مدحت پاشا
مدحەت پاشا :
ئەحمەد شەفیق مدحەت پاشا (ب زمانێ تورکیێ عوسمانی: أحمد شفيق مدحت باشا) (سەفەرا ١٢٣٨ک/ئۆکتۆبەرا ١٨٢٢ز ل ئەستەنبۆلێ - ٨ی گولانا ١٨٨٤ز ل تائیفێ، هەڤبەرامبەر ١٢٣٨ - ١٣٠١ک) سیاسەتمەدارەکێ عوسمانی و چاکسازەکێ لایەنگرێ رۆژئاڤا بوو، چەندین پۆست وەرگرتن، ژ وان سەدارەتا مەزن (سەرۆکاتیا وەزیران) و وەزارەتا دادێ، و بەری هنگێ ژی وەک والیێ ویلایەتا بەغدا و ویلایەتا شامێ و ویلایەتا سالۆنیکێ خزمەت کریە. و سەرەرای کێمیا رۆژێن حوکمێ وی ل عیراقێ، لێ شیا رێکخستنێ بسەپینیت و هندەک چاکسازی ئەنجامدان کو عیراقی هێشتا ب باشی بەحس لێ دکەن، و هەول دا کۆنترۆلا عوسمانیان لسەر کەنداڤا عەرەبی پشتراست بکەت ب هنارتنا هەلمەتا ئەحسایێ ل سالا ١٨٧١ز، لێ دگەل هەلویستێ بریتانیا تووشی ئاریشەیان بوو. پاشی هەلویستێ وی ل عیراقێ لاواز بوو پشتی مرنا هەڤالێ وی سەدرێ ئەعزەم عالی پاشا، لەوا ل سالا ١٨٧٢ز ژ کارى هاتە دەرێخستن. و د دوماهیێ دا گەهشتە پۆستێ سەدرێ ئەعزەم، لێ ب پیلانگێریێ د کوشتنا سولتان عەبدولعەزیزى دا هاتە تۆمەتبارکرن، لەوا بۆ تائیفێ هاتە دوورئێخستن و ل وێرێ د زیندانێ دا د بارودۆخێن نهێنی دا ل سالا ١٨٨٤ز هاتە کوشتن.
دەستپێکا وی :
ئەحمەد شەفیق کورێ حاجى حافز محەمەد ئەشرەف ئەفەندی ل ئەستەنبۆلێ د هەیڤا سەفەرا ١٢٣٨ک/ئۆکتۆبەرا ١٨٢٢ز دا ژ دایک بوویە. ل ژیێ دەهـ سالیێ قورئانا پیرۆز ژبەر کر، لەوا پاشی ناڤێ وی بوو حافز شەفیق. ئەگەرێ ناڤلێنانا وی ب مدحەت، ئەو بوو کو لدیڤ نەریتێ وێ دەمێ، هەر کەسەکێ ژ دیوانا هومایۆنی دەربچوویا، ناڤەکێ تایبەت لێ دهاتە کرن، لەوا ل سالا ١٢٥٠ک/١٨٣٤ز ناڤێ مدحەت ل حافز شەفیقی هاتە کرن و ناڤێ مدحەت لسەر ناڤێ وی یێ کەڤن زال بوو. مدحەتی زانستێن عەرەبی، ئایینێ ئیسلامێ، زمانێ عەرەبی و فارسی ل مزگەفتا فاتح ل ئەستەنبۆلێ و مزگەفتێن دی خواندن، دگەل رێزمان، لۆژیک، فیقهـ و حیکمەتێ.
ژیانا سیاسی :
ل دەستپێکێ د نڤیسینگەها دیوانێ دا ل بابێ عالی (دەوازەیێ بلند) دامەزرا. ب پالپشتی و هاندانا رەشید پاشای، خودانێ هزرا بزاڤا نویکرنێ د خواندنێ دا لسەر شێوازێ ئەورۆپی و فەرمانێن تەنزیماتان کرە دەستپێكەكا هەمەلایەنە بۆ ڤێ بزاڤا بەرەڤ رۆژئاڤاچوونێ، مدحەتی زمانێ فەرەنسی خواند و تێدا شارەزا بوو. ل سالا ١٨٦٠ز وەک والیێ نیشێ هاتە دامەزراندن و ل وێرێ شیانێن خوە نیشان دان. پاشی ل سالا ١٨٦٤ز بۆ ماوێ سێ سالان وەک والیێ توونا هاتە دامەزراندن. پشتی هنگێ ڤەگەڕیا ئەستەنبۆلێ دا بۆ ماوێ سالەکێ پۆستێ سەرۆکێ شوورا دەولەتێ وەربگریت. پاشی وەک والیێ بەغدایێ هاتە ڤەگوهاستن و ناکۆکی دناڤبەرا وی و سەدرێ ئەعزەمێ وێ دەمێ مەحموود نەدیم پاشای دا هەبوون. مدحەتی بەغدا هێلا و فەرمان هاتە دەرکرن کو وەک والیێ ئەدرنەیێ بهێتە دامەزراندن، لێ د دیدارەکێ دا دگەل سولتان عەبدولعەزیزی، شیا سولتانى قایل بکەت کو مەحموود نەدیمى ژ سەدارەتێ دەربێخیت، پاشی د هەمان دیدارێ دا سولتان قایل کر کو ئەو بۆ ڤی پۆستی هەژی یە، لەوا مدحەت پاشا بۆ جارا ئێکێ ل سالا ١٨٧٢ز وەک سەدرێ ئەعزەم هاتە دامەزراندن.
لسەر فەرمانا سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ ب تۆمەتا پشکداریێ د کوشتنا مامێ وی سولتان عەبدولعەزیز دا هاتە دادگەهکرن و سزایێ سێدارەدانێ بۆ هاتە دەرکرن، لێ سزا بۆ زیندانا هەتاهەتایی هاتە سڤککرن و بۆ تائیفێ هاتە دوورئێخستن و ل وێرێ ل سالا ١٨٨٤ز د بارودۆخێن نهێنی دا ب خەندقاندنێ مر.
مدحەت پاشا ئێک ژ ناڤدارترین چاکسازێن عوسمانی دهێتە هژمارتن یێن کو هزرا چاکسازیێ لسەر رێبازا ئەورۆپی هەلگرتی و نازناڤێ "بابێ دەستووری" و "بابێ ئازادان" لێ هاتە کرن، ژبەرکو هەول دا یاسایا بنەرەتی رابگەهینیت و پەرلەمانێ عوسمانی ل سالا ١٨٧٦ز بهێتە دامەزراندن.
والیێ بەغدایێ (١٨٦٩-١٨٧٢) :
هەروەسا بخوینە: لیستا والیێن بەغدایێ د سەردەمێ عوسمانی دا
مدحەت پاشا ژ ٢٠ی نیسانا ١٨٦٩ز هەتا ٢٧ی گولانا ١٨٧٢ز وەک والیێ بەغدایێ هاتە دامەزراندن. ب چاکسازیێن خوە یێن بەرفرەهـ یێن کارگێری و نویکرنێن خوە ل عیراقێ ناڤدار بوو. وی کاروبارێن کارگێری یێن عیراقێ ژ نوو رێکخستن دا کو ببیتە سێ ویلایەت (بەرێ ئەیالەت بوون)، ئەو ژی بەغدا، مووسل و بەسرا بوون. پاشی لسەر ملێن خوە گرت کو کۆنترۆلا دەولەتا عوسمانی لسەر وەلاتێن کەنداڤێ بەرفرەهـ بکەت دا کو کوەیت و قەتەرێ ڤەبگریت و هەژموونا راستەوخۆ یا عوسمانی جهێ میرگەها نەجدێ ل ئەحسا و نەجدێ بگریت. ڤێ یەکێ بریتانیا توڕە کر، یا کو نەدڤیا دگەل عوسمانیان بکەڤیتە د شەرى دا، ژبەرکو دێ ئاشتیێ ل دەریاها تێکدەت و رەنگە ببیتە ئەگەرێ ژناڤبرنا بازرگانیا بریتانی، زێدەباری ئاریشەیێن سیاسی یێن کو دێ ژ ڤی شەری پەیدا بن.
.png) |
| نەخشەیەکێ کەڤن بو کەنارێت خەلیجێ عەرەبی |
شۆرەشا بەغدایێ، سێپتەمبەرا ١٨٦٩ز :
ل دەستپێکا هەیڤا سێپتەمبەرا سالا ١٨٦٩ز -واتە پشتی بۆرینا چار هەیڤان لسەر والیاتیا مدحەت پاشای ل بەغدایێ- شۆرەشەکا جەماوەری ل بەغدایێ روو دا. ئەگەرێ راستەوخۆ یێ وێ شۆرەشێ ئەو بوو کو مدحەت پاشای بڕیار دابوو سەربازیا نەچار لسەر خەلکێ بەغدایێ بسەپینیت. مدحەت پاشای فەرمان دا کو لیژنەیێن سەربازگرتنێ بهێنە پێکئینان کو ژ ئەفسەرێن لەشکەری پێک دهاتن و موختارێن گەرەکان هاریکاریا وان بکەن. دیار بوو کو ئەو پشتراست بوو ژ گوهداریا خەلکێ بەغدایێ ژبەر هەبوونا هێزێن حکومەتێ ل نێزیکی وان. قرعە لسەر سێسەد کەسان دەرکەفت، لێ وان رەت کر دەمێ بۆ خزمەتێ هاتینە داخوازکرن. نیشانێن نەرازیبوون و خۆئامادەکرنێ ل هندەک گەرەکان ل ڤێر و وێر دیار بوون. لسەرێ گەرەکێن شۆرەشگێر گەرەکا باب شێخ بوو و لدیڤ وێ گەرەکا قەنبەر عەلی دهات. گەلەک ژ خەلکی چەکێن خوە هەلگرتن و خۆنیشاندانەک کر کو دەهۆل ل پێشیا وان بوون و ب ئالنگاری قێری دکرە حکومەتێ. هندەک کومێن چەکدار بەرەڤ بازاڕان چوون و دوکان تالان دکرن، پاشی بەرەڤ گەرەکێن جوهی و مەسیحیان چوون ب مەرەما تێکدانێ.
مدحەت پاشا بەری رۆژئاڤابوونێ ل بارەگەهێ خوە روونشتی بوو، دەنگێ گولـلەبارانێ بهیست. هێشتا ب دروستی های ژ روودانێ نەبووی، ب خوە ب لەز چوو قشلەیێن لەشکەری و ب دەستێ خوە چەک لسەر سەربازان بەلاڤ دکر. هێزەک ژ وان هنارتە گەرەکێن جوهی و مەسیحیان و مالێن بیانیان دا کو وان بپارێزیت ژ ترسا روودانا کۆمکوژیان. پاشی فەرمان دا پرا سەر رووبارى بهێتە بڕین و دەربازبوونا رووبارى ب هەر رێکەکێ بهێتە قەدەغەکرن. هێزەکا سواران هنارت دا کو بەغدایێ دورپێچ کەن و هەر کەسەکێ ژێ برەڤیت یان ب مەرەما تالانێ بهێتە دناڤ دا بگرن.
مدحەت پاشای گرنگیا خوە دا سەر گەرەکێن باب شێخ و قەنبەر عەلی. بۆ یا ئێکێ چار سریێن سەربازان دگەل تۆپەکێ ب فەرماندەهیا لیوا سامیح پاشای هنارتن، و هەروەسا بۆ یا دووێ ژی هێزەکا وەکی وێ ب فەرماندەهیا لیوا فەیزی پاشای هنارت. دیارە کو خەلکی مەترسیا ئەنجامى زانی، لەوا بەری کو سەرباز گوللەیەکێ بتەقینن، بەلاڤە بوون. دەمێ تاریاتی کەفتی، حکومەتێ سەد و هەشتێ زەلام گرتن کو ب هاندانا خەلکی هاتبوونە تۆمەتبارکرن. ئەوێن کو "شەقاوه" بوون، خستنە دناڤ رێزێن سەربازیێ دا، و یێن دی بۆ لێکۆلین و دادگەهکرنێ هاتنە پێشکێشکرن.
پاشی ئەو سێسەد کەسێن کو قرعە لسەر وان دەرکەفتی، هاتنە داخوازکرن و ب گوهداری بەرسڤ دا. ئەڤە ژی نیشانا دەستپێکرنا جێبەجێکرنا سەربازیا نەچار لسەر هەمی عیراقێ بوو. حکومەتێ دەست کر ب داخوازکرنا کەسێن بەرکەفتی ژ هەمی لیوایان (پارێزگەهـ)، بتنێ لیوایێن مونتەفەق، دلێم و عەمارە نەبن، ژبەرکو پتریا ئاکنجیێن وان ژ عەشیرەتێن کۆچەر بوون.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە