دەولەتا سەلجوقیێن رومێ :

دەولەتا سەلجوقیێن رۆمێ یان سولتانیەتا سەلجوقیێن رۆمێ یان ب کورتى سولتانیەتا رۆمێ (ب فارسى: دولت سلجوقیان روم) ئێکە ژ دەولەتێن ئیسلامى یێن ل وەلاتێ ئەنادۆلێ دامەزرین و ل دەستپێکێ بالێ رۆژئاڤا یێ دەولەتا سەلجوقیێن مەزن پێکئینای، بەرى کو ژێ جودا ببیت و ببیتە دەولەتەکا سەربخۆ پشتی دەولەتا سەلجوقى بۆ چەندین سولتانیەت و میرگەهـ و ئەتابەگیەتا پارچە بووى. سەلجوقى ژ ئالیێ ئاینى و مەزهەبى ڤە موسلمانێن سوننە بوون، لێ ژ ئالیێ نەژادى ڤە تورک بوون، لێ وان رەوشەنبیریا فارسى وەرگرتبوو، لەوا زمان و ئەلفابێیا فارسى ژ ئەنجامێ تێکەلیا وان یا درێژ دگەل فارسان ل وەلاتێن پشت رووبارى و ئیرانێ وەرگرت، حەتا کو دەولەتا وان بۆ دەمەکێ درێژ رەنگەکێ نە تورکى ب خۆڤە گرتى. و د دەمەکى دا کو تورکێن سەلجوقى حوکمدار بوون، پتریا خەلکێ وێ ژ رۆمێن مەسیحیێن ئۆرسۆدۆکس بوون، و ئەڤە ب شێوەیەکێ پلە پلە دگەل تورکان د ئێک بۆتەقێ دا حەلیان کو ب تەمامى د سەردەمێ عوسمانى دا پشتی چەندین سەدەیان ژ هەلوەشیان و نەمانا دەولەتێ تەمام بوو.

دەولەتا سەلجوقی دبەرفرەهترین دەست هەلات دا

دەولەتا سەلجوقیێن رۆمێ لسەر دەستێ سلێمانێ کورێ قەتلەمشى، خزمێ سولتان ئەلپ ئەرسلانى، هاتە دامەزراندن، ئەڤە ژى پشتی شەڕێ مەلازگرتێ ب دەمەکێ کێم، ئەو شەڕێ کو دەرگەهێن ئەنادۆلێ ل پێشیا موسلمانان ڤەکرین، بتنێ ب شەش سالان. سەلجوقى بەلاڤبوونە د ناڤا هەرێمێن ئەنادۆلێ دا، ئەوێن کو بەرى وان بۆ موسلمانان دژوار بوون سەرەرایى چەندین جار چوونە د ناڤ دا، و باژێر و کەلهێن بهێز پشتی پێکدادانێن دژوار دگەل بیزەنتیان ڤەکرن کو حەتا دوماهیێن سەدێ دوازدێ زایینى بەردەوام بوون، و شیان پێیێن خۆ ل وەلاتێ نوو بچەسپینن ب سەدەما کۆچێن بەردەوام یێن تورکمانان ژ رۆژهەلاتێ. و ژ دوماهیا سەدێ ناڤبرى، نیشانێن سیاسی و شارستانى یێن سولتانیەتا سەلجوقیێن رۆمێ دەست ب دەرکەفتنێ کرن. هێزا سولتانیەتێ دگەل دەربازبوونا دەمى زێدە بوو، و بوو جهێ ترسا دەوروبەران، و لسەر حسابێ جیرانێن خۆ و ب تایبەتى ئیمپراتۆریا بیزەنتى بەرفرەهـ بوو، و سەلجوقیان کۆنترۆلا خۆ لسەر رووبەرەکێ بەرفرەهـ ژ ئاسیا بچووک سەپاند، و دەستێوەردان د ناکۆکیێن د ناڤبەرا جیرانێن خۆ دا دکر، و ژ دەریایا بەنتوس (رەش) دەرباز بوون، و سوداق ل نیمچە دوورگەها قرمێ ڤەکر، و جزیە لسەر قەفجاقان سەپاند. و سولتانیەت گەهشتە بلندترین ئاستێ بەرفرەهیا خۆ د سالا ٦٤١ک بەرامبەر ١٢٤٣ز، و پتریا دەڤەرێن ئەنادۆلێ و قیلیقیە ل باشوورێ رۆژهەلاتێ و ئەرمەنستان ل سەرێ فوراتى و پشکەک ژ باکورێ شامێ و جەزیرەیا فوراتى ڤەگرت.

