خالدێ کورێ وەلیدی :

خالدێ کورێ وەلیدی: شیرێ خودێ یێ راکێشای :

ئەبو سولەیمان، خالدێ کورێ وەلیدێ کورێ موغیرە مخزومی قوڕەیشی، ئێکە ژ ناڤدارترین و کاریگەرترین سەرکردێن لەشکەری د دیرۆکا ئیسلامێ و جیهانێ دا. ئەو ب "سەیفوللا ئەلمەسلول" (شیرێ خودێ یێ راکێشای) دهێتە نیاسین، نازناڤەکێ پێغەمبەرێ ئیسلامێ (سلاڤ لێ بن) ژبەر ئازایەتی و زیرەکیا وی یا بێ وێنە د مەیدانێن شەرى دا لێ کربوو. ژیانا وی تژی یە ژ سەرکەفتنێن مەزن و روودانێن گرنگ کو نەخشێ دەولەتا ئیسلامی یا دەستپێکێ کێشا و رێ بۆ فتوحاتێن پاشەرۆژێ خۆشکر. خالد، ئەو سەرکردێ کو د چ جەنگەکێ دا تووشی شکەستنێ نەبوویە، چ بەرى ئیسلامبوونێ بیت یان پاشى، و پتر ژ ١٠٠ شەران سەرکردایەتی کرینە.

ژیانا بەرى ئیسلامێ: دژمنایەتیەکا سەخت :

خالد ل مەککەهێ د ناڤ خێزانەکا بناڤ و دەنگ و دەولەمەند یا هۆزا بەنی مەخزوم دا ژ دایک بوو، کو ئێک ژ گرنگترین هۆزێن قوڕەیش بوون و بەرپرس بوون ژ کاروبارێن لەشکەری و شەرى. بابێ وی، وەلیدێ کورێ موغیرە، ئێک ژ زەنگینترین و خودان هەلویستترین کەسایەتیێن قوڕەیش بوو. د ڤێ ژینگەهێ دا، خالد لسەر هەسپ سواری، تیرهاڤێتن، و هونەرێن شەرى هاتە پەروەردەکرن و ژ زارۆکینیێ ڤە ب ئازایەتی و هێزا خۆ بناڤ و دەنگ بوو.

بەرى ئیسلامبوونا خۆ، خالد ئێک ژ دژمنێن هەرە سەختێن ئیسلامێ و موسلمانان بوو. ئەو ب زیرەکیا خۆ یا لەشکەری دژی موسلمانان د شەران دا دهاتە نیاسین. رۆلێ وی یێ هەرە دیار د شەرێ ئوحود دا بوو ل سالا سیێ کۆچی، دەما کو وی سەرکردایەتیا سوارێن قوڕەیش دکر. پشتی کو تیرهاڤێژێن موسلمان سەرپێچی ل فەرمانا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) کرن و جهێ خۆ یێ ستراتیژی لسەر چیایێ ئوحود هێلان، خالدی ب زیرەکی هەل دیت و ژ پشتا لەشکەرێ موسلمانان ڤە هێرش کر. ئەڤ هێرشا چاڤەرێنەکری بوو ئەگەرێ گوهۆرینا ئەنجامێ شەری و گەهاندنا زیانەکا مەزن ب موسلمانان. هەروسا، د شەرێ خەندەقێ دا ژی، خالدی رۆلەکێ گرنگ د پاراستنا پشتا لەشکەرێ ئەحزاب دا گێرا.

ئیسلامبوون: وەرچەرخانەکا دیرۆکی :

پشتی رێککەفتنا حودەیبیێ ل سالا شەشێ کۆچی، کو ئاشتیەکا دەمکی د ناڤبەرا موسلمانان و قوڕەیش دا چێکر، گوهۆرینەک د هەلویستێ خالد دا پەیدا بوو. پێغەمبەرێ ئیسلامێ (سلاڤ لێ بن) گرنگیا خالدی دزانی و حەز دکر کو ئەو ببیتە موسلمان. لدیڤ ژێدەران، پێغەمبەری ژ برایێ خالدی، وەلیدێ کورێ وەلید، پرسیار کربوو و گۆتبوو: "کەسەک وەکو خالد نەزانێ ئیسلامێ نابیت، و خوکا هێز و زیرەکیا خۆ دگەل موسلمانان لسەر موشرکان بکاربینابا، دا بۆ وی باشتر بیت". ئەڤ پەیڤە گەهشتنە خالد و کارتێکرنەکا مەزن لێ کرن.

