کەفتنا ئەندەلوس :

کەفتنا ئەندەلوسێ وەک ژێدەرێن ئیسلامی ناڤ دکەن یان شەڕێن ڤەگەراندنێ یان شەڕێن ڤەستاندنێ (ب زمانێ ئیسپانی: Reconquista) وەک د ژێدەرێن ئیسپانی و ژێدەرێن دی یێن مێژوویی دا دهێتە نیاسین، دەمەکێ مێژوویا نیڤگرتنا ئیبیریا یە، کو نێزیکی ٧٧٠ سالان ڤەدکێشیت دناڤبەرا قۆناغا ئێکێ یا ڤەکرنا ئیسلامی بۆ ئیسپانیا و پورتوگالێ ل سالا ٧١٠ و کەفتنا غرناتایێ، دوماهیک دەولەتا ئیسلامی ل نیڤگرتنا ئیبیریا، کو بوویە ئەگەرێ بەرفرەهبوونا شانشینێن مەسیحی ل سالا ١٤٩٢. شەڕێن ڤەگەراندنێ کێمەکێ بەریا ڤەدیتنا ئەمریکا و "جیهانا نوی" ژلایێ ئەوروپیان ڤە ب دوماهی هاتن، کو دەستپێکا سەردەمێ ئیمپراتۆریێن داگیرکەری یێن پورتوگالی و ئیسپانی بوو.

ب شێوەیەکێ دابونەریتی، مێژوونڤیس ئاماژێ ب شەرێ کۆڤادۆنگا ل سالا (٧١٨ یان ٧٢٢) دکەن وەک دەستپێکا دەمێ ڤەگەراندنێ، دەمێ لەشکەرەکێ بچووکێ مەسیحی، ب سەرکردایەتیا میرێ ناڤدار پێلاگیوس، لەشکەرێ خەلافەتا ئەمەوی ل چیایێن باکورێ ئیبیریا شکاند، و میرگەهەکا مەسیحی ل ئەستۆریاس دامەزراند.

ل سالا ١٤٩١، هەمی نیڤگرتن کەفتە بن کۆنترۆلا حوکمرانێن مەسیحی. ل دویڤ ڤێ داگیرکرنێ فەرمانەک (١٤٩٢) دەرکەفت کو جوهیێن ڕەتکرن ببنە مەسیحی ژ قەشتالە و ئەراگۆن دەرێخستن، و ل دویڤدا زنجیرەیەکا فەرمانان (١٤٩٩-١٥٢٦) دەرکەفتن کو موسلمانێن ئیسپانیا نەچار دکرن ئۆلێ خۆ بگوهۆرن. ژ نیڤا سەدێ نۆزدێ وەرە، هزر و بیرۆکا "ڤەگەراندنێ" ل ئیسپانیا بەربەلاڤ بوو، کو ب زێدەبوونا نەتەوەپەرێسیا وێ ڤە گرێدای بوو.

مێژویەک و دەمێ دیارکری :

مێژوونڤیسیا کاسۆلیکی، ئیسپانی، و پورتوگالی، ژ دەستپێکا خواندنێن مێژوویی حەتا سەدێ بیستێ، تەئکید ل سەر هەبوونا دیاردەیەکا بەردەوام کریە کو شرۆڤە دکەت چاوا شانشینێن مەسیحی یێن ئیبیری ل هەمبەر شانشینێن ئیسلامی ڕاوەستیان و ئاخا خۆ ژێ وەرگرت، ل سەر وێ هزرێ کو ئەو دوژمنەکێ هەڤپشک بوون کو ب شێوەیەکێ لەشکەری ئاخا مەسیحیان داگیر کربوو. چەمکێ ڤەگەراندنا مەسیحی ل نیڤگرتنێ بۆ جارا ئێکێ ب شێوەیەکێ لاواز ل دوماهیا سەدێ نەهێ زایینی دەرکەفت. نیشانەک ژلایێ مەسیحیان ڤە هاتە دانان ب ڕێیا کرۆنیکا پرۆفێتیکا (سالا ٨٨٣-٨٨٤)، بەلگەنامەیەک کو تەئکید دکر کو جوداهیا ئۆلی و چاندی یا مەسیحی و ئیسلامی ل ئیبیریا پێدڤی بوو بۆ دەرێخستنا موسلمانان.

لێ ب هەرحال، جوداهی دناڤبەرا شانشینێن مەسیحی و ئیسلامی دا ل دەستپێکا ئیسپانیایا ناڤین ل وی دەمی وەک وێ دژایەتیا ئاشکەرا نەدهاتە دیتن کو پاشتر دەرکەفتی. هەردوو حوکمرانێن مەسیحی و موسلمان دژی ئێک شەڕ دکرن، و هەڤپەیمانی دناڤبەرا موسلمان و مەسیحیان دا تشتەکێ نە کێم بوو. جوداهی پتر تێکەل بوون ژبەرکو چەکدارێن کرێگرتی ژ هەردوو لایان بتنێ بۆ وی کەسی شەڕ دکر یێ پتر پارە ددا، و ئەو دەم وەک دەمەکێ لێبۆرینا ئۆلی یا ڕێژەیی دهاتە دیتن.

شەڕێن خاچپەرێسی، یێن کو ل دوماهیا سەدێ یازدێ دەستپێکرین، ئایدۆلۆژیایەکا ئۆلی بۆ ڤەگەراندنا مەسیحیان پەیدا کر، کو ل وی دەمی ل هەمبەر موسلمانان ڕووبڕووی جیهادەکا ئایدۆلۆژی یا بهێز بوون ل ئەندەلوسێ: ل دەمێ مورابیتان و حەتا ب ڕادەیەکێ مەزنتر، ل دەمێ موەحیدان. د ڕاستیێ دا بەلگەنامەیێن بەری هنگی (سەدێ ١٠-١١) ژ هەر بیرۆکەیەکا "ڤەگەراندنێ" ڤالا بوون. گوتارێن پرۆپاگەندێ یێن کو دژایەتیا ئیسلامی-مەسیحی بەلاڤ دکرن پەیدا بوون بۆ پشتەڤانیکرنا ڤێ بیرۆکێ، و یا هەرە دیار ژ وان سرودا ڕۆلاند بوو، کو ڤێرژنەکا فرەنسی یا سەدێ ١٢ یا ساختە بوو دەربارەی شەرێ ڕێکا ڕۆنسڤال کو باسێ موسلمانێن ئیبیری (مەغریبی) دکر، و ژ سالا ١٨٨٠ وەرە د سیستەمێ پەروەردەیا فرەنسی دا وەک مێژوو دهاتە خواندن.

گەلەک مێژوونڤیسێن نوکە گومانێ د هەمی چەمکێ ڤەگەراندنێ دا دکەن وەک چەمکەکێ کو بۆ خزمەتا ئارمانجێن سیاسی یێن پاشتر هاتیە دروستکرن، و وەسفا وێ وەک "ئەفسانەیەک" کریە. ئێک ژ ئێکەم ڕەوشەنبیرێن ئیسپانی یێن کو گومان د بیرۆکا "ڤەگەراندنێ" دا کر کو هەشت سەدان بەردەوام بوو، خۆسێ ئۆرتێگا ئی گاسێت بوو کو ل نیڤا ئێکێ یا سەدێ بیستێ ئەڤ نڤیسی، لێ دگەل هندێ ژی ئەڤ زاراڤە هێشتا ب بەرفرەهی دهێتە بکارئینان.

دەست پێکا کەفتنا ئەندەلوس :

مێژوونڤیسێن ئیسپانی و موسلمان دبێژن کو ل سالا ٧١٨ بزاڤا ڤەگەراندنا مەسیحی ل شەرێ کۆڤادۆنگا یان ژی شکەفتا دۆنگا دەستپێکر، و تێدا کورێ عەلقەمە ئەللەخمی ژلایێ هێزێن «پێلایۆ» ڤە هاتە شکاندن، و ب دامەزراندنا ئێکەم میرگەهێن فرەنکی ل باکورێ ئیبیریا ب دوماهیک هات.

شەرێ بەلات ئەلشوهەداء :

عەبدولڕەحمان ئەلغافقی لەشکرێ خۆ کومکر و ب ئاهەنگەکا مەزن دەرکەفت دا ژ چیایێن پیرانس ببوریت و بەرەڤ رۆژهەلاتێ چوو دا مەسیحیا ژ ئاراستێ خۆ یێ دروست چەواشە بکەت، پاشی باژێرێ «ئارل» ئێخستە بن دەستێ خۆ ئەوێ ژ گوهداریا موسلمانا دەرکەفتی، پاشی بەرەڤ «دوقیێ» چوو، و سەرکەفتنەکا ئێکلاکەر لسەر دوقی ب دەستڤە ئینا، و ئەلغافقی د رێکا خۆ دا بەردەوام بوو و لدیڤ رێکا «رووبارێ گارۆن» چوو و «بۆردۆ» داگیرکر و بەرەڤ باکوری چوو و گەهشتە باژێرێ «پواتیێ». ل دەستپێکا داگیرکرنا باشورێ فرەنسا، ئۆدۆیێ مەزن ل شەرێ تولوز ل سالا ٧٢١ لێدا و پاشڤەچوون و خۆ کومکرن، و هێزێن پشتەڤانیێ وەرگرتن. دوق «ئۆدۆ» چارە نەدیت ژبلی داخازا هاریکاریێ ژ دەولەتا میرۆڤەنجی بکەت، و کارێن وێ د دەستێ چارڵز مارتێلی دا بوون، پشتی داگیرکرنێ چارڵز مارتێل ل شەرێ تورس ل سالا ٧٣٢ سەرکەفت، کو دبێژنێ شەرێ بەلات ئەلشوهەداء، ل ١٠ێ تشرینا ئێکێ یا سالا ٧٣٢ زایینی دناڤبەرا هێزێن موسلمانا ب سەرکردایەتیا عەبدولڕەحمان ئەلغافقی و هێزێن فرەنکا ب سەرکردایەتیا چارڵز مارتێلی روودا. موسلمان د ڤی شەری دا شکەستن و سەرکردێ وان هاتە کوشتن و ڤێ شکەستنێ پێشڤەچوونا ئیسلامی بەرەڤ دلێ ئەوروپا راوەستاند و مەسیحیەت وەک ئایینێ سەرەکی تێدا پاراست.

کەفتنا طليطلة :

پشتی کو دەولەتا ئیسلامی ل ئەندەلوسێ بۆ دەمەکێ یەکگرتی و خوەڕاگر مای، دەستپێکر شانشینێن فرەنجی ل باکورێ ئیسپانیا ڕزگارکری بهێنە دامەزراندن وەکی شانشینێن «قەشتالە»، «ئەراگۆن»، «لیۆن» و «باسک». دەولەتا بەنی زی لنون ل «تولیدو» (طلیطلة) دامەزرا و شەر دگەل پاشایێ «سەرەقوستە» ئیبن هود دەستپێکر، و هەردوو لایەنان پەنا برە بەر پاشایێن مەسیحی یێن ئیسپانیا بۆ هاریکاریێ. وان ژی هاریکاریا مسولمانان دژی ئێکودوو دکر ل هەمبەر وەرگرتنا پارەی یان قەلعە یان ئاخ یان باژێڕان، و ناکۆکی د ناڤبەرا طلیطلة و سەرەقوستە دا ژ سالا 1043 هەتا 1046 زایینی بەردەوام بوو. پشتی دەمەکێ ژ ناکۆکیێن ناڤخۆیی د ناڤ مالا قەشتالی دا، کو ب یەکگرتنا هەردوو شانشینێن قەشتالە و لیۆن ل ژێر دەستهەلاتا «پاشا ئەلفۆنسۆیێ شەشێ» ب دوماهی هات، و پشتی کو کار و بار بۆ وی بجهـ بووین، ل سالا 1084 زایینی گەمارۆ ل سەر «تولیدو» دانا. چ کەسێ هاریکاریا برایێن خوە یێن مسولمان نەکربوو ژبلی «المتوکل ابن الأفطس» یێ کو لەشکەرەکێ مەزن بۆ هەوارا تولیدو هنارتی، لێ تووشی شکەستنەکا گەلەکا مەزن ژ لایێ لەشکەرێ مەسیحی ڤە بوو. گەمارۆ 9 هەیڤان بەردەوام بوو، هەتا برسێ زۆر ل خەلکی کری و هەولێن مسولمانان بۆ گەهشتن ب چارەسەریەکێ سەرنەکەفتن. ئەلفۆنسۆ ب چ تشتەکی ڕازی نەبوو ژبلی ڕادەستکرنا باژێڕی ب تەمامی. و ب ڕاستی ئەڤە ل 25 گولانا 1085 زایینی ڕوویدا، و بەرێ خوە دا مزگەفتا مەزن یا کو ل دەستپێکێ کەنیسەیەکا مەزن بوو و کرە کەنیسە و نڤێژا سوپاسیێ تێدا کر. و باژێر بووە پایتەختێ شانشینا قەشتالە یا فرەنجی و هاتە ڤەگەراندن. ئازادیا تەمام هاتە دان ب مسولمانان کو ژ باژێڕی دەربکەڤن یان تێدا بمینن و ئازادیا ساخلەمکرنێ د مولکێن خوە دا.

پشتی شکەستنێ :

ئەبو عەبدولایێ بچووک غەرناتە ڕادەست کر پشتی ڕێککەفتنەکێ کو دگەل فێرناندۆی گرێدای ل ڕێککەفتی ٢٥ نوڤەمبەرا ١٤٩١ (٢١ موحەڕەما ٨٩٧ک)، کو تێدا هاتبوو کو غەرناتە بهێتە ڕادەستکرن و ئەبو عەبدولایێ بچووک ژ ئەندەلوسێ دەربکەڤیت، لێ ب لەز ئەڤێ دوماهیێ پەیمان شکاند. و دادگەهێن پشکنینێ (محاکم التفتیش) دەست ب ئەشکەنجەدان و کوشتن و نەفیکرنێ کر، و ل ڤێرە ئێش و ئازارێن خەلکێ ئەندەلوسێ ژ موسلمان و جوهیان دەستپێکر، پرۆسەیا ژناڤبرنا موسلمانان ژلایێ مەسیحیەتا سەركەفتی ڤە دەستپێکر، و ئیسلام لسەر موسلمانان هاتە قەدەغەکرن، و نەچارکرن واز ژێ بینن، هەروەسا بکارئینانا زمانێ عەرەبی، و ناڤێن عەرەبی، و جلوبەرگێن عەرەبی لسەر وان هاتنە قەدەغەکرن، و هەرکەسێ سەرپێچی بکرا دژیاتی دهاتە سوتن پشتی ب دژوارترین شێوە ئەشکەنجە ددای. و دادگەهێن پشکنینێ ئەو نەچار دکرن ببنە مەسیحی. ڤێ چەندێ پتر خەلکێ ئەندەلوسێ دەست ب ئیسلامێ ڤە گرت و ڕەتکرن تێکەلی جڤاکێ مەسیحی ببن. و لدیڤ گێڕانا فەرمیا قەشتالی، ئەندەلوسیان چ حەز نیشان نەدا کو تێکەلی جڤاکێ مەسیحیێ کاسولیکی ببن و ژێ جودا مان، درووشمێن خۆ یێن ئیسلامی دکرن و ب هەمی شیانان بەرەڤانی ژێ دکر. و دا کو تووشی دادگەهێن پشکنینێ نەبن، پەنا برە بەر "تەقیەیێ" و باوەریا خۆ یا مەسیحی دیار دکر و ئیسلاما خۆ ڤەدشارت، دەستنڤێژ دشوشت، نڤێژ دکرن و ب ڕۆژی دبوون... هەمی ئەڤە ب نهێنی ژ چاڤێن سیخوڕ و ڤەکۆلەران.

مویل د پەرتووکا خۆ دا بەحسا گوندێ مویل دکەت، و وەسفا وێ چەندێ دکەت چاوا ئاکنجیێن وێ یێن ئەندەلوسی خەزەفێ چێدکن و زێدەدکەت: "گۆتنە من کو د گوندی دا بتنێ ٣ مەسیحیێن کەڤن هەبوون ئەو ژی نڤیسەرێ شەرعی، و قەشە و خودانێ مەیخانێ نە.. بەلێ یێن مای حەز دکرن بچنە مەککەهێ بۆ حەجێ پتر ژ وێ چەندێ کو بچنە کەنیسا سانتیاگوی ل جەلیقیە".

سالا ١٦٠١ز، مەتڕان ڕیبیرا، ئەندازیارێ بڕیارا دەرکرنێ، ڕاپۆرتەک دەربارەی ڕەوشێ نڤیسی و پێشکێشی پاشای کر، و تێدا گۆت: "ئایینێ کاسولیکی ستوینا پاشایەتیا ئیسپانیایە، و موریسکی دانپێدانێ ب پیرۆزی و ئەرکێن ئایینی یێن دوماهیێ ناکەن و قەبوول ناکەن، و گۆشتێ بەرازی ناخۆن، و شەرابێ ڤەناخۆن، و چ ژ وان کاران ناکەن یێن مەسیحی دکەن..." پاشی زێدەدکەت: "ئەم باوەریێ ب وەفاداریا وان نائینین چونکی ئەو ژ دین دەرکەفتینە، و ئەڤ ژ دین دەرکەفتنا گشتی نە ژبەر کێشەیا عەقیدەیێ یە، بەلکی ژبەر وێ بڕیارا وان یا بێ دوودلی یە کو لسەر موسلمانەتیێ بمینن، هەروەکی باب و باپیرێن وان. و پشکنەرێن گشتی دزانن کو موریسکی (پشتی دو یان سێ سالان دهێنە گرتن و عەقیدە د هەر هەلکەفتنەکێ دا بۆ وان دهێتە شلۆڤەکرن) ئەو دەردکەڤن بێ کو پەیڤەکێ ژێ بزانن، و کورتیا وێ ئەوە کو ئەو عەقیدەیێ نزانن، چونکی ئەو نەڤێن بزانن، و چونکی ئەو نەڤێن تشته‌كی بكه‌ن كو وان وه‌كی مه‌سیحیان نیشان بده‌ت". و د ڕاپۆرتەکا دی دا هەمان مەتڕان دبێژیت: "موریسکی کافرێن سەرهشک و خۆڕاگرن و هەژی کوشتنێ نە، و هەمی ڕێکێن دلنەرمیێ دگەل وان شکەستن ئیناینە، و ئیسپانیا ژبەر هەبوونا وان تێدا تووشی گەلەک مەترسیان دبیت و د چاڤدێریا وان و ئاگەهداربوونا ژ لڤینێن وان و ڤەمراندنا شۆڕەشێن وان دا گەلەک زەلام و پارە ژ دەست ددەت..".

و د بڕیارا دەرکرنا تایبەت ب موسلمانێن ڤەلەنسیا دا هاتیە: "... تە زانیە کو من ب درێژاهیا سالێن بۆری هەول داینە موریسکیێن ڤێ پاشایەتیێ و پاشایەتیا قەشتالە بکەمە مەسیحی، هەروەسا تە بڕیارێن لێبۆرینێ یێن بۆ وان دەرکەفتین زانینە و ئەو ڕێکارێن هاتینە گرتنە بەر بۆ فێرکرنا وان ئایینێ مە یێ پیرۆز، و ئەو مفایێ کێم یێ ژ هەمی ڤێ چەندێ پەیدابووی، مە تێبینی کر کو کەس نەبوویە مەسیحی، بەلکی سەرهشکیا وان زێدەبوویە."

رێباز فیصل