هێمایێ وان

سولتانیەت ب سەدەما سیاسەتا بەرفرەهبوونێ گەشە کر، و خۆشى و ئاڤەدانى ل وەلاتى بەلاڤ بوو. و سیستمێن شارستانى د ڤێ دەولەتێ دا تووشى گوهۆرینێن بنەرەتى یان ژ نشکەکێ ڤە نەبوون، بەلکو بەردەوامى تێدا یا دیار بوو. کاریگەریێن ئینای، ب تایبەتى یێن فارسى، د ژیانا ئاکنجیان دا ل دەستپێکا سەردەمێ سولتانیەتێ یێن ئاشکرا مان، لەوا حوکم وەکو یێ فارسى دهاتە دیتن، لێ ب پلە پلە دەست ب گوهۆرینێ کر، ژ دوماهیێن سەردەمێ سولتانیەتێ، و رەنگەکێ تورکیێ پاقژ وەردگرت، ب سەدەما کاریگەریا کۆچێن بەردەوام یێن تورکمانان. سولتانێن دەستپێکێ یێن سەلجوقیێن رۆمێ ل هەمبەر خاچپەرێسان و بیزەنتیان و ئاژاوەیێن کو توندڕەوێن شیعە دروست دکرن راوەستیان، لێ یێن دوماهیێ د ناڤ خوشی و لەزەتان دا نوقم بوون، و ب یاریان ڤە مژوول بوون، و رێڤەبرنا کاروبارێن گشتى بۆ میران هێلان یێن کو تەماع کەفتیە د دلێ وان دا، و ب چاڤبرسى و گەندەلیێ دهاتنە نیاسین، لەوا ب رەفتارێن خۆ ئیدارە تێکدا، و بارێ ئاکنجیان ب باجان گران کر. و ئاقسەرایى ب تنێ نووچەیێن وێ گەندەلیێ تۆمار کرینە یا کو د دەزگەهێن دەولەتێ دا بەلاڤ ببوو، و ئەو نێزیکى ڤان روودانان ژیابوو، لەوا تشتێ دیتی و شاهد بووی ڤەگێڕا. ئەڤ گەندەلیە، زێدەبارى سیستمێ سیاسیێ سەلجوقى یێ کو لسەر بنەمایێن راوستای و بهێز نەهاتبوو ئاڤاکرن، بوو ئەگەرێ هەژیانا سولتانیەتێ ل ژێر لێدانێن مەغۆلان یێن کو دەست ب رێپێوانێ بەر ب رۆژهەلاتا ئیسلامى کربوو، و گەهشتنە دەرگەهێن ئەنادۆلێ د سێکا ئێکێ یا سەدێ سێزدێ زایینى دا، پاشى وەلات کۆنترۆل کر و سەربخۆیا سولتانیەتێ ژناڤبر، و بوو ئێک ژ دەولەتێن سەر ب ئیمپراتۆریا مەغۆلان پاشى سەر ب دەولەتا ئیلخانى. و دەمێ سولتانێ دوماهیێ یێ سەلجوقیان، غیاسەددین مەسعودێ کورێ کەیخوسرەوى، د سالا ٧٠٤ک بەرامبەر ١٣٠٤ز دا وەفات کرى، وەلاتێ رۆمێ پشتی وى د دەریایەکا ئاژاوەیێ دا نوقم بوو، و کێماسى د سولتانیەتێ دا پەیدا بوو و وەلات بۆ دەهـ میرگەهێن تورکمانى پارچە بوو دگەل مانا سەروەریا مەغۆلان ب ئاشکرایى، و ژ ناڤ وان میرگەهان میرگەهەکا سنوری یا بچووک ب سەرکردایەتیا سەرکردەیەکێ ب ناڤێ عوسمانێ کورێ ئەرتوغرولى دەرکەفت، کو بۆ وێ هاتبوو نڤیسین ئەنادۆلێ ئێک بێخیتەڤە و ببیتە دوماهیک دەولەتا خەلافەتا ئیسلامى د دیرۆکێ دا.

سنورێ و بەرفرەهبونا دەولەتا سەلجوقی دناڤبەرا
سالێن ١١٠٠ - ١٢٤٣ زاینی دا

ئەصلێ ناڤى :

ناڤێ «سەلجوقى» لسەر کۆمەکا تورکان هاتە گۆتن یێن کو ژ هۆزا «قنق» یا غوزى بوون، و سەر ب باپیرەکى ب ناڤێ سەلجوقێ کورێ دقاق یان «یقاق» بوون،(١) یێ کو ب «تەیمور یەلغ» دهاتە نیاسین، ئانکو «خودانێ کەڤانا ئاسنى»، و دیارە کو ئەڤ هۆزە ئێک ژ هۆزێن غوزى یێن دەستپێکێ بوو یێن کو هاتینە د ئیسلامێ دا، و سەرکردێ وێ سەلجوق پشتی وەفاتا بابێ خۆ دەرکەفت، و بەرژەوەندیێن هۆزا خۆ پاراستن و چووە د خزمەتا سامانیان دا، و شەڕێ هۆزێن تورک یێن پوتپەرێس کر و هەژموونا وان لسەر ئاکنجیێن دۆلا خوار یا رووبارێ سیحونێ ژناڤبر، لەوا کورێن هۆزا وى پشتی وەفاتا وى ب ناڤێ وى هاتنە ناڤکرن، و هاتنە ناڤکرن ب «سەلجوقى». لێ ناڤێ «رۆم» مەبەست پێ ئاماژەدانە ب خەلکێ ئیمپراتۆریا بیزەنتى، یێن کو ناڤێ «رۆمان» (ب یۆنانى: Ῥωμαῖοι) لسەر خۆ دانابوو ژبەر کو وان خۆ بەردەوامیا سروشتى یا ئیمپراتۆریا رۆمانى یا کەڤن ددیت، و ب عەرەبى ب «رۆم» هاتنە ناڤکرن، لەوا وەلاتێ وان بوو ب «وەلاتێ رۆمێ»، و دەمێ سەلجوقیان ئەو ڤەکرى، ناڤێ وێ و ناڤێ خەلکێ وێ لسەر وى بنەمالى هاتە زێدەکرن یێ کو ب تنێ حوکمێ ڤى وەلاتى کرى، لەوا بوونە سەلجوقیێن رۆمێ، ئانکو سەلجوقیێن وەلاتێ رۆمێ.

وێنەیەک دەربرینێ ژ وێنێ توغرول کورێ میکائیلێ
کورێ سەلجوقی دکەت ، ئێکەم دامەزرێنەرێ
دەولەتا سەلجوقی و ئێکەم سولتانێ وێ

مێژوو :

درستبونا دەولەتا سەلجوقی و بەرفرەهـ بونا وێ :

سەلجوقێ کوڕێ دقاقی ل باژێرێ جەند نێزیکی سالا ١٠٣٩ زایینی وەغەر کر، و سێ کوڕ ل پاش خوە ھێلان: ئەرسلان ئیسرائیل و میکائیل و موسا، و ھندەک ڤەگێران کوڕەکێ چارێ ژی زێدە دکەن کو یونسە. (٢) و چ پێزانینێن دروست و پشتڕاستکری نینن دەربارەیی ڕەوشا کوڕێن سەلجوقی پشتی وەغەرا وی ل وەلاتێ "ما وراء النهر"، و ھەمی ئەوا ب مسۆگەری یا دیار ئەوە کو ئەڤان نەشیا د ناڤ ھەڤڕکیێ دا لگەل موسلمانێن دی بژین ئەوێن ئەو ژ دەستھەلاتا عەشیرێن ترکێن بتپەرێس ڕزگارکرین ھەروەکی مە بەحس کری، لەوا وان دەڤەر بجهـ ھێلا و بەرەڤ باشووری چوون. و بەیھەقی دبێژیت کو د سەدێ پێنجێ کۆچی دا ھەڤبەرامبەر سەدێ یازدێ زایینی، والیێ جەند یێ بناڤێ «شاھملک» د دوژمنایەتیەکا دژوار دا بوو لگەل بنەماڵا سەلجوقی، و د ناڤبەرا وان دا ناکۆکیەکا کەڤن و کین و تۆلڤەکرنەکا بهێز ھەبوو. و دەمێ سەلجوقی کۆچبەر بووین، ل جھەکی مان کو ب «نور بوخارا» دھێتە نیاسین، و ھەڤپەیمانێن سامانیان مان حەتا دەولەتا وان نەما و غەزنەوی ھاتنە جهێ وان، لەوا میکائیلێ کوڕێ سەلجوقی چوو د خزمەتا سولطان ئەبی القاسم مەحمودێ کوڕێ سوبکتکینێ غەزنەوی دا، وی ژی ئەو و گەلێ وی ل مێرگەهەکا خوراسانێ ب ناڤێ «مەرج دندانقان» ئاکنجی کرن، و ئەو ل وێرێ مان. و هێشتا سەلجوقی ل دەڤەرێن نوی ئاکنجی نەببوون، دەست ب بهێزکرنا شیانێن خوە یێن لەشکەری کرن، و دیارە کو وان دەست ژ ژیانا ئارام و جێگیر بەردابوو، و زڤڕیبوونە سەر سروشتێ خوە یێ کۆچەری، لەوا دەست ب ھێرشکرنێ کرە سەر باژێر و گوندێن دەوروبەر، ئەڤێ چەندێ خەلکێ وان دەڤەران ھاندا کو داخوازێ ژ سولطان مەحمودی بکەن کو وان دووربێخیت، وی ژی بەرسڤا ھاوارا وان دا و سەلجوقی ب ھێزێ دەرێخستن پشتی شەڕەکێ دژوار، و ئەوێن نەھاتینە کوشتن نەچارکرن پەنایێ بۆ بەلخان و دھستانێ ببەن. و میکائیلێ کوڕێ سەلجوقی د ئێک ژ ھێرشێن خوە دا دژی ترکێن بتپەرێس ل وەلاتێ "ما وراء النهر" ھاتە کوشتن، و دو کوڕ ل پاش خوە ھێلان: چاغری و توغرول، و یێ دویماهیێ جهێ وی گرت، ئەوێ عەشیرێن سەلجوقی یێن بەلاڤ ل وەلاتێ "ما وراء النهر" ئێکخستین و ھێزا وان بهێزکری، و برایێ وی چاغری د وی ئەرکی دا ھاریکاریا وی کر. و توغرول و چاغری دو سوارێن چاونەترس بوون، د سیبەرا باپیرێ خوە سەلجوقی دا ب شێوەیەکێ لەشکەری ھاتبوونە پەروەردەکرن، و پشتی وەغەرا وی، ل سەر شانۆیا لەشکەری دەرکەفتن ب ڕێیا پێکدادانێن خوە د شەڕێن ل دویڤ ئێک دا لگەل بهێزترین میرێن ئاسیا ناڤین وەکی قەرەخانیان ل بوخارا و کاشغەر، و خودان کاریگەریەکا مەزن بوون د ناڤ عەشیرێن سەلجوقی دا و ژ کارێ وان دیار بوو کو دێ سەلجوقیان گەھیننە بلندترین ئاستێ ھێزێ، لەوا ب ئێکگرتی مان و پەیوەندیێن وەفاداریێ بۆ ئارمانجێن ھەڤپشک ئەو ب ئێکڤە گرێددان، و دەستپێکا ژیانا خوە د ڕەڤینێ دا دەرباز کر ژبەر دوژمنێن خوە دا خوە ژ دوژمنایەتییا وان بپارێزن، و دەمێ ھەست ب ھێزێ کری، زڤڕینە ڕیبروبوونا وان دوژمنان.

و ل سالا ٤٢١ێ کۆچی، کو دکەتە سالا ١٠٣٠ێ زایینی، سوڵتان مەحموودێ کوڕێ سوبوکتەکینێ غەزنەوی وەغەر کر، و هەردوو کوڕێن وی موحەممەد و مەسعوودی ل سەر تەختی کێبڕکێ کر. سەلجووقیان ژی ئەڤ دەلیڤە و ئالۆزیا هەبووی قۆست و بازنێ هەژموونا خۆ بەرفرەهـ کر، لەوا دەست ب سەر وان دەڤەران دا گرت یێن نێزیکی وارێن وان بوون، و هەژموونا خۆ ل سەرانسەری وەلاتێ ما وراء النهر بەلاڤ کر. پاشی دەست ب هێرشێن بێ ڕاوەستان کرە سەر خۆراسانێ بۆ ماوێ سێ سالان، و سوڵتانێ غەزنەوی مەسعوود، یێ کو تەختێ بابێ خۆ کۆنترۆل کربوو، نەشیا وان ب راوەستینیت. ل دوماهیێ چەغری بەگ شیا غەزنەویان ژ باکوورێ خۆراسانێ دەربێخیت و دەست ب سەر پایتەختێ وێ مەروا شاهجان دا گرت، و بوو حاکمێ فێعلی یێ وی وەلاتی. هەردوو برا، توغرول و چەغری، د کاروانەکێ سەرکەفتنێ دا چوونە د ناڤ پایتەختێ کەڤنێ خۆراسانێ و کارێن حکوومەتێ د ناڤبەرا خۆ دا پارڤەکرن. توغرولی کاروبارێن ئیداری کرنە ستۆیێ خۆ، و چەغریی ئەرکێ بەرەڤانیکرن ژ هەرێمێ گرتە سەر ملێن خۆ.

