بەلقان دکەڤیتە کیڤە

 

بەلقان : 

بەلقان یان نیمچە دوورگەها بەلقان، هەرێمەکا کەلتووری و جوگرافیە دکەڤیتە باشوورێ رۆژهەلاتێ کیشوەرێ ئەوروپا، د هندەک ژێدەران دا ب ناڤێ هەرێما باشوورێ رۆژهەلاتێ ئەوروپا ژی دهێتە نیاسین. هەرێمێ ناڤێ خۆ ژ ناڤێ زنجیرە چیایێن بەلقان وەرگرتیە یێن کو ژ رۆژئاڤایێ بۆ رۆژهەلاتێ درێژ دبن، و بولگاریا دکەتە دوو پارچە. پەیڤا بەلقان یا کو بۆ زنجیرە چیایان دهاتە گۆتن، پاشی بۆ هەمی ڤێ هەرێمێ هاتە بکارئینان. پەیڤا بەلقان د هەمی زمانان دا هەیە. هەرێما بەلقان د سەرێ وان هەرێمێن ئەوروپی دا دهێت یێن کو ناکۆکی تێدا هەنە، و ئەڤە ژی ژ ئەگەرێ پاشکەفتنا هندەک دەڤەرێن وێ یە. ژ دەمێ کۆنترۆلا عوسمانی ل سەر هەرێمێ ب دوماهی هاتی، ناکۆکی و داخواز بۆ پارچەکرنا بەلقانێ دەستپێکرن؛ و ئەڤ کێشە هەتا نوکە ژی بەردەوامن. نێزیکی ٤٩ ملیۆن کەس ل هەرێما بەلقان دژین. بەری دەولەتا عوسمانی، ئەو دەڤەرێن کو سروشتێ وان یێ تۆپۆگرافی د ژێدەرێن چەرخێن ناڤین و کەڤن دا نەدیار بوو، ب (هاموس) دهاتنە ناڤکرن (ب تورکی: Haemus، ب یۆنانی: Αἵμου یان Αἵμος).

سنورێ دەڤەرا بەلقان

ڕەهـ و ڕیشالێ ناڤی :

پەیڤا بەلقان ژ زمانێ تورکی بۆ زمانێن دی یێن مای ڤەگوهاستیە. پەیڤێ ڕامانێن دی ژی هەنە، وەکی: چیایێن لژ و ب دارستانان داپۆشای؛ ژبەرکو ب دارستان و زەلک و گیاهی داپۆشایە. پەیڤ د زمانێ تورکیێ عوسمانی دا بکارئینانەکا بەرفرەهـ هەبوو. نڤیسەر و ئەدیبێ ناڤدار (شەمسەدین سامی) د پەرتووکا خۆ دا "قاموس الأتراك" شرۆڤە کریە کو ئەو زنجیرەیەکا لژە، یان ژی چیایێن ب دار و دارستانان داپۆشاینە؛ هەروەسا زێدەکر کو ئەو زنجیرە چیایەکا کو کیشوەرێ ڕۆمەلی ژ رۆژئاڤایێ بۆ رۆژهەلاتێ دکەتە دوو پارچە و پێ دهێتە گۆتن نیمچە دوورگە. وەرگێڕانا ب زمانێ تورکی: "Sarp ve müselsel veya ormanla mestur dağ, silsile-i cibal"، "Rumeli kıtasını garbdan şarka şakk eden silsile-i cibal ki buna izafetle kıta-i mezkûreye Balkan şibh-i ceziresi denir."

پاشگرا کۆمێ د زمانێ تورکی دا بۆ پەیڤا بەلقان دهێتە زێدەکرن؛ کو ژ پەیڤا "Balkan" + پاشگرا کۆمێ "lar" پێکدهێت. ئەو ناڤێ پشتی زێدەکرنا پاشگرا "Lar" چێبووی، بوویە قالەبەک کو ئاماژێ ب جهێ لژ و ب دارستانان داپۆشای ددەت، هەروەسا ڕامانێن: «کۆم، کۆمبوون، نەتەوە، و خێزان...» ژی ددەت.

جوگرافیا :

نەخشێ هەرێما بەلقان :

