شەرێ خەلیجی یێ دوویێ :

شەڕێ کەنداڤێ یێ دووێ، کو ب ناڤێ "ئۆپەراسیۆنا گەردەلوولا بیابانێ" ژی دهێتە نیاسین، ئێک ژ گرنگترین و کارتێکەرترین ڕوودانێن سیاسی و سەربازی بوو د نیڤا دووێ یا سەدێ بیستێ دا. ئەڤ شەڕە ل سالا ١٩٩٠ دەستپێکر و تا سالا ١٩٩١ بەردەوام بوو، و تێدا هەڤپەیمانیەکا نافدەولەتی ب سەرۆکاتیا ئەمریکا ڕوو ب ڕووی عێراقێ بوونڤە. ئەڤ شەڕە نە بتنێ کارتێکرنەکا مەزن ل سەر ڕەوشا سیاسی و ئابووری یا دەڤەرێ و جیهانێ کر، بەلکو بوو ئەگەرێ گهورینێن ریشەیی د هەڤسەنگییا هێزێ دا ل ڕۆژهەلاتا ناڤین.

سەدەمێن هەلگیرسانا شەڕی :

هەلگیرسانا شەڕێ کەنداڤێ یێ دووێ کومەلەکا سەدەمێن تێکەهلی د پشت بوون، کو ب شێوەیەکێ گشتی دشێن ل سەر دوو خالێن سەرەکی بهێنە دابەشکرن: کێشەیێن ئابووری و ناکۆکیێن سیاسی و ئایدیۆلۆژی.

پالنەرێن ئابووری :

پشتی ب دووماهی هاتنا شەڕێ هەشت سالی یێ دگەل ئیرانێ، عێراق تووشی قەیرانەکا ئابووری یا گران ببوو. خەرجیێن زۆر یێن شەڕی و خرابوونا ژێرخانا ئابووری یا وەلات، بارگرانیەکا مەزن ل سەر حکومەتا بەغدا دروست کربوو. د ڤێ دەمێ دا، عێراق قەرزارێ وەلاتێن کەنداڤێ بوو، ب تایبەتی کوێت و سعودیا، کو د دەما شەڕێ دگەل ئیرانێ دا هاریکاریا دارایی یا عێراقێ کربوون. سەددام حسێن، سەرۆکێ رژێما عێراقێ، داخواز ژ ڤان وەلاتان دکر کو ژ ڤان قەرزان خۆش ببن، ب بیانووا وێ یەکێ کو عێراقێ شەڕێ پاراستنا "دەروازا ڕۆژهەلاتێ یا نشتیمانێ عەرەبی" کریە.

ل ئالیێ دی، کێشەیەکا دی يا سەرەکی ناکۆکی بوو ل سەر سیاسەتێن نەفتێ د ناڤا ڕێکخراوا ئۆپیکێ دا. عێراق، کو ئابووریا وێ ب شێوەیەکێ سەرەکی پشت ب داهاتێ نەفتێ ڤە گرێدایی بوو، داخوازا بلندکرنا بهایێ نەفتێ دکر دا کو بشێت قەرزێن خوە بدەت و ئابووریا خوە ساخلەم بکەت. لێ، کوێت و ئیماراتێن عەرەبی یێن ئێکگرتی پشکێن خوە یێن بەرهەمئینانا نەفتێ بلند کربوون، کو ئەڤە دبیتە ئەگەرێ داکەتنا بهایێ نەفتێ ل بازاڕێن جیهانی. عێراقێ ئەڤ چەندە وەک "شەڕەکێ ئابووری" د دیت و کوێت توهمەتبار دکر کو ب ئەنقەست زیانێ دگەهینیتە ئابووریا عێراقێ. ل گۆرەی هەلویستێ عێراقێ، هەر داکەتنەکا ئێک دۆلاری د بهایێ بەرمیلەکا نەفتێ دا، دبیتە ئەگەرێ زەرەرەکا ئێک ملیار دۆلاری بۆ عێراقێ. ژ بەر ڤێ چەندێ، رژێما بەعس کوێت ب دزینا نەفتێ ژ کێلگەیێن سنوری یێن "رومێلا" ژی توهمەتبار دکر.

ناکۆکیێن سیاسی و ئایدیۆلۆژی :

ژبلی پالنەرێن ئابووری، سەدەمێن سیاسی و ئایدیۆلۆژی ژی ڕۆلەکێ گرنگ د هەلگیرسانا شەڕی دا گێرا. سەددام حسێن، کو شیانێن سەربازی یێن مەزن پشتی شەڕێ ئیرانێ ب دەست خوە ڤە ئینابوون، خەونێن سەرۆکاتیکرنا جیهانا عەرەبی و کونترولکرنا ژێدەرێن وێ یێن سەرەکی دیتن. ئەو ب خوە وەک سەرکردەکێ عەرەب یێ بهێز ددیت کو دشێت ڕوو ب ڕووی هەژموونا ڕۆژئاڤا و ئیسرائیلێ ببیتەڤە. داگیرکرنا کوێتێ، کو وەلاتەکێ عەرەبی یێ دەولەمەند و بچووک بوو، د چارچوڤێ ڤێ دیدێ دا دهاتە دیتن.

رژێما بەعس هەروەسا کومەلەکا داخوازکاریێن دیرۆکی ل سەر کوێتێ هەبوون و ئەو وەک بەشەک ژ ئاخا عێراقێ ددیت کو د دەما دەستهەلاتا عوسمانی دا ژێ هاتیە جوداکرن و پاشی ژ لایێ بریتانیا ڤە هاتیە پاراستن. ل گۆرەی ڤێ تێگەهشتنێ، کوێت "پارێزگەها نۆزدەیێ" یا عێراقێ بوو. ئەڤ بانگەشە د ڕاگەهاندنا رژێمێ دا ب بەردەوامی دهاتە دووبارەکرن دا کو شەرعیەتێ بدەتە داگیرکاریێ.

داگیرکرنا کوێتێ :

ل ڕۆژا دوویێ تەباخا سالا ١٩٩٠، سوپایێ عێراقێ ب فەرمانا راستەوخۆ یا سەددام حسێنی هێرشەکا بەرفرەهـ کرە سەر وەلاتێ کوێتێ. هێرش ب لەزاتیەکا مەزن هاتە ئەنجامدان و د ماوێ کێمتر ژ دوو ڕۆژان دا، هێزێن عێراقی شیان تەڤاهیا ئاخا کوێتێ کونترۆل بکەن. ئەمیرێ کوێتێ، شێخ جابر ئەلئەحمەد ئەلسەباح، و ئەندامێن حکومەتا وی بەرەڤ سعودیا رەڤین و ل وێرێ حکومەتەکا دەرڤەی وەلات پێکئینا.

پشتی داگیرکاریێ، عێراقێ ڕاگەهاند کو کوێت بوویە پارێزگەها نۆزدەیێ یا عێراقێ و ناڤێ وێ گهوری بۆ "کاظمە". حکومەتەکا دەمکی یا کارتۆنی ب سەرۆکاتیا عەلا حسێن عەلی هاتە دانان، لێ زوی ئەڤ حکومەتە هاتە هەلوەشاندن و کوێت راستەوخۆ ب عێراقێ ڤە هاتە گرێدان. د ماوێ داگیرکاریێ دا، کو حەفت مەهان بەردەوام کر، هێزێن عێراقی دەست ب تالانکرنا مولک و مالێن گشتی و تایبەت یێن کوێتێ کرن و زەرەر و زیانێن مەزن گەهاندنە ژێرخانا ئابووری یا وەلات.

کاردانەوەیا نافدەولەتی :

داگیرکرنا کوێتێ ژ لایێ عێراقێ ڤە، کو ئێکەم جار بوو پشتی شەڕێ جیهانی یێ دووێ وەلاتەکێ ئەندام د نەتەوەیێن ئێکگرتی دا وەلاتەکێ دی یێ سەربخۆ داگیر دکەت و ب خوە ڤە گرێددەت، بوو ئەگەرێ کاردانەوەیەکا توند یا نافدەولەتی. ئەنجومەنێ ئاسایشا نەتەوەیێن ئێکگرتی د ڕۆژا هێرشێ دا بڕیارا ژمارە ٦٦٠ دەرکر، کو تێدا داخوازا ڤەکێشانا دەست ب جێ یا هێزێن عێراقی ژ کوێتێ کر.

لێ رژێما عێراقێ گوهـ نەدا ڤێ بڕیارێ و بەردەوام بوو لسەر کونترولکرنا کوێتێ. ژ بەر ڤێ چەندێ، ئەنجومەنێ ئاسایشێ زنجیرەیەکا بڕیارێن دی دەرکرن، کو یا گرنگترین د ناڤ وان دا بڕیارا ژمارە ٦٧٨ بوو کو ل ٢٩ێ چریا دووێ یا سالا ١٩٩٠ هاتە دەرکرن. ڤێ بڕیارێ مۆلەتەک دا عێراقێ کو تا ١٥ێ کانوینا دویێ یا سالا ١٩٩١ ژ کوێتێ ڤەکشێت، و هەکە نەکشێت، ڕێک ب ئەندامێن نەتەوەیێن ئێکگرتی دا کو "هەموو ڕێکارێن پێدڤی" بکاربینن دا کو ڤێ بڕیارێ بجهـ بینن. ئەڤە ب رامانا دانا شەرعیەتێ بوو بۆ بکارئینانا هێزا سەربازی دژی عێراقێ.

ئۆپەراسیۆنا قەلغانا بیابانێ :

بۆ ڕوو ب ڕوو بوونا مەترسیا عێراقێ و پاراستنا سعودیا، کو وەلاتێ دوویێ بوو د بەرهەمئینانا نەفتێ دا ل جیهانێ و ئێک ژ هەڤپەیمانێن سەرەکی یێن ئەمریکا بوو ل دەڤەرێ، هەڤپەیمانیەکا نافدەولەتی ب سەرۆکاتیا ئەمریکا هاتە پێکئینان. پتر ژ ٣٤ وەلاتان پشکداری د ڤێ هەڤپەیمانیێ دا کر، کو د ناڤ وان دا وەلاتێن مەزن یێن وەک بریتانیا، فرەنسا، و سعودیا هەبوون.

قۆناغا ئێکێ یا بەرسڤدانا هەڤپەیمانیێ ب ناڤێ "ئۆپەراسیۆنا قەلغانا بیابانێ" (Operation Desert Shield) هاتە نیاسین. د ڤێ قۆناغێ دا، کو ژ تەباخا ١٩٩٠ تا کانوینا دویێ یا ١٩٩١ بەردەوام کر، هێزێن هەڤپەیمانان ل سعودیا و دەوروبەرێن وێ هاتنە کومکرن و ئامادەکاری بۆ هەر هێرشەکا سەربازی یا بەرفرەهـ هاتە کرن. ئارمانجا سەرەکی یا ڤێ ئۆپەراسیۆنێ پاراستنا سعودیا بوو ژ ئەگەرێ هەر هێرشەکا عێراقێ و دروستکرنا فشارەکا سەربازی ل سەر رژێما بەعس دا کو ژ کوێتێ ڤەکشێت.

ئۆپەراسیۆنا گەردەلوولا بیابانێ :

دەمێ کو مۆلەتا ئەنجومەنێ ئاسایشێ ب دووماهی هاتی و عێراقێ رەت کر کو ژ کوێتێ ڤەکشێت، قۆناغا دووێ و یا سەربازی یا شەڕی دەستپێکر. ل شەڤا ١٦ ل سەر ١٧ێ کانوینا دویێ یا سالا ١٩٩١، هەڤپەیمانان ب سەرۆکاتیا ئەمریکا ئۆپەراسیۆنا "گەردەلوولا بیابانێ" (Operation Desert Storm) ڕاگەهاند.

ئۆپەراسیۆن ب هێرشەکا ئاسمانی یا بەرفرەهـ و چڕ دەستپێکر کو ب دەهان هزار هێرشێن ئاسمانی ل سەر بنکە و بارەگایێن سەربازی، ژێرخانا ئابووری، و دام و دەزگەهێن ستراتیژی یێن عێراقێ هاتنە ئەنجامدان. ئارمانجا ڤێ هەلمەتا ئاسمانی، کو پتر ژ مەهەکێ بەردەوام کر، لاوازکرنا شیانێن سەربازی یێن سوپایێ عێراقێ و ب تایبەتی هێزا وێ یا ئاسمانی و سیستەمێ بەرگریێ بوو.

پشتی ب دووماهی هاتنا هەلمەتا ئاسمانی، ل ڕۆژا ٢٤ێ شوباتا ١٩٩١، هێرشا زەمینی یا هەڤپەیمانان دەستپێکر. هێرش ژ چەندین ئالیڤە ل سەر هێزێن عێراقی ل کوێتێ و باشوورێ عێراقێ هاتە کرن. هێزێن هەڤپەیمانان، کو ب چەک و تیکنۆلۆژیایا سەربازی یا پێشکەفتی هاتبوونە پڕچەککرن، د ماوەکێ کورت دا شیان هێزێن عێراقی تێکبشکێنن و زیانێن مەزن بگەهیننە وان. سوپایێ عێراقێ، کو جارەکێ وەک چارەمین سوپایێ مەزن یێ جیهانێ دهاتە هژمارتن، تووشی شکەستنەکا گران بوو.

ئازادکرنا کوێتێ و ڕاگرتنا شەڕی :

د ماوێ کێمتر ژ ١٠٠ دەمژمێران دا ژ دەستپێکرنا هێرشا زەمینی، هێزێن هەڤپەیمانان شیان تەڤاهیا ئاخا کوێتێ ئازاد بکەن و هێزێن عێراقی ژ وەلات دەرپەڕینن. ل ڕۆژا ٢٨ێ شوباتا ١٩٩١، سەرۆکێ ئەمریکا جورج ئێچ. دەبلیو. بوش ڕاگرتنا ئاگر بەستەکا ئێک ئالی ڕاگەهاند و شەڕ ب فەرمی ب دووماهی هات.

د دەما ڤەکێشانا خوە ژ کوێتێ دا، هێزێن عێراقی سیاسەتا "ئەردێ سووتی" بکارئینان و پتر ژ ٧٠٠ بیرێن نەفتێ یێن کوێتێ ئاگر تێ بەردا، کو ئەڤە بوو ئەگەرێ کارەساتەکا ژینگەهی یا مەزن ل دەڤەرێ. دیمەنێن "رێیا مەرگێ" (Highway of Death)، کو تێدا ب سەدان ترومبێل و تانکێن شکەستی یێن سوپایێ عێراقێ د ڕێیەکا د ناڤبەرا کوێت و بەسرە دا هاتبوونە توپبارانکرن، بوونە ئێک ژ سیمبولێن سەرەکی یێن شکەستنا عێراقێ د ڤی شەڕی دا.

 ئەنجامێن شەڕی :

شەڕێ کەنداڤێ یێ دووێ کومەلەکا ئەنجامێن گرنگ و دوورمەودا ل سەر ئاستێ عێراقێ، دەڤەرێ و جیهانێ هەبوون.

زیانێن مرۆڤی و مادی :

زیانێن شەڕی بۆ عێراقێ گەلەک مەزن بوون. ل گۆرەی هەلویستێن جودا، د ناڤبەرا ٧٠ هزار تا ١٠٠ هزار سەربازێن عێراقی هاتنە کوشتن. ب هزاران تانک، زرێپوش و فرۆکەیێن جەنگی یێن عێراقێ هاتنە ژناڤبرن. هەروەسا، ژێرخانا ئابووری و خزمەتگوزاری یا عێراقێ، وەک پر، کارگەهـ، و وێستگەهێن کارەبێ و ئاڤێ، ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ هاتە وێرانکرن. ل ئالیێ هەڤپەیمانان، زیانێن مرۆڤی گەلەک کێمتر بوون.

سزایێن ئابووری و گەمارۆیا لسەر عێراقێ :

پشتی شەڕی، ئەنجومەنێ ئاسایشێ بڕیارا ژمارە ٦٨٧ دەرکر، کو کومەلەکا مەرجێن گران ل سەر عێراقێ سەپاندن. ل گۆرەی ڤێ بڕیارێ، دڤیابا عێراقێ هەموو چەکێن خوە یێن کومکوژ (کیمیاوی، بایۆلۆژی، و ناڤۆکی) ژناڤ ببا و ڕێک بدا تیمێن پشکنینێ یێن نەتەوەیێن ئێکگرتی. هەروەسا، عێراق هاتە نەچارکرن کو قەرەبوویا زیانێن شەڕی بدەتە کوێتێ، کو ب پتر ژ ٥٢ ملیار دۆلاران هاتە تخمینکرن. ژ بۆ زەمانەتکرنا ڤان مەرجان، گەمارۆیەکا ئابووری یا توند ل سەر عێراقێ هاتە سەپاندن کو تا سالا ٢٠٠٣ بەردەوام کر و بوو ئەگەرێ خرابوونا ڕەوشا مرۆڤی و ئابووری یا خەلکێ عێراقێ.

کاریگەریا لسەر کورد و شیعان و دامەزراندنا دەڤەرێن دژە-فرین :

شکەستنا سوپایێ عێراقێ د شەڕێ کەنداڤێ دا، هیڤیەک ل دەف گەلێ کورد ل باکورێ عێراقێ و شیعیان ل باشوور دروست کر کو بشێن ژ دەستهەلاتا دکتاتۆری یا رژێما بەعس رزگار ببن. ل ئادارا سالا ١٩٩١، ڕاپەرینەکا جەماوەری ل کوردستانێ و باشوورێ عێراقێ دەستپێکر. د دەستپێکێ دا، ڕاپەرینێ سەرکەفتنێن مەزن ب دەستڤە ئینا و پتریا باژێرێن کوردستانێ و باشوور هاتنە رزگارکرن.

لێ، رژێما سەددام حسێنی شیانێن خوە یێن سەربازی یێن مای کومکرن و ب دڕندەییەکا مەزن هێرش کرە سەر ڕاپەریوان. بکارئینانا هێزا ئاسمانی و هێزێن تایبەت بوو ئەگەرێ شکەستنا ڕاپەرینێ و کومکوژیێن مەزن ل دژی خەلکێ سڤیل. ئەڤە بوو ئەگەرێ کۆچەکا ملیۆنی یا خەلکێ کوردستانێ بەرەڤ سنورێن تورکیا و ئیرانێ.

وەک بەرسڤەک بۆ ڤێ کارەساتا مرۆڤی، ئەنجومەنێ ئاسایشێ بڕیارا ژمارە ٦٨٨ دەرکر کو تێدا داخوازا ڕاگرتنا سەرکوتکاریێن دژی خەلکێ سڤیل کر. ل سەر بنەمایێ ڤێ بڕیارێ، هەڤپەیمانان ب سەرۆکاتیا ئەمریکا، بریتانیا، و فرەنسا دەڤەرەکا دژە-فرین ل باکورێ هێلا ٣٦ێ دامەزراند دا کو کوردان ژ هێرشێن ئاسمانی یێن رژێمێ بپارێزن. هەروەسا، دەڤەرەکا دی یا دژە-فرین ل باشوورێ عێراقێ هاتە دامەزراندن بۆ پاراستنا شیعیان. دامەزراندنا ڤێ دەڤەرا ئارام بوو ئەگەرێ پاشڤەکشانەکا دیفاكتۆ یا دەستهەلاتا بەغدا ژ پتریا هەرێما کوردستانێ و ڕێکخوشکەر بوو بۆ دامەزراندنا حکومەتا هەرێما کوردستانێ و پەرلەمانێ وێ ل سالا ١٩٩٢.

گهورینێن هەڤسەنگییا هێزێ ل ڕۆژهەلاتا ناڤین :

شەڕێ کەنداڤێ بوو ئەگەرێ گهورینێن مەزن د هەڤسەنگییا هێزێ دا ل ڕۆژهەلاتا ناڤین. شیانێن سەربازی و سیاسی یێن عێراقێ ب شێوەیەکێ بەرچاڤ هاتنە لاوازکرن و هەژموونا وێ ل سەر دەڤەرێ نەما. ل ئالیێ دی، ڕۆل و هەژموونا ئەمریکا ل کەنداڤێ و ڕۆژهەلاتا ناڤین ب شێوەیەکێ گشتی بهێزتر بوو و بنکەیێن سەربازی یێن هەمیشەیی ل چەندین وەلاتێن دەڤەرێ دامەزراندن. ئەڤ شەڕە هەروەسا بوو دەستپێکا پرۆسەیەکا ئاشتیێ د ناڤبەرا ئیسرائیل و فەلەستینیان و وەلاتێن عەرەبی دا، کو ب کونفرانسێ مەدریدێ ل سالا ١٩٩١ دەستپێکر.

 پوختە :

شەڕێ کەنداڤێ یێ دووێ ڕوودانەکا مێژوویی یا گرنگ بوو کو نەخشێ سیاسی یێ ڕۆژهەلاتا ناڤین ژ نوو کێشا. ئەڤ شەڕە، کو ژ ئەگەرێ کومەلەکا سەدەمێن ئابووری، سیاسی، و ئایدیۆلۆژی هەلگیرسا، ب داگیرکرنا کوێتێ ژ لایێ عێراقێ ڤە دەستپێکر و ب دەستێوەردانەکا سەربازی یا هەڤپەیمانیەکا نافدەولەتی ب سەرۆکاتیا ئەمریکا ب دووماهی هات. ئەنجامێن شەڕی گەلەک بەرفرەهـ بوون: ژ شکەستنا سەربازی و ئابووری یا عێراقێ و سەپاندنا سزایێن نافدەولەتی ل سەر وێ، تا ب ئازادکرنا کوێتێ و بهێزبوونا هەژموونا ئەمریکا ل دەڤەرێ. بۆ گەلێ کورد، ئەڤ شەڕە دەرگەهـ ل بەردەم دەرفەتەکا مێژوویی ڤەکر کو بوو ئەگەرێ دامەزراندنا هەرێما کوردستانێ و دانانا بناغێ فیدرالیزمێ ل عێراقا پاشەرۆژێ. ب ڤی ڕەنگی، شەڕێ کەنداڤێ نە بتنێ لاپەرەک ژ مێژوویا دەڤەرێ گرت، بەلکو بوو خالەکا وەرچەرخانێ کو کارتێکرنێن وێ تا ڕۆژا ئەڤرۆ ژی بەردەوامن.

نڤیسین : رێباز فیصل