مێژویا ئیمپراتوریەتا "مەغولی"
مەغول :
مێژوویا مەغۆلان: ژ دەشت و زۆمێ بۆ حوکمرانیا جیهانێ
مەغۆل، وەک گەلەک ھۆز و عەشیرەتێن دی یێن ناڤەراستا ئاسیا، دیرۆکەکا درێژ و پڕ ژ روودان و ئاڵۆزی ھەیە. ژ سەردەمێن کەڤن و دێرین تاکو گەھشتنا وان ب لۆتکا دەستهەلاتێ، ژیانا وان پڕ بوویە ژ شەر و کێم و کوژ و ھاتن و چوونا ناڤبەرا ھۆزان. مێژوویا وان د ناڤا زۆم و دەشتێن فراوان یێن ئاسیا دا دەست پێ دکەت، جھەکێ ب ناڤ و دەنگ ب ناڤێ (سەنگاوک).
ژیان و رەوشا مەغۆلان د دەستپێکێ دا:
ل دەستپێکا دیرۆکا وان، مەغۆل ژمارەیەکا ھۆز و عەشیرەتێن جودا بوون. وان ب زار و زمان و داب و نەریتێن ھاوبەش ب ئێکڤە ژیانا خۆ د گۆزەراند. ژیانا وان یا سیاسی و جڤاکی یا ژێکڤە و دابەشبوو بوو. ھەر عەشیرەتەکێ سەرکردەیەکێ خۆ ھەبوو و ب بەردەوامی د ناڤا شەر و پێکھاتنان دا بوون، ژبۆ دەستهەلاتێ و سامانێ. سیستەمێ وان یێ ئابووری ل سەر مالداریا رەشە و سپی و نێچیرڤانیێ بنیات نرا بوو. ژیانا وان یا رۆژانە یا بێزار و بێ چاڤەرێکرن بوو، ل گەل گۆرانکاریێن بەردەوامی یێن ژینگەھێ و ئاھەنگ و بارانێ.
سەرھلدانا جەنگیزخان:
مێژوویا راستەقینە یا مەغۆلان ل گەل سەرھلدانا کەسایەتیەکێ دیرۆکی، "تیمووجین" دەست پێ دکەت، ئەوێ پاشتر ب ناڤێ "جەنگیزخان" ھاتە ناسکرن. جەنگیزخان ل سالا 1162ێ ل ناڤا دەشتێن مەغۆلستانێ ھاتە دونیایێ. وی ژ تەمەنەکێ زارۆکی، دژواریا ژیانێ یا مەغۆلان ھەست پێ کر و ب وان چاڤێن خۆ دیتن. وی ژیانا خۆ د ناڤ شەر و نەخۆشیان دا دەرباس کر، بەلێ ب زیرەکیا خۆ و رابەریا خۆ و ب ژێھاتیا خۆ، شیان ھۆز و عەشیرەتێن ژێکڤە یێن مەغۆل ب ئێکڤە کۆم بکەت.
ل سالا 1206ێ، جەنگیزخان ل کۆمبوونەکا مەزن یا ھۆزێن مەغۆل (ب ناڤێ "کۆرۆلتای") وەک "خانێ گشت" (خانێ گشتگیر) ھاتە ھەلبژارتن. ئەڤ گاڤە گاڤەکا چارەنڤیساز بوو د دیرۆکا مەغۆلان دا، چونکی بۆ ئێکەم جار مەغۆل بوونە ئێک دەولەت و ب ئێک دەنگ و ب ئێک ئالی.
فراوانخوازی و بنیاتنانا ئیمپراتۆریەتا مەزن:
پشتی چەنگیزخان دەسهەلاتا خۆ یا مەغۆلان مسۆگەر کر، دەست ب فراوانخوازیا خۆ کر و ئێکەم ھێرشێن خۆ بۆ سەر وەلاتیێن دی دەست پێکر. وی سەربازێن خۆ ب سیستمەکێ نوی رێکخست، کو ل سەر بنەمایێ "ھزار"ان (ھەزار سەرباز) و "دەەھـ"ان (دە سەرباز) بوو. ڤی سیستەمی ئێکگرتنا لەشکرییا مەغۆلان زێدەتر کر.
ھێرشێن مەغۆلان د سەردەمێ جەنگیزخان دا گەھشتنە چەندین وەلات و دەڤەرێن مەزن. ژ ئاسیا یا ناڤەند و چینێ و وەلاتیێن موسلمانان، تاکو رووسیا و وەلاتێن روژئاڤایی. مەغۆلان ب لەزاتی و توندوتێژی و بەرهەڤی و پلانێن خۆ یێن لەشکری، و ب رێکخستنا لەشکری یا ژێھاتیا وان، شیان ب سەر ھەمبەریکێن خۆدا ب سەرکەڤن.
جەنگیزخان پاشتر ل سالا 1227ێ وەغەرا دوماھیێ کر، بەلێ ئیمپراتۆریەتا وی ل سەر دەستێن وێ و پاشھاتنێن وی فراوانتر بوو.
پاشھاتنێن جەنگیزخان و فراوانتر بوونا ئیمپراتۆریەتێ:
پشتی مرنا جەنگیزخان، ئیمپراتۆریەتا وی ل سەر دەستێن کور و نەڤیێن وی فراوانتر بوو. کوڕێ وی "ئۆگەدەی خان" ب سەرکەڤتی مایێ بابێ خۆ ب پێکڤە گرێدا و بەردەوامیا فراوانخوازیا مەغۆلان دا. ل ڤی دەمێ، مەغۆلان ھێرش برنە سەر رووسیا و ئوروپا یا روژھەلات.
یەک ژ نەڤیێن جەنگیزخان، "ھۆلاکو خان"، ھێرش برە سەر دەڤەرێن روژھەلاتا ناڤین و ل سالا 1258ێ، بەغدا، پایتەختێ خەلافەتا عەباسیان داگیر کر. داگیرکرنا بەغدا رویدانەکا دیرۆکی بوو کو ژبەر وێ، ئیمپراتۆریەتا عەباسیان ژناڤ چوو و سەردەمەکێ نوی د دیرۆکا ئیسلامێ دا دەست پێکر.
ئیمپراتۆریەتا مەغۆلان ل سەر دەمێ "قوبیلای خان" (نەڤیێ جەنگیزخان) ل لۆتکا دەستهەلاتا خۆ بوو. قوبیلای خان دەسهەلاتا خۆ ل سەر چینێ مسۆگەر کر و پایتەختەکێ نوی ب ناڤێ (خانبالق) (پاشتر پەکین) دانا. وی سیستەمەکێ رێکخستی یێ دەولەتێ دامەزراند و رۆلەکێ گرنگ د پێشڤەچوونا چاندن و ھونەرێ چینی دا گێرا.
دابەشبوونا ئیمپراتۆریەتێ و ژناڤچوونا وێ:
ل گەل فراوانتر بوونا ئیمپراتۆریەتا مەغۆلان، گرانبوونا رێڤەبرنا وان دەرکەفتن. ئیمپراتۆریەت ب چوار بەشان یان (خاناتی) ژێکڤە بوو:
1. ئیمپراتۆریەتا یوان ل چینێ: (ژ لایێ قوبیلای خان)
2. خاناتا چاغاتای: ل ئاسیا یا ناڤەند.
3. ھۆردەی زێڕین (ئۆردایا زێڕین): ل رووسیا و رۆژھەلاتا ئوروپا.
4. ئیلخانەیت (ئیلخان): ل فارس و روژھەلاتا ناڤین.
دەم ب دەم، ھەر ئێک ژ ڤان خاناتان ب ئالیێ خۆڤە حکۆم دکر و ب ئاھەنگ و رەوشا خۆ یا سیاسی و جڤاکی ڤە بوون. ل گەل ڤی دابەشبوونێ، ئێکگرتنا مەغۆلان بەرەڤ کێمبوونێ چوو.