بەلقان، نیمچە دوورگەیەکە کو شەش دەریا ل دۆرێن وێنە؛ دەریایا یۆنی و دەریایا ئەدریاتیک ژ باشوورێ رۆژئاڤایێ، و ژ باشووری دەریایا ناڤین، و ژ باشوورێ رۆژهەلاتێ دەریایا ئیجە و دەریایا مەڕمەڕە، هەروەسا ژ رۆژهەلاتێ ڤە دەریایا ڕەش ل دۆرێن وێ یە. سنورێن وێ یێن باکووری ژ ڕووبارێن دانووب، ساڤا، و کوپا پێکدهێن. سنورێن وێ یێن کو ژ باکوورێ رۆژئاڤایێ بۆ رۆژهەلات و رۆژئاڤایێ درێژ دبن ب دەریایان هاتینە دەورپێچکرن؛ دەریایا ئەدریاتیک، دەریایا یۆنی، دەریایا ناڤین، دەریایا ئیجە، دەریایا مەڕمەڕە، دەریایا ڕەش، و تەنگاڤێن بۆسفۆر و دەردەنیل. ڕووبارێ دانووب یێ کو دکەڤیتە باکووری دڕێژیتە سەر کەنارێن دەریایا ڕەش هەتا دگەهیتە بلگراد. سنورێن وێ یێن باکووری یێن کو ل رۆژئاڤایێ درێژ دبن دکەڤنە د ناڤ هێلا سنوری یا کرواتیا و بۆسنە و هەرسک دا. لێ سنورێن وێ یێن باکوورێ رۆژئاڤایێ یێن کو ژ ڕووبارێ کرکا ل گوندێ Čatež ob Savi درێژ دبن، ب ڕێیا ڕووبارێ Vipava ژ رۆژئاڤایێ گوندێ Gradiček دگەهنە ئیتالیا. سنورێن وێ یێن هەڤپشک دگەل ڕووبارێ Soča ل نێزیک گوندێ گۆریتسیا ب دەریایا ئەدریاتیک ڤە ل نێزیک گوندێ Monfalcone یێ کو ل سەر کەنداڤا تریێستێ یە، دگەهنە ئێک. ڕووبەرێ گشتی یێ هەرێما بەلقان ٥٠٤،٨٨٤ کیلۆمەترێن چوارگۆشەیە. لێ ئەو بۆ دوو هەرێمێن دەمی یێن جودا دهێتە پارچەکرن؛ یا ئێکێ ژ (کرواتیا، سلۆڤینیا، بۆسنە و هەرسک، چیایێ ڕەش، ئەلبانیا، کۆسۆڤۆ، سربیا، و مەقدۆنیا) پێکدهێت و دەمێ ڤان وەلاتان UTC+01:00 یە، لێ یا دوویێ ژ (یۆنان، بولگاریا، ڕۆمانیا، و تورکیا) پێکدهێت و دەمێ ڤان وەلاتان UTC+02:00 یە.

و سەرەڕای هەبوونا ئێکڕاییەکا هزری ل سەر سنورێن رۆژهەلات، باشوور، و رۆژئاڤایێ نیمچە دوورگەها بەلقان، سنورێن وێ یێن باکووری جهێ ناکۆکی و کێشانە. ل گۆرەی هندەک جوگرافیناسان، سنورێن وێ یێن باکووری ب ڕووبارێن دانووب و دراڤا ب دوماهی دهێن، لێ هندەک جوگرافیناسێن دی دبێژن کو سنورێن وێ یێن باکووری ژ رۆژهەلاتێ چیایێن کارپات درێژ دبن. نیمچە دوورگەها بەلقان ل سەر شەش دەریایێن جودا یە، دەریایا ناڤین ئێک ژ وانە. د ڤێ حالەتێ دا، هەبوونا وێ ل سەر دەریایا ناڤین گرنگیەکا ستراتیژی دایێ کو بوویە ئەگەر پتریا وەلاتێن هەرێما بەلقان د بوارێن دەریایی دا بسەرکەڤن.

تاوەرێ سپی ل سالونیکێ

هەرێما بەلقان تووشی گوهۆڕینێن کەشوهەوای دبیت ژبەر گرێدانا وێ ب ژینگەها دەوروبەر ڤە. کەنارێن دەریایا ئیجە و دەریایا ئەدریاتیک خودان کەشوهەوایێ دەریایا ناڤینن، لێ کەنارێ دەریایا ڕەش کەشوهەوایەکێ شێدارێ نیمچە خولگەیی یێ زەریایی هەیە، و دەڤەرێن وێ یێن ناڤخۆیی خودان کەشوهەوایەکێ شێدارێ کیشوەرینە. دەڤەرێن ب دارستان ل باکوورێ نیمچە دوورگەها بەلقان د زڤستانێ دا سارن و بەفر لێ دبارن، و د هاڤینێ دا کەشوهەوایێ وێ گەرم و هشکە. و کەشوهەوا ل دەڤەرێن باشووری ناڤەنجیە. کەشوهەوا شێدارا کیشوەری ل ڤان جهان هەیە: سلۆڤینیا، باکوورێ کرواتیا، بۆسنە و هەرسک، دەڤەرێن ناڤخۆیی یێن ئەلبانیا، باکوورێ چیایێ ڕەش، کۆسۆڤۆ، مەقدۆنیا، بولگاریا، سربیا و ڕۆمانیا. لێ کەشوهەوایێ زەریایی یێ ناڤەنجی یێ خولگەیی ل ڤان جهان هەیە: کەنارێن دەریایا ڕەش یێن بولگاریا و تورکیا. و هەروەسا: کەنارێن سلۆڤینیا، باشوورێ کرواتیا، پارچا کەناری یا ئەلبانیا، یۆنان، باشوورێ چیایێ ڕەش و کەنارێن ل سەر دەریایا ئیجە یێن تورکیا خودان کەشوهەوایێ دەریایا ناڤینن.

