خەلاتێ نوبل :

خەلاتێ نۆبێل (ب سوێدی: Nobelpriset؛ ب نەرویجی: Nobelprisen) کومەکا خەلاتێن ناڤدەولەتی یێن سالانە نە کو د چەندین بیاڤان دا ژ لایێ دامەزراوەیێن سوێدی و نەرویجی ڤە دهێنە بەخشین، وەک رێزگرتنەک بۆ دەستکەفتێن ئەکادیمی، چاندی یان زانستی. بابێ روحی یێ خەلاتێ نۆبێل، پیشەسازێ سوێدی و داهێنەرێ دینامیتێ، ئەلفرێد نۆبێل بوو، چونکی نۆبێلێ سوێدی د وەسیەتناما خوە دا کو ل (یانەیا سوێدی-نەرویجی) ل ٢٧ێ نۆڤەمبەرا ١٨٩٥ێ تۆمار کربوو، پشتەڤانی ل ڤی خەلاتێ سالانە کر. خەلاتێن نۆبێل د بیاڤێن کیمیا، وێژە، ئاشتی، فیزیا و فزیۆلۆژی یان پزیشکیێ دا بۆ جارا ئێکێ ل سالا ١٩٠١ێ هاتنە بەخشین. ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ، خەلاتێن نۆبێل ئێک ژ پرناڤ و دەنگترین خەلاتانە کو د بیاڤێن تایبەتمەند دا دهێنە دان.

ل سالا ١٩٦٨ێ، بانکێ ناڤەندی یێ سوێدێ (Sveriges Riksbank)، خەلاتەک د زانستێن ئابووری دا بۆ ساخکرنا بیرەوەریا ئەلفرێد نۆبێل دامەزراند. ئەڤ خەلاتە ل سەر بنەمایێ بەخشینەکێ یە کو دامەزراوەیا نۆبێل ل سالا ١٩٦٨ێ ژ بانکێ ناڤەندی یێ سوێدێ ب هەلکەفتا سێسەدەمین سالڤەگەرا دامەزراندنا بانکێ وەرگرتی. ئێکەم خەلات د زانستێن ئابووری دا ل سالا ١٩٦٩ێ بۆ ڕاگنار فریش و یان تینبێرگن هاتە بەخشین. خەلاتێ زانستێن ئابووری ژ لایێ ئەکادیمیا شاهانە یا سوێدی یا زانستان ڤە ل دویڤ هەمان بنەمایێن بەخشینا خەلاتێن نۆبێل ژ سالا ١٩٠١ێ وەرە، دهێتە دان. لێ ژبەرکو نە ئێکە ژ وان خەلاتێن ئەلفرێد نۆبێل د وەسیەتناما خوە یا سالا ١٨٩٥ێ دا دیارکرین، وەک خەلاتێ نۆبێل ناهێتە هژمارتن.

ئەکادیمیا شاهانە یا سوێدی یا زانستان خەلاتێ نۆبێل د کیمیایێ دا، خەلاتێ نۆبێل د فیزیایێ دا، و خەلاتێ سڤێریگیس ریسکبانک د زانستێن ئابووری دا دبەخشیت، ل دەمەکێ کو جڤاتا نۆبێل ل پەیمانگەها کارۆلینسکا خەلاتێ نۆبێل د فزیۆلۆژی یان پزیشکیێ دا دبەخشیت، و ئەکادیمیا سوێدی خەلاتێ نۆبێل د وێژەیێ دا دبەخشیت، و لژنەیا نەرویجی یا خەلاتێ نۆبێل ژی خەلاتێ نۆبێل یێ ئاشتیێ دبەخشیت.

د ناڤبەرا سالێن ١٩٠١ و ٢٠١٩ێ دا، خەلاتێن نۆبێل (و خەلاتێن زانستێن ئابووری ژ سالا ١٩٦٩ێ و پێڤە) ٥٩٧ جاران بۆ ٩٥٠ کەس و ڕێکخراوان هاتینە بەخشین. ژبەرکو هندەک ژ وان پتر ژ جارەکێ خەلاتێ نۆبێل وەرگرتینە، کۆژمێ گشتی یێ وەرگران دبیتە ٢٧ ڕێکخراو و ٩٠٨ کەس. ڕێورەسمێن بەلاڤکرنا خەلاتان سالانە ل باژێرێ ستۆکھۆلم، سوێد، دهێنە گێران (ژبلی ڕێورەسمێ خەلاتێ نۆبێل یێ ئاشتیێ، کو ل باژێرێ ئۆسلۆ، نەرویج، دهێتە گێران). هەر وەرگرەک (کو ب ناڤێ «لۆریت» (laureate) دهێتە نیاسین، کو رامانا وێ «خەلات وەرگر»ە) میدالیایەکا زێری، باوەرنامەیەک، و کۆژمەکێ پارەی وەردگریت کو ژ لایێ دامەزراوەیا نۆبێل ڤە دهێتە دیارکرن. (ژ سالا ٢٠٢٠ێ وەرە، بهایێ هەر خەلاتەکی ٩ ملیۆن کرۆنێن سوێدی یە، کو نێزیکی ٩٣٥,٣٦٦ دۆلارێن ئەمریکی یان ٨٤٨,٦٧٨ یۆرۆ یان ٧١٦,٢٢٤ پاوەندێن ئیستەرلینی یە). ئەو میدالیایێن کو بەری سالا ١٩٨٠ێ دهاتنە دان ب زێرێ ٢٣ عەیار دهاتنە چێکرن، لێ نها میدالیا ب زێرێ کەسک یێ ١٨ عەیار کو ب زێرێ ٢٤ عەیار هاتیە ڕویکێشکرن، دهێنە چێکرن.

خەلات پشتی مرنێ ناهێتە بەخشین؛ لێ ئەگەر کەسەک خەلاتی ب دەست بێخیت و بەری وەرگرتنێ بمریت، دێ شێت خەلات هەر بۆ وی بهێتە دان. هەروەسا خەلات د ناڤبەرا پتر ژ سێ کەسان دا ناهێتە پارڤەکرن، لێ دبيت خەلاتێ نۆبێل یێ ئاشتیێ بۆ ڕێکخراوێن کو پتر ژ سێ کەسان تێدا هەبن بهێتە دان. ناڤێن بەربژارێن بەرێ یێن کو بۆ وەرگرتنا خەلاتی نەهاتینە هەلبژارتن، بتنێ پشتی دەربازبوونا پەنجی سالان ل سەر مێژوویا بەربژارکرنا وان دهێنە ئاشکراکرن.

مێژوو :

ئەلفرێد نۆبڵ ل ڕێکەفتی ٢١ی ئۆکتۆبەرا سالا ١٨٣٣ێ ل ستۆکھۆلم ل سوێدێ، د خێزانەکا ئەندازیاران دا ژ دایک بوویە. ئەو کیمیاگەر، ئەندازیار و داھێنەر بوو. ل سالا ١٨٩٤ێ، نۆبڵی کارگەھا بوفۆرز یا ئاسن و پۆلای کری، و کرە کارگەھەکا سەرەکی یا چەکی. ھەروەسا نۆبڵی بالیستایت (Ballistite) ژی داھێنا. ئەڤ داھێنانە پێشەنگیا گەلەک تەقەمەنیێن سەربازی یێن بێ دویکێل بوو، ب تایبەتی ژی پۆدرێ کۆردايتێ بریتانی یێ بێ دویکێل. ژ ئەگەرێ داخوازکاریێن مافێ داھێنانێ، نۆبڵ ل دووماھیێ تووشی داوایەکا یاسایی بوو لسەر پێشێلکرنا مافێ داھێنانا کۆردايتى. نۆبڵی د ژیانا خۆ دا سامانەکێ مەزن کۆم کر، کو پتریا سامانێ وی ژ ٣٥٥ داھێنانان ھاتبوو، و یێ ھەری بناڤ و دەنگ دینامیت بوو.

ل سالا ١٨٨٨ێ لودڤیگ برایێ ئەلفرێد نۆبڵی د دەمێ سەرەدانەکێ دا بۆ باژێرێ کان وەغەر کر و ڕۆژنامەیەکا فرەنسی ب ھەلەتی شینا برایێ وی، شیناویەک بۆ ئەلفرێد نۆبڵی بەلاڤ کر. شیناویێ ڕەخنە لێ گرتبوون ژبەر داھێنانا دینامیتی، و شیناوی ب ناڤونیشانێ «بازرگانێ مرنێ مر» ھاتبوو نڤیسین. نۆبڵ ژ خواندنا وێ گەلەک بێ ھیڤی بوو و دوودل بوو کا دێ پشتی مرنا وی خەلک چەوا لێ نێریت، لەوا ئەڤێ یەکێ ھاندا کو وەسیەتا خۆ بگۆھۆریت. ل ١٠ی کانوونا ئێکێ یا سالا ١٨٩٦ێ، ئەلفرێد نۆبڵ د ژیێ ٦٣ سالیێ دا ل ڤێلایا خۆ ل سان ڕیمۆ، ل ئیتالیا، ژ ئەگەرێ خوینبەر بوونا مێشکی وەغەر کر.

نۆبڵی د ژیانا خۆ دا چەندین وەسیەت نڤیسین. دووماھی وەسیەتا وی پتر ژ سالەکێ بەری مرنا وی ھاتبوو نڤیسین، و ل یانەیا سوێدی-نەرویجی ل پاریسێ ل ٢٧ی تشرینا دوویێ یا سالا ١٨٩٥ێ ئیمزا کربوو. دووماھی وەسیەتا نۆبڵی دیار دکر کو سامانێ وی دێ ھێتە بکارئینان بۆ دامەزراندنا زنجیرەیەکا خەلاتان بۆ وان کەسێن کو «مەزنترین مفای دگەھیننە مرۆڤایەتیێ» د بوارێن فیزیا، کیمیا، فزیۆلۆژی یان نوژداری، وێژە و ئاشتیێ دا. نۆبڵی ٩٤٪ ژ کۆژمێ گشتی یێ مولکێن خۆ، کو دکەتە ٣١ ملیۆن کرۆنێن سوێدی (نێزیکی ١٨٦ ملیۆن دۆلارێن ئەمریکی، ١٥٠ ملیۆن یۆرۆ ل سالا ٢٠٠٨ێ)، ھیلان بۆ دامەزراندنا ھەر پێنج خەلاتێن نۆبڵی. ژبەر گومانێن لسەر وەسیەتێ، ھەتا ٢٦ی نیسانا ١٨٩٧ێ ژ لایێ پەرلەمانێ نەرویجێ ڤە نەھاتە پەسەندکرن. جێبەجێکەرێن وەسیەتێ، ڕاگنار سۆلمان و ڕودۆلف لیلجیکویست، دەزگەھێ نۆبڵی دامەزراندن بۆ چاڤدێریا سامانێ و ڕێکخستنا بەخشینا خەلاتان.

ڕێنمایێن نۆبڵی لیژنا نەرویجی یا خەلاتێ نۆبڵی دەستنیشان کر بۆ بەخشینا خەلاتێ ئاشتیێ، ئەندامێن وێ پشتی دەمەکێ کێم ژ پەسەندکرنا وەسیەتێ ل نیسانا ١٨٩٧ێ ھاتنە دەستنیشانکرن. پشتی ھینگی ب دەمەکێ کێم، ڕێکخراوێن دی یێن بەخشینا خەلاتان ھاتنە دەستنیشانکرن. ئەڤ ڕێکخراوە ئەڤە بوون: پەیمانگەھا کارۆلینسکا ل ٧ی حوزەیرانێ، ئەکادیمیا سوێدی ل ٩ی حوزەیرانێ، و ئەکادیمیا شاھانە یا سوێدی یا زانستان ل ١١ی حوزەیرانێ. دەزگەھێ نۆبڵی لسەر ڕێنمایێن چاوانیا بەخشینا خەلاتان لێک کر؛ و ل سالا ١٩٠٠ێ، پاشا ئۆسکارێ دوویێ پەیڕەوێ ناڤخۆ یێ نوی یێ دەزگەھێ نۆبڵی دەرئێخست. ل سالا ١٩٠٥ێ، ئێکگرتنا د ناڤبەرا سوێد و نەرویجێ دا ھاتە ھەلوەشاندن.

رێباز فیصل