ئیمپراتۆریەتا یوان ل چینێ، ل سالا 1368ێ ژ لایێ چینیێن خۆمالیڤە (دەمێ سوپا یا مینگ) ژناڤ چوو. خاناتێن دی ژی، ب درێژاھیا سەدەیێن داھاتی، بەرەڤ لاوازی و ژناڤچوونێ چوون.
ئەگەرێ ژناڤچوونا ئیمپراتۆریەتا مەغۆلان چەندین فاکتەر بوون:
گرانبوونا رێڤەبرنا ئیمپراتۆریەتەکا مەزن: ب لەزاتی و فراوانی یا وێ.
جوداھیا چاند و زمان و ئاین: ناڤبەرا مەغۆلان و گەلێن داگیرکری.
شەرێن ناڤخۆ:ناڤبەرا خاناتێن مەغۆلان ل سەر دەسهەلاتێ.
سەرھلدانێن گەلێن داگیرکری: ژبەر زۆرداری و ستەما مەغۆلان.
لاوازی یا رێڤەبەریا سەربازی: پشتی دەمەکێ درێژ ژ شەر و فراوانخوازیا لەشکری.
لێڤەگەر و کارتێکرنێن دیرۆکی:
ھەرچەندە ئیمپراتۆریەتا مەغۆلان ژناڤ چوو، بەلێ کارتێکرنێن وێ یێن دیرۆکی و جڤاکی و چاند و ھونەری یێن گەلەک مەزن بوون.
*کارتێکرنێن سیاسی و جوگرافی:
* ل گەل فراوانخوازی یا وان، نەخشێ سیاسی یێ ئاسیا و ئوروپا گۆھۆرین.
* ئیمپراتۆریەت و حکۆمەتێن نوی ھاتنە بنیاتنانا.
* رێیێن بازرگانیێن نوی (وەک "رێیا حەریر") ل ژێر دەسهەلاتا مەغۆلان پێشڤە چوون و ئاسانتر بوون، ئەڤێ ژی رولەکێ گرنگ د گۆھارتنا چاند و ھونەرێ ناڤبەرا روژھەلات و روژئاڤا دا گێرا.
کارتێکرنێن چاند و ھونەری:
* مەغۆلان ب ئاساییکرنا رێیێن بازرگانی، گۆھارتنا چاند و ھونەرێ ناڤبەرا گەل و نەتەوەیان ئاسان کر.
* تەکۆنۆلۆجیا و زانست و ھونەر، ژ چینێ بۆ روژئاڤا و بەروڤاژی ھاتنە گۆھارتن.
* پێشڤەچوونا چاپ و تۆپ و ھەمبەر و تەکۆنۆلۆجیا یێن دی.
کارتێکرنێن ئابووری:
* بنیاتنانا سیستەمەکێ نوێ یێ باجێ.
* پێشڤەچوونا بازرگانی و ئابووری.
کارتێکرنێن لەشکری:
* رێکخستنا لەشکری یا مەغۆلان، بوو ئەزموونەکا گرنگ بۆ سوپایێن دی.
* پێشڤەچوونا تەکۆنۆلۆجیا یێن شەر و چەک و پێگۆھارتنێن لەشکری.
دوماھی:
مێژوویا مەغۆلان، دیرۆکەکا پڕ ژ ھێز و دەسهەلات و گۆرانکاریێ. ژ گەلەکێ بچووک و دابەشبووی، بوونە ھێزەکا جیهانی کو شیان ب درێژاھیا سەدەیان، رۆلەکێ گرنگ د دیرۆکا مرۆڤاتیێ دا ب گێرن. وان نەخشێ سیاسی و جوگرافیێ جیهانێ گۆھۆرین و کارتێکرنێن مەزن ل سەر چاند و ھونەر و ئابووری و لەشکری یا گەل و نەتەوەیان کرین. ئەڤ دیرۆکا وان د دیرۆکا جیهانێ دا وەک دیرۆکەکا رۆشن و گرنگ مایە و ھەمیشە ژێ فێر بین.
رێباز فيصل
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە