو ڕاگەهاندن، ل مەیدانا چوارچرا، دوژمنان بریارا خوە یا ڕەش بجهـ ئینا. پێشەوا قازی محەمەد، ب سەربلندی و ب ورەیەکا پولایین، چوو سەر سەکۆیێ سێدارێ. وی بەری شەهیدبوونا خوە، وەسیەتناما خوە یا دیرۆکی بۆ گەلێ کورد هێلا. وی دوو داخازیێن داویێ هەبوون: ئێک، کو گوللـەباران بهێتە کرن نەکو ب سێدارێ، چونکی ئەو سەرباز بوو، و دوو، کو نەهێلن چاڤێن وی بهێنە گرتن دا کو ب چاڤێن ڤەکری و ب سەربلندی تەماشای ئاڵا و وەلاتێ خوە بکەت و بچیتە بەر دلوڤانییا خودێ. لێ دوژمنان داخازیێن وی قەبوول نەکirن.
ب شەهیدبوونا پێشەوا و هەڤالێن وی، لاپەرەک ژ دیرۆکا خەباتا کوردان هاتە نڤیسین ب خوینا گەش، لێ د هەمان دەم دا، چرایەکا بێ هەلگرتن و هیڤیەکا نەمر د دل و هزرا هەر کوردەکێ دا هاتە هەلکرن.
میراتێ پێشەوا قازی محمد: ڕێبازا نەمر
هەرچەندە تەمەنێ کۆمارا کوردستانێ کورت بوو و داویا ژیانا پێشەوا قازی محەمەد تراژیک بوو، لێ میرات و کاریگەرییا وان یا مەزن و بەردەوامە. میراتێ پێشەوای د چەند خاڵێن سەرەکی دا دشێت بهێتە کورتکرن:
1. دامەزراندنا ئێکەم کیانا سیاسی یا کوردی: کۆمارا مەهابادێ بوو ئێکەم ئەزموونا سەرکەفتی یا دەولەتدارییا کوردان د سەردەمێ نوو دا. وێ سەلماند کو گەلێ کورد شیان و قابیلیەتا وێ چەندێ هەیە کو خوە ب خوە بڕێڤە ببەت و جڤاکەکێ مۆدێرن و دیموکراتیک ئاڤا بکەت.
2. هێمایێ سەرکردەیێ گەل: قازی محەمەد بوو نموونەیا سەرکردەیێ زانا، خاکی، فیداکار، و خودان هەلویست. بریارا وی یا مانەڤە لگەل گەلێ خوە حەتا داوی، وی کرە ئەفسانەیەکا نەمر د بیردانکا نەتەوەیی دا.
3. وەسیەتناما دیرۆکی: وەسیەتناما پێشەوای بوویە وەک نەخشەڕێیەک بۆ تێکۆشانا نەتەوەییا کوردی. د وێ وەسیەتنامێ دا، ئەو داخازا ئێکڕێزی، پشت بەستن ب خوە، گرنگیدان ب زانست و خاندنێ، و دوورکەفتن ژ ناکۆکیێن ناڤخۆیی و عەشیرەتی دکەت.
4. ئاڵایێ کوردستانێ: ئەو ئاڵایێ کو ل مەیدانا چوارچرا بلند بوو، بوو بنەما بۆ ئاڵایێ فەرمی یێ هەرێما کوردستانا عێراقێ و بوویە هێمایێ هەڤپشک یێ هەموو کوردان ل جیهانێ.
5. ئیلهام بۆ نەوەیێن پشتی خوە: خەبات و قوربانیدانا قازی محەمەد و کۆمارا کوردستانێ، بوو ژێدەرێ ئیلهام و هێزێ بۆ هەموو شۆڕەش و بزاڤێن ڕزگاریخوازی یێن کوردی یێن کو پشتی وێ ڕابوون، چ ل ڕۆژهەلات، چ ل پارچێن دی یێن کوردستانێ.
ئەنجامگیری :
قازی محەمەد، پێشەوایێ شەهید، ناڤەک نینە کو بتنێ د لاپەرێن دیرۆکێ دا بهێتە خواندن. ئەو ڕێبازەکە، قوتابخانەیەکە، و چرایەکە کو ڕێیا تاری یا خەباتا گەلەکێ بۆ ئازادیێ ڕوون دکەت. ئەو فێری مە دکەت کو ئازادی ب بهایەکێ گران ب دەست دهێت و پاراستنا وێ پێدڤی ب ئێکەتی، زانست، و فیداکاریێ هەیە. دیرۆکا کۆمارا مەهابادێ، وێنەیەکێ بچووککری یێ دیرۆکا هەموو کوردستانێ یە: پڕی هیڤی و ئاوات، تژی دەستکەفتێن کێم دەم، و د هەمان دەم دا، ڕووبرووی خیانەت و پیلانگێریێن ناڤدەولەتی. لێ گیانێ قازی محەمەد و پەیاما وی یا داویێ، هەردەم دێ زیندی مینیت: "تنێ ئێکگرتن و پشت بەستن ب هێزا خوە، دشێت گەلێ کورد بگەهینیتە ئارمانجێن وی یێن پیرۆز." یادا وی و هەموو شەهیدێن ڕێیا ئازادییا کوردستانێ هەردەم ب خێر و ڕێبازا وان بەردەوام بیت.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە