بایلوژیا پەرەسەندنێ
بایلوژیا پەرەسەندنێ :
بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ ئێکە ژ لقێن بایۆلۆژیێ کو ل پرۆسەیێن پەرەسەندنێ دکۆلیت یێن بووینە ئەگەرێ هەمەجۆرییا زیندەوەری ل سەر هەسارا ئەردی، دەستپێکرن ژ بابکالکێ گشتیێ داویێ. ڤان پرۆسەیان هەردوو ژ هەلبژارتنا سروشتی و بابکالکێ هەڤپشک و جووربینێ (دروستبوونا جوورێن نوو) ڤەدگریت.
ئەڤ پسپۆریە ژ ئەنجامێ وێ چەندێ پەیدا بوو یا کو جولیان هکسلی ناڤێ وێ کربوو "سەنتەزا پەرەسەندنا نوو" (ژ سالێن سیهان)، ژ تێگەهشتنا گەلەک بوارێن بەری هینگێ نەپەیوەندیدار د ڤەکۆلینێن بایۆلۆژی دا، وەکو بۆماوەزانی (جێنێتیک)، ژینگەهزانی (ئیکۆلۆژی)، سیستەماتیک، و زانستێ بەرهەڤکێن کەڤنار (پالینتۆلۆژی).
ئالێ ڤەکۆلینا نوکە بەرفرەهـ بوویە و ئەندازیاریا جینی یا گونجاندنێ و پەرەسەندنا مۆلیکیولی و هێزێن جودا یێن پشکداریێ د پەرەسەندنێ دا دکەن ڤەدگریت، د ناڤ دا هەلبژارتنا سێکسی و لادانا بۆماوەیی و جوگرافیا زیندەوەری. بوارێ نوو، کو بایۆلۆژیا گەشەیا پەرەسەندنێ یە، ل وێ چەندێ دکۆلیت کا چاوا کۆنترۆلا دروستبوونا کۆرپەلەی (ئەمبریۆجینێسیس) دهێتە کرن، و ب ڤێ چەندێ سەنتەزەکا بەرفرەهتر دروست دکەت کو بایۆلۆژیا گەشەیێ دگەل وان بواران ئێک دئێخیت یێن سەنتەزێن بایۆلۆژی یێن بەری نوکە ڤەگرتین.
لقێن لاوەکی :
پەرەسەندن چەمکێ ناڤەندیێ ئێکگرتیە د بایۆلۆژیێ دا. بایۆلۆژی دشێت ب ڕێکێن جودا بهێتە دابەشکرن. ئێک ژ ڤان ڕێکان ل سەر ئاستێ زنجیرا پلەیێن زیندەوەریە ژ ئاستێ مۆلیکیولی (بایۆلۆژیا مۆلیکیولی) بۆ ئاستێ خانەیی (بایۆلۆژیا خانەیی) حەتا ئاستێ ئۆرگانیزمێن گەلەک ئالۆز. ڕێکەکا کەڤنتر ل سەر بنەمایێ گروپێ پۆلێنکرنێ یە (زانستێ پۆلێنکرنێ) د بوارێن وەکو زانستێ گیانەوەران (زۆلۆژی)، زانستێ ڕوەکان (بۆتانی)، و زانستێ زیندەوەرێن وردبین (مایکرۆبایۆلۆژی)، کو ئەڤە وێ چەندێ نیشان ددەت یا کو وەکو پۆلێنکرنێن سەرەکی یێن ژیانێ دهاتە هژمارتن. ڕێکا سیێ ب ڕێکا شێوازێ یە، وەکو بایۆلۆژیا زەڤی، بایۆلۆژیا بیرکاری، پەرەسەندنا تاقیکاری، و زانستێ بەرهەڤکێن کەڤنار. ئەڤ ڕێکێن ئەلترناتیڤ یێن دابەشکرنا بابەتی دشێن دگەل بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ بهێنە ئێکخستن دا کو لقێن لاوەکی وەکو ژینگەهزانیا پەرەسەندنێ و بایۆلۆژیا گەشەیا پەرەسەندنێ دروست بکەن.
د ڤان دوماهییان دا، تێکەلکرنا زانستێن بایۆلۆژی و زانستێن جێبەجێکری بوویە ئەگەرێ دەرکەفتنا لقێن نوو وەکو درێژەپێدەرێن بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ، وەکو زانستێ ڕۆبۆتێن پەرەسەندنێ، ئەندازیاریا پەرەسەندنێ، ئەلگۆریتمێ پەرەسەندنێ، زانستێ ئابووریا پەرەسەندنێ، و زانستێ ئەندازیاریا ئاڤاهیێن پەرەسەندنێ. میکانیزمێن سەرەکی د پەرەسەندنێ دا ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ یان نەڕاستەوخۆ دهێنە بکارئینان بۆ بەرهەمئینانا دیزاینێن نوو یان بۆ چارەسەرکرنا ئاریشەیێن کو دێ ب ڕێکێن دی ب زەحمەت هێنە چارەسەرکرن. لەوا ڤەکۆلینێن کو ژ ڤان لقێن جێبەجێکری دەردکەڤن پشکداریێ د پێشکەفتنێ دا دکەن، ب تایبەتی ب هەولێن د پەرەسەندنا زانستێ کۆمپیوتەری و بوارێن ئەندازیاریێ دا وەکو ئەندازیاریا میکانیکی.
مێژوو :
چارلس داروین هزرا پەرەسەندنێ ب ڕێکا هەلبژارتنا سروشتی ل سالا ١٨٥٩ پێشنیار کر، لێ بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ (وەکو پسپۆریەکا ئەکادیمی یا سەربخۆ) د دەمێ سەنتەزا پەرەسەندنا نوو دا ل سالێن سیهان و چلێن سەدێ بۆری دەرکەفت. زانکۆیان هەتا سالێن هەشتییان دەست ب ڤەکرنا پشکێن تایبەت ب بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ نەکربوو. ل ئەمریکا، گەلەک زانکۆیان پشکێن نوو وەکو بایۆلۆژیا مۆلیکیولی و خانەیی و بایۆلۆژیا ژینگەهیا پەرەسەندنێ دامەزراندن، ل جهێ پشکێن کەڤن وەکو زانستێ ڕوەکان و زانستێ گیانەوەران. زانستێ بەرهەڤکێن کەڤنار ژی گەلەک جاران دگەل زانستێن ئەردی هاتە ئێکخستن.
زانستێ زیندەوەرێن وردبین ژی نوکە بوویە پسپۆریەکا پەرەسەندنێ پشتی کو ئەم باشتر ل فیزیۆلۆژیا زیندەوەرێن وردبین و زانستێ جینۆمێ وان گەهشتین. تەمەنێ کورتێ نڤشێن بەکتریا و ڤایرۆسان وەکو بەکتریۆفاژان شیان داینە مە کو پرسیارێن پەرەسەندنێ ڤەکۆلین و لێگەریانێ ل سەر بکەین.
گەلەک زانایێن بایۆلۆژی پشکداری د ئاڤاکرنا پسپۆرییا نوو یا بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ دا کر. تیۆدۆسیوس دۆبژانسکی و ئێدمۆند هنری فۆرد پرۆگرامێ ڤەکۆلینا تاقیکاری دامەزراند، دەمێ کو ڕۆنالد فیشەر و سیوال ڕایت و جۆن سکۆت هۆلدین چارچۆڤەیەکێ تیۆریێ موکم دامەزراندی. هەردوو ژ ئێرنست مایەر د سیستەماتیکێ دا، و جۆرج گایلۆرد سیمپسۆن د زانستێ بەرهەڤکێن کەڤنار دا، و جۆرج لێدیارد ستێبینز د زانستێ ڕوەکان دا، هاریکاری د ئاڤاکرنا سەنتەزا نوو دا کر، هەروەسا هەریەک ژ جەیمس فرانکلین کرۆ و ڕیچارد لیوۆنتین و دان هارتل و مارکوس فێلدمان و برایان چارلسوۆرس نڤشەکێ زانایێن بایۆلۆژیا پەرەسەندنێ پێگههاندن.
بابەتێن ڤەکۆلینێن نوکە :
ڤەکۆلینێن نوکە د زانستێ ژینناسییا پێشکەفتنێ دا چەندین بابەتان ڤەدگریت و بیرۆکەیان ژ بوارێن جورەجور وەک زانستێ بۆماوەیێ یێ گەردی و زانستێ کۆمپیۆتەری بخۆڤە دگریت.
ل دەستپێکێ، هندەک بوارێن ڤەکۆلینێن پێشکەفتنێ هەول دا دیاردەیێن کو د سێنتەزا پێشکەفتنا نوی دا باش نەهاتبوونە تێگەهشتن شلۆڤە بکەت. ئەڤە ژی ڤەدگرتە هەردوو بابەتێن دروستبوونا جورێن نوو (الانتواع)، و پێشکەفتنا زێدەبوونا سێکسی، و پێشکەفتنا هەڤکاریێ، و پێشکەفتنا پیربوونێ، و پێشکەفتنا گوهورینێ (التطورية).
دوو : زانایێن ژینناسیێ پرسیارێن هەرە ڕاستەوخۆ یێن پێشکەفتنێ کرن: "چ ڕوویدا و کنگی ڕوویدا؟". ئەڤە ژی بوارێن وەک زانستێ بەرهەڤکێن کەڤن (علم أحياء الحفريات)، و سیستەماتیکس (النظاميات)، و زانستێ ڕەچەلەکناسیێ (علم الوراثة العرقي) بخۆڤە دگرتن.
