سیستەمێ دەماری "جهاز العصبي"
جهاز العصبي :
سیستەمێ دەماری یان کۆئەندامێ دەماری، گرنگترین سیستەمە کو شانشینا گیانەوەران پێ دهێتە نیاسین. ل دەڤ هەمی گیانەوەرێن زیندی دهێتە دیتن، ژ تاکشانەیان بگرە هەتا شیردەران، کو ل دەڤ تاکشانەیان ژ چەند خولەکێن سادە د ناڤبەرا کومەکا بچویکا دەمارەشانەیان دا پێکدهێت، و هەرچەند د پلەیێن پێشکەفتنێ دا بلند ببین، ئالۆزیا وی زێدەتر دبیت هەتا دگەهیتە بلندترین ئاستێ ئالۆزی و شارەزاییێ ل دەڤ مرۆڤی. سیستەمێ دەماری تۆڕەکا پەیوەندیێن ناڤخۆیی یە د لەشێ گیانەوەری دا کو هاریکاریا وی دکەت د گونجاندنێ دا لگەل گوهۆڕینێن ژینگەها دەوروبەر. هەر گیانەوەرەکێ زیندی - ژبلی گیانەوەرێن سەرەتایی یێن سادە - جورەکێ سیستەمێن دەماری هەیە.
گیانەوەرێن بێ بڕبڕا پشتێ سیستەمەکێ دەماری هەیە کو ژ تۆڕێن سادە یێن دەماران پێکدهێت هەتا دگەهیتە سیستەمەکێ دەماری یێ ڕێکخستی و گرێدای ب مێشکەکێ سەرەتایی ڤە. لێ ل دەڤ مرۆڤی و گیانەوەرێن بڕبڕا پشتێ، سیستەمێ دەماری ژ مێشکی و حەبلێ دڕکەپەتکێ و دەماران پێکدهێت. ئەڤ گۆتارە تایبەتە ب سیستەمێ دەماری ل دەڤ مرۆڤی.
سیستەمێ دەماری ل دەڤ مرۆڤی ب پێشکەفتنا مێشکی دهێتە نیاسین، ب ڕادەیەکێ کو شیایە زمانى بەرهەم بینیت و کارێن بلند یێن تێگەهشتنێ پێشبێخیت وەکو فێربوون، بەلگەئینانا لۆژیکی، هزرا ڕووت، خەیال و داهێنان، کو ئەڤە هاریکاریا وی کریە کو ب شێوەیەکێ گەلەک شارەزا ڕویبڕوی ئاستەنگان ببیت.
سیستەمێ دەماری ل دەڤ مرۆڤی چەندین ڕێک هەنە کو ڤەگوهاستنا پێزانین و هەستان ژ ژینگەها دەوروبەر بۆ مێشکی بساناهی دکەن، و مێشک فەرمان و ڕێنمایان بۆ ماسولکەیێن جودا یێن لەشی دهنێریت، دا کو بەرسڤا وان پێزانینان بدەن. ئەڤ فەرمانە ڕێکێن جودا ژ وان ڕێکان دگرنە بەر یێن کو پێزانین پێ گەهشتینە مێشکی. هەروەسا سیستەمێ دەماری تایبەتمەندە ب ڕێکخستنا گەلەک کارێن ناڤخۆیی یێن لەشی، وەکو کارێن هەناسەدانێ، هەرسکرنێ و لێدانا دلی. سیستەمێ دەماری بەرپرسە ژ هەمی تشتێن مرۆڤ دکەت ژ لڤین، هزر، هەست و سۆزان.
سیستەمێ دەماری کارێ خۆ ب ڕێکا پەیوەندیێن چڕ د ناڤبەرا گەهێن دەماری دا دکەت یێن کو ل دوماهیێن تەوەرا دەمارەشانەیێ و لقێن سایتۆپلازمی یێن هەمی دەمارەشانەیان هەنە، کو وەرگرتن، چارەسەرکرن و دەرکرنا فەرمانان مسۆگەر دکەن. سیستەمێ دەماری پێزانینان ژ ژینگەها دەرڤە ب ڕێکا ئەندامێن هەستکرنێ و ژ ئەندامێن ناڤخۆیی ب ڕێکا وەرگرێن هەستی یێن بەلاڤبووی د جومگە، ماسولکە و ئەندامێن ناڤخۆیی دا وەردگریت، کو ئەڤ پێزانینە ب لەزاتیەکا مەزن دهێنە چارەسەرکرن، دا کو یان وەکو بیرهاتن و شارەزایی بهێنە هەلگرتن یان ژی فەرمان بۆ سیستەمێن دی یێن لەشی بهێنە دەرکرن ب شێوەیەکێ کو لگەل پێزانینێن هاتی بگونجیت. شانەیا سەرەکی دەمارەشانەیە، یان ئەوا کو دبێژنێ شانەیا دەماری، کو ڕۆلەکێ سەرەکی د هەمی چالاکیێن مێشکی دا دگێڕیت.
دەمێ هندەک گیانەوەر بێ پشکەکا سەرەکی یا سیستەمێ دەماری بن کو دبێژنێ مێشک، سیستەمێ دەماری نەشێت هزران پێکبینیت یان سۆزان دیار بکەت. لەورا مێشک ب تایبەتی و سیستەمێ دەماری ب گشتی بەرپرسن ژ "زیندی کرنا" (ژیان بەخشینا) گیانەوەران (ب هەمی ئەو چالاکیێن کو ڤێ ژیانێ دیار دکەن) (ئسفەنج د ڤی بواری دا جودانە)، و ژبەر هەمان ئەگەر، ئەو ماددێن کیمیایی یێن ژەهراوی کو کارێ سیستەمێ دەماری ڕادوەستینن، ب لەز دبنه ئەگەرێ ئیفلیجیێ و پاشی د گەلەک جاران دا مرنێ.
سیستەمێ دەماری یێ گیانەوەرێن بڕبڕا پشتێ ب گشتی دهێتە دابەشکرن بۆ سیستەمێ دەماری یێ ناڤەندی و سیستەمێ دەماری یێ دەوروبەری. سیستەمێ دەماری یێ ناڤەندی ژ مێشکی و حەبلێ دڕکەپەتکێ پێکدهێت. لێ سیستەمێ دەماری یێ دەوروبەری ژ هەمی ئەو دەمار و دەمارەشانەیان پێکدهێت یێن کو نەکەڤنە د ناڤ سیستەمێ دەماری یێ ناڤەندی دا. پتریا ئەوێن دبێژنێ دەمار (کو درێژکرنێن تەوەری یێن دەمارەشانەیانە) د ناڤ سیستەمێ دەماری یێ دەوروبەری دا دهێنە هژمارتن. سیستەمێ دەماری یێ دەوروبەری ب گشتی دهێتە دابەشکرن بۆ سیستەمێ دەماری یێ لەشی و سیستەمێ دەماری یێ خۆسەر.
سیستەمێ دەماری یێ لەشی بەرپرسە ژ ئاراستەکرنا لڤینێن لەشی و هەروەسا وەرگرتنا کارتێکەرێن دەرڤە. لێ یێ خۆسەر پشکەکا سەربخۆیە کو کارێ ڕێکخستنا ئەرکێن ناڤخۆیی یێن لەشی دکەت.
میکانیزما کارکرنا سیستەمێ دەماری :
سیستەمێ دەماری ژ ملیاران شانەیێن تایبەتمەند پێکدهێت کو دبێژنێ دەمارەشانە یان شانەیێن دەماری، کو ب شێوەیێ بەنان کوم دبن و دبێژنێ دەمار، و د گەلەک ڕێکان دا دچن کو هاریکارن د ڤەگوهاستنا بلەز یا پێزانینان دا بۆ هەمی جهێن لەشی.
گەلەک کارێن ئالۆز د ناڤ سیستەمێ دەماری دا پشکداریێ د کارڤەدانا مرۆڤی دا دکەن بۆ هەر هەلویستەکێ، کو بتنێ چرکەیەکێ ڤەدکێشیت. بۆ نموونە، وەرە ببینین کا چ د سیستەمێ دەماری یێ مرۆڤی دا ڕویددەت، دەمێ پلنگەکێ دڕندە ببینیت، و پاشی د چرکەیەکێ دا ڕەڤینەکێ بکەت؟
د هەر ئەندامەکێ هەستان دا، وەکو چاڤ و گوهـ و یێن دی، دەمارەشانەیێن تایبەتمەند هەنە کو دبێژنێ وەرگر، کو ئەو تشتێ مرۆڤ هەست پێ دکەت، وەکو دیتنا پلنگەکێ دڕندە، وەردگێڕنە سەر ئاماژەیێن دەماری، کو دبێژنێ پاڵنەرێن دەماری، کو د ڕیشالێن دەماری دا ب لەزاتیا ١-٩٠م د چرکەیەکێ دا دچن. دەمێ دیتنا پلنگی، وەرگرێن هەردوو چاڤان بەرسڤا تیشکێن ڕوناهیێ ددەن، کو دیتنا وی نیشان ددەن و وەردگێڕنە سەر پاڵنەرێن دەماری، کو ب ڕێکا دەمارەشانەیێن هەستی ژ وەرگران د ئەندامێن هەستان دا دچنە دەمارەشانەیێن ناڤبەینی یێن د مێشکی و حەبلێ دڕکەپەتکێ دا.
دەمارەشانەیێن د مێشکی دا پاڵنەرێن دەماری وەردگرن و شلوڤە دکەن و وەردگێڕن و بڕیارێ ددەن کا دڤێت چ بهێتە کرن. بۆ نموونە، پەیاما دیتنا پلنگێ دڕندە وەردگێڕنە سەر هەستا ترسیانێ، و پاشی مێشک پاڵنەرێن دەماری یێن دی دهنێریت، کو ب ڕێکا دەمارەشانەیێن لڤینێ دچنە کارکەران، وەکو ماسولکە و ڕژێنان یێن کو بەرسڤا فەرمانێن مێشکی ددەن. بۆ نموونە، ماسولکەیێن هەردوو لنگان بەرسڤێ ددەن، و هاریکاریا مرۆڤی دکەن کو ژ مەترسیێ بڕەڤیت. هەروەسا مێشک پەیامەکێ بۆ دلی دهنێریت دا کو لێدانا خۆ بلەز بکەت و گرژبوونێن خۆ زێدە بکەت، دا کو پتر خوینێ بۆ ماسولکەیێن لنگان بهنێریت.
سیستەمێ دەماری یێ ناڤەند :
سیستەمێ دەمارا یێ ناڤەندی (الجهاز العصبي المركزي) ژ مێشک و حەبلێ پشتێ (النخاع الشوكي) پێکدهێت و هەمی چالاکیێن سیستەمێ دەمارا ڕێکدئێخیت و کۆنترۆل دکەت. مێشک ئەندامەکێ گەلەک ئالۆزە، ژ سێ پشکێن سەرەکی پێکدهێت: مێشکێ مەزن (المخ)، مێشکۆک (المخيخ)، و قەدێ مێشکی (جذع الدماغ). مێشکێ مەزن دکەڤیتە سەر مێشکۆکێ و قەدێ مێشکی و هندەکێ ل دور وانە، و نێزیکی ٨٥٪ ژ مێشکی پێکدئینیت، و ئالۆزترین پشکە. مرۆڤی مێشکەکێ گەشەکری هەیە، کو ئاراستەیا بهیستن، دیتن، هەستکرن ب دەستلێدانێ، هزرکرن، هەست و سۆز، ئاخڤتن، و فێربوونێ دکەت.
مێشکۆک - کو قەبارێ وێ نێزیکی قەبارێ پرتەقالەکێ یە - دکەڤیتە سەر قەدێ مێشکی و هاریکاریا لەشی دکەت د پاراستنا هەڤسەنگیێ دا و هەماهەنگیێ دناڤبەرا پێزانینێن هەستی و لڤینا ماسولکا دا دکەت.
قەدێ مێشکی دشێوێ ساقەکێ دایە، و ب حەبلێ پشتێ ڤە ل بنکێ کەللەسەری گرێدایە. و گەلەک دەمارەخانە (عصبونات) تێدا هەنە کو پێزانینێن ژ هەستان دهێن ئاڵوگۆر دکەن. و گەلەک دەمارەخانەیێن کو ئەرکێن ئۆتۆماتیکی ڕێکدئێخن، وەکی هەناسەدان، لێدانا دل، هەڤسەنگیا لەشی و فشارا خوینێ، د قەدێ مێشکی دا هەنە.
حەبلێ پشتێ ژ گوریسەکێ دەمارەخانان پێکدهێت کو ژ ستوی درێژ دبیت و داکەڤیتە خوارێ حەتا نێزیکی دوو ژ سێیێن بربرکا پشتێ، کو ل دور وێ یە و دپارێزیت. حەبلێ پشتێ ئەو ڕێک تێدا هەنە یێن کو پێزانینێن هەستی بۆ مێشکی ڤەدگوهێزن و ئەوێن کو فەرمانێن مێشکی ب دەمارەخانەیێن لڤینێ ڕا ئاڵوگۆر دکەن.
**سیستەمێ دەمارا یێ دەوروبەری (الجهاز العصبي المحيطي)**
سیستەمێ دەمارا یێ دەوروبەری ئاماژە و نامان دناڤبەرا سیستەمێ دەمارا یێ ناڤەندی و ئەندامێن جودا یێن لەشی دا ڤەدگوهێزیت، و ژ دوازدە جووتێن دەماران پێکدهێت کو ژ مێشکی دەستپێدکەن، و دبێژنێ: دەمارێن کەللەسەری (الأعصاب القحفية)، ل گەل سیهـ و ئێک جووتێن دەماران کو ژ حەبلێ پشتێ دەستپێدکەن و دبێژنێ: دەمارێن حەبلێ پشتێ (الأعصاب النُخَاعية). ئەڤ دەمارە وەکی تێلێن تەلەفۆنێ کار دکەن، کو نامان ژ هەمی دەمارەخانەیێن وەرگر و بکەر د لەشی دا و بۆ وان ڤەدگوهێزن.
**سیستەمێ دەمارا یێ خۆسەر (الجهاز العصبي الذاتي)**
سیستەمێ دەمارا یێ خۆسەر پشکەکا تایبەتە ژ سیستەمێ دەمارا یێ دەوروبەری، کو هەمی ئەرکێن خۆسەر (ئانکو ئۆتۆماتیکی) د لەشی دا ڕێکدئێخیت، وەکی هەناسەدان و هەرسکرن، بێی چ دەستێوەردان یان کۆنترۆلا مێشکی، کو ئەڤە هاریکاریێ دکەت د پاراستنا ژینگەهەکا ناڤخۆیی یا جێگیر دا.
و سیستەمێ دەمارا یێ خۆسەر دابەشی دوو سیستەمێن دژ ب ئێک دبیت (ئانکو هەر سیستەمەک هەول ددەت پێچەوانەی وی کارێ سیستەمێ دی بکەت) ئەو ژی ئەڤەنە: سیستەمێ سەمپاساوی (الجهاز الوُدِّي) و سیستەمێ پاراسەمپاساوی (الجهاز اللاوُدِّي).
سیستەمێ سەمپاساوی هەمی پێدڤیێن لەشی د دەمێ بارودۆخێن نەئاسایی و زێدەبوونا چالاکیێ دا دابین دکەت. ئەو کار دکەت لسەر زێدەکرنا بلەزاتیا لێدانا دل و چۆنا خوینێ بۆ ماسولکان و فرەهکرنا بیلبیلکا چاڤی. لەوا سیستەمێ سەمپاساوی د دەمێ شەرکرنێ یان ڕەڤینێ دا کار دکەت (الکر والفر)، کو ب ئنگلیزی دبێژنێ: (Fight-or-Flight) وەرگێڕانا وێ یا حەرفی: (شەری بکە یان بڕەڤە).
بەلێ سیستەمێ پاراسەمپاساوی، ب شێوەیەکێ گشتی، کاریگەریێن دژ ب سیستەمێ سەمپاساوی دروست دکەت. بۆ نموونە، ژ کاریگەریێن وێ، هێدی کرنا لێدانا دل و ئاراستەکرنا چۆنا خوینێ ژ ماسولکان بۆ مهعیده و ڕیڤیکا، و تەنگکرنا بیلبیلکا چاڤی. لەوا سیستەمێ پاراسەمپاساوی د دەمێ بێهنڤەدانێ یان حەوانێ دا کار دکەت، کو ب ئنگلیزی دبێژنێ: (rest-and-digest) و وەرگێڕانا وێ یا حەرفی: (بحەوه و ههرس بكه).
بەلێ هەڤسەنگیا دناڤبەرا هەردوو سیستەمان دا، سیستەمێ دەمارا یێ ناڤەندی ڕادبیت پێ.
بوچونا خو لسەر بابەتی بدە