د سالا هەشتێ یا کۆچی دا، و پشتی کو ب ئاشکرایی بۆ وی دیار بووی کو موحەمەد نە سێحرکەرە و نەهۆزانڤانە، بەلکی پەیاما وی یا ژ دەف خودێ یە، خالدی بریارا خۆ دا. ئەو ب نهێنی ژ مەککەهێ دەرکەفت و د رێکێ دا تووشی عەمرێ کورێ عاسی بوو، کو ئەو ژی بۆ هەمان مەبەست بەرەڤ مەدینێ دچوو. هر دوویان دگەل عوسمانێ کورێ تەڵحە بەرەڤ مەدینێ چوون و ل پێشیا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) ئیسلامبوونا خۆ راگەهاندن. پێغەمبەر (سلاڤ لێ بن) ب ئیسلامبوونا وان گەلەک کەیفخوەش بوو و گۆت: "هەمد بۆ خودێ یێ کو هەوە هیدایەت دای". ئەڤ روودانە دەستپێکا قۆناغەکا نوی و پرشنگدار بوو د ژیانا خالد دا.

شەرێ موئتە و نازناڤێ "سيف الله المسلول" :

بتنێ چەند هەیڤەک پشتی ئیسلامبوونا وی، خالد بەشداری د ئێکەم شەرێ خۆ یێ مەزن د رێزێن موسلمانان دا کر، ئەو ژی شەرێ موئتە بوو دژی ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی و هەڤپەیمانێن وان یێن غەساسینە. پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) سێ سەرکردە بۆ لەشکەرێ موسلمانان یێ ٣٠٠٠ کەسی دیار کربوون: زەیدێ کورێ حارثە، پاشی جەعفەرێ کورێ ئەبی تالب، و پاشی عەبدوللایێ کورێ رەواحە. لێ ژبەر کو ژمارا لەشکەرێ دژمن نێزیکی ٢٠٠,٠٠٠ کەسان بوو، هەر سێ سەرکردێن موسلمانان ئێک لدیڤ ئێکی شەهید بوون.

د ڤێ رەوشا گەلەک دژوار دا، و دەما کو لەشکەرێ موسلمانان ل بەر تێکچوونێ بوو، موسلمانان خالد وەکو سەرکردێ خۆ هەلبژارت. خالدی ب زیرەکی و پلاندانانەکا بێ وێنە، شیا لەشکەری ژناڤچوونەکا مسۆگەر رزگار بکەت. وی ب شەڤ تاکتیکەکا نوی بکار ئینا، جهێ لایێ راستێ و چەپێ یێ لەشکەری گوهۆری، و پاش و پێشیا لەشکەری ئێک د جهێ دیدا دانا. سپێدێ، دەما دژمنی ئەڤ گوهۆرینە دیتن، هزر کرن کو هێزێن هاریكاری بۆ موسلمانان هاتینە، و ئەڤ چەندە بوو ئەگەرێ تێکچوونا ورەیا وان. خالدی ب ڤێ فێلبازیا لەشکەری شیا ب شێوەیەکێ رێکخستی و ب کێمترین زیان لەشکەرێ موسلمانان پاشڤە بکێشیت.

پشتی ڤەگەریانێ بۆ مەدینێ، پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) ب وەحی روودان بۆ سەحابەیان ڤەگێرا و گۆت: "...حەتا کو ئاڵا ژ لایێ شیرەکێ ژ شیرێن خودێ ڤە هاتە هەلگرتن (خالدێ کورێ وەلید)، و خودێ سەرکەفتن ب دەستێ وی ئینا". ژ وێ رۆژێ و پێڤە، خالد ب "سيف الله المسلول" هاتە نیاسین.

رۆلێ وی د سەردەمێ ئەبوبەکری دا :

پشتی وەفاتا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن)، گەلەک هۆزێن عەرەب ژ ئیسلامێ دەرکەفتن و زەکات نەدا. خەلیفە ئەبوبەکرێ سدیق (خودێ ژێ رازی بیت) ب توندی دژی ڤان "مورتەدان" راوەستا و خالدێ کورێ وەلیدی کرە سەرکردێ سەرەکی یێ لەشکەرێ ئیسلامی بۆ سەرکوتکرنا ڤان بزاڤان.

خالد د شەرێن ریددە دا زیرەکی و سەرکەفتنێن مەزن نیشان دان. وی شیا سەرکردێن مورتەدان وەکو تولەیحە ئەلئەسەدی تێک بشکێنیت. لێ شەرێ هەرە دژوار و گرنگ شەرێ یەمامێ بوو دژی موسەیلەمە ئەلکەزاب، کو ئیدعایا پێغەمبەریەتیێ دکر و هێزەکا مەزن ل دور خۆ کومکربوو. شەر گەلەک ب زەحمەت بوو و د دەستپێکێ دا موسلمان تووشی زیانێن مەزن بوون، لێ ب ئیرادە و پلاندانانا خالدی، موسلمانان شیا سەرکەڤن و موسەیلەمە هاتە کوشتن. ئەڤ سەرکەفتنە بۆ پاراستنا ئێکگرتنا دەولەتا ئیسلامی گەلەک گرنگ بوو.

پشتی سەرکەفتنا لسەر مورتەدان، ئەبوبەکری فەرمان دا خالدی کو بەرەڤ عیراقێ بچیت بۆ شەرکرنا دژی ئیمپراتۆریەتا ساسانی یا فارسی. خالد زنجیرەیەکا سەرکەفتنێن ب لەز و چاڤەرێنەکری تۆمار کرن. د شەرێن وەکو شەرێ زاتولسەلاسيل (شەرێ زنجیران) و وەلەجە و ئولەیس (شەرێ رووبارێ خوینێ) دا، وی تاکتیکێن لەشکەری یێن نوی و کاریگەر بکار ئینان، وەکو تاکتیکا "دوو کەران" کو بوویە جهێ خواندنێ د قوتابخانێن لەشکەری یێن سەردەم دا. وی د ماوەیەکێ کورت دا پتریا خاکا عیراقێ ژ دەستێ ساسانیان دەرئێخست.

فتوحاتا شامێ و شەرێ یەرمووک :

دەمێ کو شەر لسەر دوو بەرەیان (عیراق و شام) گەرم بوو، و موسلمان ل شامێ تووشی رەوشەکا دژوار ببوون دژی لەشکەرێ مەزن یێ بیزەنتیان، خەلیفە ئەبوبەکری فەرمانەکا دیرۆکی دا خالدی: کو نیڤا لەشکەرێ خۆ ل عیراقێ بهێلیت و ب لەزترین شێوە خۆ بگەهینیتە شامێ.

خالد رێکەکا چاڤەرێنەکری و گەلەک ب زەحمەت د ناڤ بیابانا سوریێ دا گرتە بەر، کو کەس باوەر نەدکر لەشکەرەک بشێت تێرا دەرباز ببیت. لێ ئەو د ماوێ چەند رۆژان دا گەهشتە شامێ و بوو سەرکردێ گشتی یێ هەمی لەشکەرێن موسلمانان ل وێرێ.

خالا هەرە بلند د ژیانا لەشکەری یا خالد دا، شەرێ یەرمووک بوو ل سالا ١٥ێ کۆچی. موسلمان ب لەشکەرەکێ نێزیکی ٤٠,٠٠٠ کەسی روو ب رووی لەشکەرەکێ بیزەنتی یێ زەبەلاح بوون کو ژمارا وان دگەهشتە ٢٤٠,٠٠٠ کەسان. خالدی ب زیرەکی و پلاندانانەکا بێ هەڤبەر، لەشکەرێ موسلمانان رێکخست و شەر بۆ ماوێ شەش رۆژان بەردەوام کر. وی شیا ب هێرشێن لایەنکی و بکارئینانا سواران ب شێوەیەکێ کاریگەر، رێزێن لەشکەرێ بیزەنتی تێکبدەت. سەرکەفتنا د شەرێ یەرمووک دا یەکلاکەر بوو، و دەرگەهـ بۆ فتحکرنا هەمی شامێ (سوریا، فەلەستین، ئوردن، و لوبنان) ڤەکر.

ژ کارلادان و سالێن داویێ :

د دەما شەرێ یەرمووک دا، خەلیفە ئەبوبەکر وەفات کر و عومەرێ کورێ خەتابی (خودێ ژێ رازی بیت) بوو خەلیفە. ئێکەم بریارا عومەری لادانا خالد بوو ژ سەرکردایەتیا گشتی و دانانا ئەبو عوبەیدەێ کورێ جەراحی د جهێ وی دا. ئەڤ بریارە بوویە جهێ گەنگەشەیێن دیرۆکی. لدیڤ ژێدەران، چەند ئەگەرەک بۆ ڤێ بریارێ هەبوون:

1.  ترسا ژ فیتنێ: عومەری ترس هەبوو کو خەلک ب خالد ڤە بهێنە گرێدان و هزر بکەن کو سەرکەفتن بتنێ ب زیرەکیا وی دهێن، و باوەرییا وان ب خودێ کێم ببیت. عومەری دڤیا خەلک بزانن کو سەرکەفتن ژ دەف خودێ یە.

2. جیاوازی د شێوازێ سەرکردایەتیێ دا:خالد د شەران دا توند و ب لەز بوو، و هندەک بریارێن بێی ڤەگەریان بۆ خەلیفەی ددان. عومەر، کو ب خۆ کەسەکێ توند بوو، دڤیا سەرکردەکێ نەرمتر وەکو ئەبو عوبەیدە ل جهێ وی بیت دا هەڤسەنگییەک چێببیت.

3. کاروبارێن دارایی: هندەک ژێدەر دبێژن کو خالد د پارڤەکرنا خەنیمەتان (کەڤالێن شەری) دا ب بەرفرەهی پارە ددا شاعیر و سەرکردەیان، و ئەڤ چەندە لدیڤ دیتنا عومەری دروست نەبوو.

لێ خالد، ب دڵسۆزیەکا تەمام، فەرمانا خەلیفەی بجهئینا و وەکو سەربازەکێ ئاسایی د بن فەرمانا ئەبو عوبەیدە دا خزمەتا خۆ بەردەوام کر. ئەڤ هەلویستێ وی مەزنایەتی و ئیمانا وی یا موکم نیشان ددەت.

خالدێ کورێ وەلیدی ل سالا ٢١ێ کۆچی (٦٤٢ زایینی) ل باژێرێ حمص ل سوریێ وەفات کر. ئەو لسەر نڤینێن خۆ وەفات کر، و ئەڤ چەندە بۆ وی گەلەک ب ئێش بوو، چونکی وی هەمی ژیانا خۆ د مەیدانێن شەرى دا دەرباز کربوو و هیڤیا شەهیدبوونێ دخاست. لدیڤ ژێدەران، وی ل دەما مرنێ گۆتیە: "ئەز د سەد شەرا دا بەشدار بووم، و چ جهـ د لەشێ من دا نینە ژبلی کو جایێ برینەکا شیڤی یان رمەکێ یان تیرەکێ تێدا نەبیت، و نها ئەز لسەر نڤینێن خۆ وەکو حێشترەکێ دمرم".

میراتێ خالد :

خالدێ کورێ وەلیدی بتنێ سەرکردەکێ لەشکەری یێ ئازا نەبوو، بەلکی ئەو داهێنەرەکێ ستراتیژی و تاکتیکی بوو. ئەو ب لەزاتیا خۆ د بزاڤێ دا، بکارئینانا کاریگەرا سواران، و شاشکرنا دژمنی ب فێلبازیێن چاڤەرێنەکری دهاتە نیاسین. میراتێ وی یێ لەشکەری تا رۆژا مە یا ئەڤرۆ ژی د ئەکادیمیێن لەشکەری یێن جیهانێ دا دهێتە خواندن.

لێ ژ هەمیێ گرنگتر، میراتێ وی یێ ئیمانی بوو. ژ دژمنەکێ سەرسەختێ ئیسلامێ بوو شیڤێ خودێ یێ راکێشای، و پاشی ب ملکەچی و دڵسۆزی فەرمانا خەلیفەی قەبوول کر و وەکو سەربازەکێ ئاسایی خزمەت کر. ژیانا وی نموونەکا بلندە یا قوربانیدان، ئازایەتی، و باوەرییا بێسنوور ب خودێ و پەیاما ئیسلامێ.

نڤیسین : رێباز فیصل