چیا و ریبارێن وێ :

پتریا چیایان زۆربەیا بەشێن دەڤەرێ ڤەدگرن. ئەڤ پێکھاتەیا چیایی زۆربەی جاران ژ باکۆری بۆ ڕۆژئاڤایێ یان ژ باشۆری بۆ ڕۆژھەلاتێ درێژ دبیت. چیایێ ڕیلا یێ کو دکەڤیتە بولگاریا، بلندترین چیایێ دەڤەرا بەلقانە؛ بلنداهیا وی دگەهیتە ٢٩٢٥ مەتران. ل پەی چیایێ ڕیلا، چیایێ ئۆلۆمپوس یێ کو دکەڤیتە یۆنانێ ب بلنداهیا ٢٩١٧ مەتران دهێت، پاشی ل ڕێزا سیێ چیایێ ڤیرەن یێ کو دکەڤیتە بولگاریا ب بلنداهیا ٢٩١٤ مەتران دهێت. ل پەی وان چیایان، چیایێن ئەلپێن دیناری، چیایێن ئەلپێن ئەلبانی، چیایێن شار، چیایێن بەلقان، و چیایێن ڕۆدۆپ دهێن. ژبلی ڤان زنجیرە چیایان، چیایێن دی یێن بچووک ژی هەنە.

زنجیرە چیایێن ئەلپێن دیناری دناڤ ئاخا سلۆڤینیا، کرواتیا، بۆسنە و ھەرسک، سربیا، ئەلبانیا، چیایێ ڕەش (مۆنتینیگرۆ)، و کۆسۆڤۆیێ دا درێژ دبن. لێ زنجیرە چیایێن ئەلپێن ئەلبانی ژ باشۆرێ ئەلبانیا هەتا ناڤەڕاستا یۆنانێ درێژ دبن. چیایێن شار دکەڤنە باشۆرێ ڕۆژئاڤایێ زنجیرە چیایێن بەری نها دناڤ ئاخا ئەلبانیا، مەقدۆنیا، و کۆسۆڤۆیێ دا. هەروەسا چیایێن مەزن یێن بەلقان ژ کەنارێ دەریایا ڕەش هەتا دناڤ ئاخا بولگاریایێ بخۆ دا بەلاڤ دبن. ژبلی ڤێیەکێ، زنجیرە چیایێن گرنگ یێن ڕۆدۆپ دکەڤنە یۆنان و بولگاریایێ.

ڕووبارێ دانووبی یێ کو دکەڤیتە دەڤەرا دەرگەهێ ئاسنی یێ درێژبووی لسەر سنۆرێ دناڤبەرا سربیا و ڕۆمانیایێ دا

د دەڤەرێ دا گەلەک ڕووبارێن دی یێن ب درێژاهیێن جودا ژی هەنە. هندەک ژ ڤان ڕووبارێن د دەڤەرێ دا دناڤ هندەک وەلاتان دا دچن و حەوزێن ئاڤێ پێکدئینن. هندەک ژ ڤان ڕووباران ناڤخۆیی یان هەرێمی نە. ڕووبارێ دانووبی، کو ئێک ژ گرنگترین ڕووبارێن دەڤەرا بەلقانە، وان وەلاتێن دکەڤنە پشکا ڕۆژئاڤا یا نیمچە دوورگەها بەلقان ب دەریایا ڕەش ڤە گرێددەت. ڕووبارێ ساڤا یێ کو ژ باکۆری ب ڕووبارێ دانووبی ڤە دهێتە گرێدان، و ڕووبارێ مۆراڤا یێ کو ژ ڕۆژهەلاتێ ب ڕووبارێ دانووبی ڤە دهێتە گرێدان، ژ گرنگترین ڕووبارێن نیمچە دوورگەها بەلقانە. ڕووبارێ مۆراڤا درێژترین ڕووبارێ نیمچە دوورگەها بەلقانە ب درێژاهیەکا کو دگەهیتە ٥٥٠ کیلۆمەتران؛ و ل پەی وی ڕووبارێ درینا دهێت. هەروەسا ڕووبارێ ناراتوا یێ کو ژ ڕۆژئاڤایێ بەرەڤ باشۆری دچیت و دڕژیتە د دەریایا ئەدریاتیک دا، ئێک ژ گرنگترین ژێدەرێن ئاڤێ یە ل دەڤەرا بەلقان. ڕووبارێن دی یێن د دەڤەرێ دا هەنە ئەڤەنە: ڕووبارێ ناریچ یێ کو ژ بولگاریایێ دەردکەڤیت، و ڕووبارێ درینا یێ کو دناڤ ئەلبانیایێ دا دچیت، ژبلی ڕووبارێ ڤاردار یێ کو ژ مەقدۆنیایێ دەردکەڤیت.

رێباز فيصل