ل سالا ٤٢٩ێ کۆچی، کو دکەتە سالا ١٠٣٨ێ زایینی، سەلجووقیان شکەستنەکا دژوار ب غەزنەویان ئینا و چوونە د ناڤ باژێڕێ نێیشابوورێ دا و ڕاگەهاند کو ئەو کرییە پشکەک ژ مولکێ خۆ. توغرول ل سەر تەختێ سوڵتان مەسعوودی ڕوونشت و خۆ وەک سوڵتان ڕاگەهاند، و فەرمان دا کو خوتبە ب ناڤێ وی بهێتە خواندن، هەروەکی چاوا ل سەرەخس و بەلخێ ب ناڤێ وی هاتبوو خواندن. ب ڤی ئاوایی توغرولی دامەزراندنا دەولەتا سەلجووقی ڕاگەهاند، و نامەیەک بۆ خەلیفێ عەبباسی، القائم بأمر الله، نڤیسی و تێدا بارودۆخێ سیاسی بۆ شلۆڤە کر و داخواز ژێ کر کو دانپێدانێ ب دەولەتا وی یا نوو بکەت.

ل مەها ڕەمەزانا سالا ٤٣١ێ کۆچی، کو دکەتە هەیڤا حوزەیرانا (یونیو) سالا ١٠٤٠ێ زایینی، شەڕێ دەندانەقانێ قەومی، کو شەڕەکێ ئێکلاکەر بوو د ناڤبەرا سەلجووقی و غەزنەویان دا ب سەرکردایەتیا سوڵتان مەسعوودی. ئەنجامێ وێ ئەوبوو کو سەلجووقی ب سەرکەفتنەکا مەزن سەرکەفتن و ب ئێکجاری دوماهی ب حوکمێ غەزنەویان ل خۆراسانێ ئینا. ئەڤ شەڕە وەک ئێک ژ شەڕێن مەزن و ئێکلاکەر د دیرۆکا ئیسلامی دا دهێتە هژمارتن، بەلکو ئەنجامێن وێ ژ وەلاتێن ئیسلامی ژی دەرباز بوون و کارتێکرن ل سەر جیهانا چەرخێن ناڤین کر، هەروەکی چاوا دیرۆکنڤیسێ سووری یێ هەڤچەرخ، سوهەیل زەککار، دبێژیت، چونکی دەرگەهـ ل بەر سەلجووقیان ڤەکر کو بەر ب ڕۆژئاڤا ڤە بچن و وەلاتێ ئیرانێ ببڕن و بگەهنە وەلاتێ ڕۆم ل ئەنادۆلێ و ل سەر حیسابا وان بەرفرەهـ ببن، و ئەڤە ئێک ژ وان ئەگەران بوو یێن هاندەر بۆ دەستپێکرنا هەلمەتێن خاچپەرێسی.

حەلەبا کەڤن ، میرگەها العيقلية ئەوا کو کەفتی
لسەر دەستێ سەلجوقیان

توغرول ب ڤێ سەرکەفتنا خۆ هاندەر بوو و تەماحی د فرەهبوونا بەرەڤ عیراقێ، دلیارێ ئیسلامێ، کر، د پێناڤا سەپاندنا کۆنترۆلا خۆ لسەر خەلافەتا عەبباسی و ڕزگارکرنا وێ ژ هەژموونا بوەیهیێن شیعە. و ئەڤ ئاراستەیە یا سروشتی دهێتە هژمارتن، چونکی هەمی ئەوێن بەری سەلجوقیان کۆنترۆلا خۆراسانێ کرین، چاڤێ وان ل فرەهبوونێ بوو بەرەڤ ڕۆژئاڤا دا کۆنترۆلا بەغدایێ بکەن و دەستهەلاتێ لسەر چارەنڤیسێ خەلافەتا عەبباسی بکەن، و ژ وان ژی سامانی، سەففاری و غەزنەوی بۆ نموونە. ب ڤی ئاوایی، سەلجوقیان سیاسەتا خۆ یا فرەهبوونێ د چارچووڤێ دانپێدانا خەلافەتا عەبباسی دا بەردەوام کر، ب ئارمانجا ژناڤبرنا بوەیهیان، و ل سالا ٤٤٢ک کو دکەتە ١٠٥٠ز، وان وەلاتێن ڕەی، جورجان، تەبەرستان، خوارزم، هەمەدان و ئەسفەهان ئێخستبوونە د ناڤ دەولەتا خۆ دا، و توغرولی باژێرێ دویماهیێ کرە پایتەختێ خۆ، پاشی پشتی چار سالان هەرێما ئازەربایجانێ ژی ئێخستە سەر، و هەتا ڕۆژا ٢٦ێ ڕەمەزانا ٤٤٧ک کو دکەتە ١٨ێ کانوونا ئێکێ (دیسەمبەر) ١٠٥٥ز، لەشکەرێن سەلجوقی ب سەرکردایەتیا توغرولی ل بەر دەرگەهێن بەغدایێ ڕاوەستیان، و نامە هنارت و دەستووری ژ خەلیفەی خواست بۆ چوونە ژۆر، وی ژی دەستووری دا، و سیاسی و قازی و نەقیب و مەزن و ناڤدار چوونە پێشوازیا وی، و خەلیفەی ئەو وەک ڕزگارکەرێ دەولەت و عەقیدا سوننی ژ ستەما شیعەیێن بوەیهی ژ ناڤا دەرێخست، و خوتبە لسەر ناڤێ وی ل منبەرێن مزگەفتێن پایتەختێ ئیسلامێ هاتنە خواندن. و توغرولی سزایێ وان کەسان دا یێن دەستدرێژی لسەر پلەیا خەلافەتێ کرین، و د پێشیا وان دا ئەبو الحارث ئەرسەلان بەساسیری بوو، ئەمیرێ ئەمیرێن بوەیهی یێ کو خەلیفە القائم نەچارکری بەحسێ ڕکابەرێ وی یێ فاتمی المستنصر بالله بکەت و خوتبە لسەر ناڤێ وی ل مزگەفتێن بەغدایێ بهێنە خواندن، لەوا توغرولی ئەو کوشت و دەستهەلاتا بەنی بوەیهـ ژناڤبر و سیستەمێ لەشکەرێ دەیلەم یێ کو پشتەڤانیا وان دکر هەلوەشاند. ب ڤی ئاوایی عیراق کەفتە د ناڤ بازنێ هەژموونا سەلجوقیان دا، و ئەڤان جیرانەتیا ئیمپراتۆریا بیزەنتی کر، یا کو زوی نەکەفتیە د حالەتەکا سستی و لاوازیێ دا پشتی ژناڤچوونا بنەمالا مەقدۆنی ل سالا ٤٤٩ک کو دکەتە ١٠٥٧ز، و ئەو ناکۆکیا لدیڤ هاتی د ناڤبەرا چینا لەشکەری و مەدەنی دا. و توغرولی دیت کو فرەهبوونا خۆ ڤێ جارێ لسەر حیسابا بیزەنتیان بەردەوام بکەت، و سێ ئەگەران هاندەر بوون بۆ ڤێ چەندێ: ئایینی، ئابووری و سیاسی. سەبارەت ب هاندەرێ ئایینی، توغرول و سەرکردێن مەزن یێن سەلجوقیان تەماحی د بەلاڤکرنا ئیسلامێ د فرەهترین دەڤەرێن مومکین دا دکر، ب تایبەتی د ناڤ جیرانێن خۆ یێن مەسیحی دا، ئانکو ئەرمەن و ڕۆم، ئەڤ چەندە دێ شەرێن وان کەتە جهاد د ڕێکا خودێ دا و هەروەسا دێ سۆزا هەمی موسلمانان بۆ خۆ ڕاکێشیت، ب تایبەتی ئەگەر بشێن وەلاتێ ئەنادۆلێ ڤەکەن یێ کو ئیسلامێ جهـ پێیەکێ هەردەم تێدا نەدیتبوو. و سەبارەت ب هاندەرێ ئابووری، هاتنا بەردەواما هۆزێن تورک ژ وەلاتێن پشتی ڕویباری ب کۆمێن نوی پشتی دامەزراندنا دەولەتا سەلجوقی، بوو ئەگەر کو ئاخ لسەر وان تەنگ ببیت، لەوا دەست ب لێگەریانێ کر بۆ چێڕەگەهێن نوی و دەولەمەند، و وان ئەوا دڤیا ل ئاخا ئیمپراتۆریا بیزەنتی دیت، و ئەوا هاتیە ڤەگێران لسەر ئەگەرێ هێرشا ئیبراهیم ئینال برایێ سولتان توغرولی بۆ سەر وەلاتێ ڕۆم ڤێ چەندێ پشتڕاست دکەت: «... و ئەگەرێ وێ ئەو بوو کو خەلکەکێ زۆر ژ غوزان ژ پشتی ڕویباری هاتبوونە دەف وی، وی گۆتە وان: "وەلاتێ من لسەر هەوە و دابینکرنا پێدڤیێن هەوە تەنگە، و ڕای ئەوە هوین بچنە غەزوا ڕۆمان و جهادێ د ڕێکا خودێ دا بکەن و دەستکەفتان ب دەست خۆڤە بینن"». و سەبارەت ب هاندەرێ سیاسی، ئارمانجا توغرولی کۆنترۆلکرنا ئەرمەنستانێ بوو دا کو گەمارۆیا بیزەنتی ژ پێشیا موسلمانان بشکێنیت وەک ئامادەکاری بۆ چوونە د ناڤ ئاخا بیزەنتی دا بۆ بەردەوامیدان ب تەڤگەرا جهادێ، ب تایبەتی کو ئەرمەنستان ببوو دەولەتەکا بەربەست ل دژی موسلمانان ل ڕۆژهەلاتێ ژ دەمێ ژ دەستێن وان دەرکەفتی و چوویە د هەڤپەیمانیێ دا دگەل بیزەنتیان د سەردەمێ ئیمپراتۆر باسیلێ ئێکێ دا.

درست بونا دەولەتا سەلجوقیێن رومێ :

ئیمپراتورێ بیزەنتی قوستەنتینێ نەهێ ل سالا ٤٤٦ک ھەمبەر ١٠٥٥ز وەغەر کر، و پشتی وەغەرا وی شۆرەشەک ژ لایێ پشتەڤانێن سلالا مەقدۆنی ڤە ھاتە کرن، دا نەھێلن تەختێ شاهیێ بچیتە دەستێ دۆقێ بولگاریا یێ بناڤێ «نقفور فروتیون» (ب یۆنانی: Νικηφόρος ὁ Πρωτεύων) ئەوێ کو میر و مەزنێن وەلاتى دخوازتن کاروبارێن وەلاتى بگریتە ستۆیێ خۆ، لەوا شۆرەشگێران ئیمپراتۆرا پیر و بەرێ تویودورا ژ خلوەتا وێ دەرێخست، کو ژیێ وێ گەھشتبوو حەفتێ و چار سالیێ، و کرە ئیمپراتۆر، لەوا توغرولی ئەڤ ئالۆزیە ب دەلیڤە زانین و ھێرش کرە سەر ئەرمەنستانێ حەتا گەھشتیە ئەرزەرۆمێ، و گەمارۆ دا سەر باژێرێ مەلازگردێ و ل خەلکێ وێ تەنگاڤ کر، و ھەر تشتێ ل دەوروبەرێن وێ ھەبوو تالان کر و خراب کر و دەستکەفتێن مەزن بدەستڤە ئینان، پاشی پاشڤە زڤری بۆ ئازەربایجانێ دەمێ زڤستانێ ھێرش کری بێ کو وان دەڤەران بگریت. و ل سالا ٤٤٩ک ھەمبەر ١٠٥٧ز، ئالۆزی جارەکا دی ل وەلاتێ رۆمێ پەیدا بوون دەمێ میر و مەزن و سەرکردەیان ل دژی ئیمپراتۆر میخائیلێ شەشێ شۆرەش کری، و ل دۆر سەرکردێ لەشکەرێن رۆژھەلاتێ ئیسحاق کۆمنین کومبوون، ئەوێ فەرمان دا کو لەشکەرێن بیزەنتی ژ دەڤەرێن ئەرمەنی بھێنە ڤەکێشان دا پشتەڤانیێ ل شۆرەشا وی بکەن و پشتەڤانیا گەھشتنا وی بۆ تەختێ شاهیێ بکەن، لەوا بنگەھێن سنۆری ژ ھەر بەرگریەکا جدی ڤالا بوون، و ئەڤێ چەندێ سەلجوقی ھاندان و وان قەبادۆقیا داگیر کر، و ھێرش کرە سەر مەلەتیێ، و ھێرش کرە سەر ھەرێمێن دکەڤنە جھێ ئێک گەھشتنا ھەردوو لقێن رووبارێ فوراتى. و قەتلمشێ کورێ ئیسرائیلی د ناڤا ئاسیا بچووک دا چووە پێش، و قۆنیا و ئاقسەرای و دەوروبەرێن وان ڤەکرن. سەلجوقیان ھێرشێن خۆ سەر وەلاتێ بیزەنتیان ل سەردەمێ ئیمپراتۆر قوستەنتینێ دەهێ دۆکاس (٤٥١ - ٤٥٩ک \ ١٠٥٩ - ١٠٦٧ز) نووکرن. ل سالا ئێکێ ژ حوکمێ وی، ئەو د ناڤا وەلاتێ رۆمێ دا چوونه‌ پێش، و گەھشتنە باژێرێ سیواسێ، و شەرێ کومەکا خەلکێ وێ کر ئەوێن بەرگری لێ کری، و زڤرین دەمێ ب دەستکەفتان بارکری بوون، پشتی کو باژێر سۆتی. و یا دیارە کو ھێرشێن سەلجوقیان حەتا وەغەرا توغرولی ل سالا ٤٥٥ک ھەمبەر ١٠٦٣ز، پتریا جاران ئارمانجا وان تالانکرن و دزی بوو بێ کو ھەولا جھگیربوونێ بدەن، بەلکو ئەو پێنگاڤەکا دەستپێکی بوو کو د ماوێ وێ دا لەشکەرێن سەلجوقی رەوش و سروشتێ دەڤەرێ دیتن، ئەڤە سەرەرای کو سولتانێ سەلجوقی گەلەک گرنگی ب لایێ باکورێ رۆژئاڤایێ سولتانیا خۆ ددا، لێ برازایێ وی و جێگرێ وی ئەلپ ئەرسلان، ئەگەرێ نێزیکبوونا بیزەنتی و فاتمیان ئەو ھاندا، لەوا حەز کر وەلاتێ خۆ ژ رۆمێ بپارێزیت ب کۆنترۆلکرنا ئەرمەنستانێ و جھگیربوون ل دەڤەرێن وێ بەرى بچیتە سەر ئارمانجا خۆ یا سەرەکی کو ھێرشکرنا سەر فاتمیان و دەرکرنا وان ژ شامێ بوو. و دیار بوو کو دێ شەر د ناڤبەرا سەلجوقی و بیزەنتیان دا توندتر و ئالۆزتر بیت، ب تایبەتی پشتی کو کۆشکا قوستەنتینیێ مەترسیا مەزن یا ل سەر ئیمپراتۆریێ ژ رۆژھەلاتێ ھەستی پێ کری. و ئەلپ ئەرسلان ژ توغرولی کێمتر نەبوو د بریار و ئارمانجێن خۆ دا بۆ برنا ھێرشێن خۆ بەر ب رۆژئاڤاڤە، و بۆ ڤەکرنا وان ھەرێمێن دەولەمەندێن کەڤنار ئەوێن کو ب سەدەیان مەیدانا شەرى بوون د ناڤبەرا ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی و موسلمانان دا. و ھێشتا ئەلپ ئەرسلان ل سەر تەختى جھگیر نەببوو و کاروبارێن خۆ یێن ناڤخۆیی رێک نەئێخستبوون، دەست ب ھێرشێن خۆ بۆ سەر ئەردێ رۆمێ کر، و بەرەڤ ناڤا ئەنادۆلێ چوو و ھێرش کرە سەر باژێرێ قەیسەریێ یێ دەولەمەند. و چەند ھەیڤەکێن دی نەچوون حەتا ئەلپ ئەرسلان ل دەستپێکا سالا ٤٥٦ک ھەمبەر ١٠٦٤ز، چوو ئازەربایجانێ پاشی ئەرمەنستان و گورجستانێ دگەل لەشکەرەکێ مەزن، و کورێ وی و جێنشینێ وی مەلکشاه و وەزیرێ وی نیزاململک دگەل بوون. و مەلکشاه و وەزیرى پتریا بنگەھێن چیایی ژێروەرکرن، و موسلمانان د ڤێ ھەلمەتێ دا ڤەگەراندنا ئەرمەنستانێ و ڤەکرنا ھەمی وەلاتێ گورجستانێ ب دووماھی ئینا و جزیە ل سەر سەپاند.

رێباز فیصل