سێ : سێنتەزا پێشکەفتنا نوی د دەمەکی دا هاتە داهێنان کو کەس تێ نەدگەهشت کا بنەمایێ گەردی یێ جینان چیە. ئەڤرۆ، زانایێن ژینناسییا پێشکەفتنێ هەول ددەن ئەندازیارییا بۆماوەیی یا دیاردەیێن سەرنجڕاکێش یێن پێشکەفتنێ وەک خۆگونجاندن و دروستبوونا جورێن نوو دەستنیشان بکەن، و ل بەرسڤێن پرسیارێن وەک: چەند جین تێدا پشکدارن، و کاریگەرییا هەر جینەکێ چەندە، و چەند تێکەلی دناڤبەرا جینێن جودا دا هەیە، و جین چ کار دکەن، و چ گوهورین بسەرێ وان دهێن (وەک بازدانێن خاڵی (الطفرة النقطية) ل هەمبەر دووبارەبوونا جینان) یان ژی فرەجووتبوونا کرۆمۆسۆمان (تعدد الصيغ الصبغية) دگەڕن. زانایان هەول دا کو لێکدانەکێ دناڤبەرا بۆماوەییا بلند یا د ڤەکۆلینێن جێمکان دا هەیی و زەحمەتییا دیتنا وان جینان دا بکەن یێن کو بەرپرسن ژ ڤێ بۆماوەیێ ب ڕێکا ڤەکۆلینێن ڕێکخستی یێن بەرفرەهـ یێن جینۆمی.
ئێک ژ ئالنگارییان د ڤەکۆلینا ئەندازیارییا بۆماوەیی دا ئەوە کو بۆماوەییاتا ئاکنجیان (الوراثيات السكانية) یا کو پالپشتییا سێنتەزا پێشکەفتنا نوی کر، پێدڤیە بەردەوام بهێتە نویکرن دا کو زانینا گەردی یا نوی ل بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن. ئەڤ چەندە پێدڤی ب ڕێژەیەکا مەزن یا پێشکەفتنا بیرکاریێ هەیە بۆ گرێدانا داتایێن زنجیرا دی ئێن ئەی (DNA) ب تیۆرییا پێشکەفتنێ ڤە وەک پشکەک ژ تیۆرییا پێشکەفتنا گەردی. بۆ نموونە، زانایێن ژینناسیێ هەول ددەن ب ڕێکا سکانکرنا هەلبژارتنێ (المسح الاصطفائي) بزانن کا کیژک جینن دکەڤنە بن هەلبژارتنا ڕاستەوخۆ.
چار : سێنتەزا پێشکەفتنا نوی ڕێککەفتنەکێ لسەر وان هێزان بخۆڤە دگریت یێن کو پشکداریێ د پێشکەفتنێ دا دکەن، لێ نە لسەر گرنگییا وان یا ڕێژەیی. ڤەکۆلینێن نوکە هەول ددەن ڤێ چەندێ دەستنیشان بکەن. هێزێن پێشکەفتنێ ڤان تشتان بخۆڤە دگرن: هەلبژارتنا سروشتی، و هەلبژارتنا سێکسی، و لادانا بۆماوەیی (الانحراف الوراثي)، و پێکڤەگرێدانا جینان (الترافق الجيني)، و بەربەستکرنا پێشکەفتنێ (التقييد التطوري)، و لادانا بازدانان (انحياز الطفرات)، و جوگرافیایا زیندەوەران (الجغرافيا الحيوية).
گۆڤارێن زانستی :
هندەک گۆڤارێن زانستی بتنێ تایبەتمەندن ب زانستێ ژینناسییا پێشکەفتنێ، وەک گۆڤارا "پێشکەفتن" (التطور)، و "گۆڤارا زانستێ ژینناسییا پێشکەفتنێ" (دورية علم الأحياء التطوري)، و "بی ئێم سی زانستێ ژینناسییا پێشکەفتنێ" (بي إم سي علم الأحياء التطوري). هندەک گۆڤارێن دی تایبەتمەندییێن ژێگرتی دناڤ زانستێ ژینناسییا پێشکەفتنێ دا ڤەدگرن وەک گۆڤارێن "زانستێ ژینناسییا سیستەمی" (علم الأحياء النظامي)، و "زانستێ ژینناسییا گەردی و پێشکەفتن" (علم الأحياء الجزيئي والتطور)، و گۆڤارا خوشک "زانستێ ژینناسییا جینۆمی و پێشکەفتن" (علم أحياء الجينوم والتطور).
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە