ئەرتوغرولێ کورێ سولەیمان شاهـ

 ئەرتوغرول " ارطغرل " :

ئەرتوغرول غازی: بابێ ئیمپراتۆریەتا عوسمانی :

ئەرتوغرول غازی، یان ژی ئەرتوغرولێ کورێ سولەیمان شاهی، کەسایەتیەکێ ناڤدار و کاریگەرە د دیرۆکا تورکان و جیهانا ئیسلامی دا. ئەو سەرکردەکێ هۆزا کایی بوو کو بنەما و بناغێ ئیمپراتۆریەتا عوسمانی دانا، ئێک ژ مەزنترین و بهێزترین ئیمپراتۆریەتێن جیهانێ کو پتر ژ 600 سالان بەردەوام بوو. ژیانا وی تژی بوو ژ روودانێن گرنگ، ژ کۆچبەریا هۆزا خۆ ژ مەترسیێن مەنگۆلان، تا دامەزراندنا میرگەهەکا بچووک ل سۆگوتێ کو پاشی بووە دەولەتەکا مەزن.

بنەچەک و ژیانا زارۆکینیێ :

ئەرتوغرول ل دەوروبەرێ سالا 1188 زایینی ژ دایک بوویە. ئەو کورێ سولەیمان شاهی، سەرۆکێ هۆزا کایی بوو، کو ئێک ژ 24 هۆزێن تورکێن ئۆغوز بوون. ناڤێ دایکا وی هایمە خاتوون بوو، کو ب "دایکا دەولەتێ" دهاتە نیاسین ژبەر رۆلێ وێ یێ گرنگ د راهێنان و ئاراستەکرنا کورێن خۆ و پاراستنا ئێکگرتنا هۆزێ دا. ئەرتوغرولی دوو برایێن ب ناڤێن گوندۆگدو و سونگورتەکین هەبوون، و برایەکێ بچووکتر ب ناڤێ دۆندار.

هۆزا کایی ل دەڤەرێن ئاسیایا ناڤین دژیا، لێ ژبەر هێرش و پەلامارێن بێ راوەستان یێن مەنگۆلان ب سەرکردایەتیا جەنگیزخانی، نەچار بوون بەرەڤ رۆژئاڤا کۆچ بکەن. ئەڤ کۆچبەریە سەردەمەکێ دژوار بوو و تژی بوو ژ سەختی و نەهامەتیان. سولەیمان شاهی بزاڤ دکر کو جهەکێ ئارام و پاراستی بۆ هۆزا خۆ ببینیت.

سەرکردایەتی و کۆچبەریا بەرەڤ ئەنادۆلێ :

پشتی مرنا سولەیمان شاهی ب خەندقین د رووبارێ فوراتێ دا ل دەما دەربازبوونێ، هۆزا کایی تووشی ئالۆزی و ناکۆکیان بوو. گوندۆگدو و سونگورتەکین بریار دان کو بەرەڤ وەلاتێ خۆ یێ کەڤن ڤەگەرن، لێ ئەرتوغرول و دۆندارێ برایێ وی، دگەل بەشەکێ دی یێ هۆزێ کو نێزیکی 400 خێزان بوون، بریار دان کو رێکا خۆ بەرەڤ ئەنادۆلێ (ئاسیایا بچووک) بەردەوام بکەن. ئەڤ بریارە خالا وەرچەرخانێ بوو د دیرۆکا هۆزا کایی و پاشەرۆژا دەولەتا عوسمانی دا.

ئەرتوغرولی باوەریەکا موکم ب وێ چەندێ هەبوو کو ئەنادۆل، کو ل وی دەمی د بن کۆنترۆلا سولتانەتا سەلجوقیێن رۆمێ دا بوو، جهێ هەرە باش بوو بۆ پاراستنا هۆزا خۆ و ئاڤاکرنا پاشەرۆژەکا گەش.

وێنەکێ ئەرتوغرولێ کورێ سلیمان شاهـ

پەیوەندی دگەل سولتانەتا سەلجوقی و دامەزراندنا میرگەهێ :

ل دەما گەهشتنا ئەنادۆلێ، ئەرتوغرول و هۆزا وی تووشی دوو لەشکەران بوون کو د شەری دا بوون. بێی کو بزانن کا کی دژی کی یە، ئەرتوغرولی بریار دا کو پشتەڤانیێ ل لایەنێ لاوازتر بکەت. پاشی دەرکەفت کو ئەو لەشکەرێ وی پشتەڤانی لێ کری، لەشکەرێ سولتان عەلائەدین کێکوباد، سولتانێ سەلجوقیێن رۆمێ بوو، کو دژی لەشکەرەکێ مەنگۆلان د شەر دا بوو.

سولتان عەلائەدین گەلەک بڤی هەلویستێ ئەرتوغرولی یێ مێرانە کەیفخوش بوو و وەکو خەلات، وی پارچەیەکا ئەردی ل دەڤەرا کاراجاداگ (Karacadağ) ل نێزیک ئانکارایێ دا ئەرتوغرولی. پاشی، پشتی کو ئەرتوغرولی سەرکەفتنێن دی تۆمار کرن و خزمەتا خۆ بۆ سولتانەتێ سەلماند، سولتان عەلائەدین باژێرکێ سۆگوت (Söğüt) و دەوروبەرێن وێ وەکو "یورت" (وەلات) و "ئوچ بەیلیغی" (میرگەها سنۆری) دا وی. سۆگوت بوو پایتەختێ میرگەها ئەرتوغرولی و خالا دەستپێکێ بۆ ئاڤاکرنا دەولەتا عوسمانی.

خەبات و سەرکەفتنێن لەشکەری :

ژیانا ئەرتوغرولی ل سۆگوتێ ب خەبات و شەران دەرباز بوو. وەکو "ئوچ بەی" (میرێ سنۆری)، ئەرکێ وی یێ سەرەکی پاراستنا سنۆرێن سولتانەتێ بوو ژ هێرشێن ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی و هۆزێن دی یێن نەیار. وی گەلەک شەر و غەزەوات کرن، و ب زیرەکی و ئازایەتیا خۆ ناڤ و دەنگەکێ مەزن بۆ خۆ پەیدا کر.

ئێک ژ گرنگترین سەرکەفتنێن وی، فتحکرنا قەلاتا کاراجاحیسار (Karacahisar) بوو، کو قەلاتەکا ستراتیژی یا بیزەنتیان بوو ل نێزیک سۆگوتێ. ئەڤ سەرکەفتنە گەلەک گرنگ بوو چونکی رێک بۆ بەرفرەهبوونا پتر یا میرگەهێ خۆش کر و هێزا ئەرتوغرولی ل دەڤەرێ زێدەتر کر.

ئەرتوغرولی سیاسەتەکا زیرەکانە دگەل جیرانێن خۆ یێن کرستیان و موسلمان پەیڕەو دکر. وی بزاڤ دکر کو ئاشتی و ئارامیێ ل دەڤەرێ بجهـ بکەت و بازرگانیێ پێش بێخیت، کو ئەڤ چەندە بوو ئەگەرێ بهێزبوونا ئابووریا میرگەها وی.

خێزان و میرات :

ئەرتوغرول دگەل حەلیمە خاتوونێ زەواجی بوو، کو لدیڤ هندەک ژێدەران کچا ئێک ژ میرێن تورکمان بوو. حەلیمە خاتوون ژنەکا بهێز و پالدەر بوو بۆ ئەرتوغرولی و رۆلەکێ گرنگ د ژیانا وی و هۆزێ دا گێرایە. وان سێ کور هەبوون: گوندوز، ساڤجی، و عوسمان.

عوسمان، کورێ بچووک یێ ئەرتوغرولی، ب زیرەکی و ئازایەتی و دادپەروەریا خۆ دهاتە نیاسین. ئەرتوغرولی ژ زوو ڤە زانیبوو کو عوسمان دێ بیتە سەرکردەکێ مەزن، لەورا گرنگیەکا تایبەت دا پەروەردەکرنا وی. پشتی مرنا ئەرتوغرولی، عوسمانی جهێ وی گرت و ب فەرمی دەولەتا عوسمانی ل سالا 1299 زایینی راگەهاند، کو پاشی بوو ئێک ژ مەزنترین هێزێن جیهانێ.

مرن و گۆڕ :

ئەرتوغرول غازی ل سالا 1281 زایینی، ل ژیێ پتر ژ 90 سالیێ، ل سۆگوتێ وەفات کر. گۆڕێ وی ل وی باژێری یە و تا نوکە ژی جهێ سەرەدان و رێزگرتنێ یە ژ لایێ تورک و گەلەک کەسێن دی ڤە. میراتا ئەرتوغرولی نە بتنێ دامەزراندنا میرگەهەکێ بوو، بەلکو چاندنا تۆڤێ دادپەروەری، ئازایەتی، و باوەریێ بوو د دلێ هۆزا خۆ و کورێ خۆ عوسمان دا.

کاریگەریا ئەرتوغرولی :

دیرۆکا ئەرتوغرولی چیرۆکا سەرکردایەتی، کۆلنەدان، و دووربینیێ یە. وی شیا هۆزەکا بچووک یا کۆچبەر بگەهینیتە قۆناغەکا دامەزراندنا دەولەتەکێ. ئەو بوو نموونەیا "غازی" یان ژی شەرڤانێ ئیسلامێ، کو داکۆکی ل ئاین و وەلاتێ خۆ دکر.

چیرۆکا وی د سالێن دوماهیێ دا ب رێکا زنجیرە درامایا تورکی یا ناڤدار "Diriliş: Ertuğrul" (رابوون: ئەرتوغرول) ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ ل سەرانسەری جیهانێ بەلاڤ بوو و بوو ئەگەر کو خەلک پتر گرنگیێ ب ڤی کەسایەتیێ دیرۆکی بدەن.

ب کورت و کرمانج، ئەرتوغرول غازی بتنێ سەرکردەکێ لەشکەری نەبوو، بەلکو بنیاتنەرێ دید و پاشەرۆژەکا مەزن بوو کو ب دەستێ کورێ وی، عوسمانێ ئێکێ، و نەوەیێن وی هاتە بجهئینان و بوو ئیمپراتۆریەتا عوسمانی یا مەزن. وی بناغێ دەولەتەکێ دانا کو ب سەدان سالان کاریگەری ل سەر دیرۆک، سیاسەت، و شارستانیەتا جیهانێ کر.

نڤیسین : رێباز فیصل