مەملەکەتا جوسون

 

مەملکەتا جوسون :

جوسۆن یان چۆسۆن یان خانەدانا ئی، شانشینەکا کۆری بوو ژلایێ ژەنەرال ئی سۆنگ گی ڤە هاتیە دامەزراندن، ئەوا ب ناڤێ پاشا تایجۆ دهێتە نیاسین ل سالا ١٣٩٢ لدیڤ کەفتنا شانشینا گۆریۆ، و بۆ ماوێ پێنج سەدان بەردەوام بوو حەتا پاشایێ وێ یێ داویێ، پاشا گۆجۆنگ، ل سالا ١٨٩٧ گوهۆرینا وێ بۆ ئیمپراتۆریەتەکێ ڕاگەهاندی، ئەوا ب ناڤێ ئیمپراتۆریەتا کۆریا هاتیە نیاسین.

شانشین پشتی تایجۆی شانشینا گۆریۆ یا بەرێ ژناڤبری و پایتەخت بۆ باژێرێ هانیانگ ڤەگوهاستی، هاتە دامەزراندن.(١) پاشایێن شانشینێ پاشی پشکداری د بەرفرەهکرنا سنورێن وێ دا کر حەتا گەهشتیە ڕویبارێ یالۆ(٢) و ڕویبارێ تومین، و ئەڤە ژی پشتی مللەتێ جۆرچن ئێخستیە بن دەستێ خۆ. شانشینا جوسۆن دویماهیک شانشینا کۆریایێ یە و فێرکاریێن کۆنفیۆشیوسی وەک سیستەم بۆ حوکمرانیێ و جڤاکی وەرگرتینە.

هێمایێ وان

پاشایێن جوسۆن سیستەمێ پاشایەتییا ڕەها بۆ حوکمرانیێ بکارئینایە، زێدەباری ڤێ چەندێ، چاندا چینی ئینایە و لگۆری جڤاکێ خۆ گونجاندییە، هەروەسا چاندا کلاسیکی یا کۆری و بازرگانی و زانست و وێژە و تەکنۆلۆژیا د گەهشتنە بلندترین ئاستێ خۆ. شانشین پاشی د سەدێن شازدێ و حەڤدێ دا تووشی چەندین هێرشان بوو ژلایێ هەردو جیرانێن خۆ ڤە، ژاپۆن و چینگ، ئەوێن کۆنترۆلا پشکەکا نیمچە دوورگەهێ کری، و د ئەنجام دا بوویە ئەگەرێ سیاسەتەکا گەلەک دابڕانخواز، لەورا جوسۆن وی سەردەمی ب ناڤێ شانشینا ڕاهب دهاتە بناڤکرن.(٣) دەمێ پشتی شەرێن دگەل چینگ سەردەمەکێ ئاشتیێ بوو کو بۆ ماوێ دوو سەد سالان بەردەوام بوو.

لگەل هەمی وێ هێزا شانشینێ د دەمێ دابڕانا خۆ دا ڤەگەراندی، لێ تووشی گەلەک ئالۆزیێن ناڤخۆیی و ململانێیێن لسەر دەستهەلاتێ بوو، زێدەباری فشارێن نێڤدەولەتی و سەرهلدانان ل سەرتاسەری وەلاتی. جوسۆن د دویماهییا سەدێ نۆزدێ دا ژ حالەتەکێ گەلەک لاواز دنالاند.

شانشینا جوسۆن کەلپۆرەکێ مەزن بۆ کۆریایا نوو بجە هێلایە، وەک: وێژەیا کۆری یا نوو، و دابونەریتێن چاندی، و هەلویستێن جڤاکی بەرامبەر بابەتێن هەڤچەرخ، و سیستەمێ نڤیسینا زمانێ کۆری یێ ب هانگل دهێتە نیاسین، و زاراڤەیێن جودا یێن زمانێ کۆری ئەوێن ژ چاند و دابونەریتێن جوسۆن پەیدا بووین.

مێژوو و دانان :

شانشینا گۆریۆ د سالێن خوە یێن داویێ دا، ب تایبەتی پشتی مرنا پاشا گۆنگمن، تووشی لاوازیێ بوو، کو کورێ وی پاشا وو جهێ وی گرت و فەرمان دا ژەنەرال چۆی یۆنگ و ژەنەرال ئی سۆنگ گی هێرشی سەر بنەمالا مینگ بکەن. دەمێ هەردوو ژەنەرال گەهشتینە ڕووبارێ یالۆ، ئی سۆنگ گی دگەل لایەنگرێن خوە ڤەکشیا و زڤڕی پایتەختی، ل دژی پاشای شۆڕەش کر و ئەو ژ دەستهەلاتێ ئێخست، پاشی ژەنەرالێ وەفادار بۆ پاشای، چۆی یۆنگ، کوشت. لێ ل جهێ کو دەستی ب سەر دەولەتێ دا بگریت، ڕاگەهاند کو میر چانگ، کورێ بچووک یێ پاشای، بوویە پاشایێ وەلاتی.

سنورێ وان یێ جوگرافی

پشتی کێمتر ژ سالەکێ، ژەنەرال ئی سۆنگ گی و لایەنگرێن وی پاشا چانگ ژ دەستهەلاتێ ئێخست و میر گۆنگیانگ کرە پاشایێ وەلاتی. ل سالا ١٣٩٠، ژەنەرال و لایەنگرێن وی تۆمارێن ئەردی سۆتن و سالا پشتی وێ، یاسایەکا نوی یا ئەردی دەرئێخست کو ل سەر بنەمایێ پلەیێن جڤاکی بوو. پشتی کوشتنا جۆنگ مۆنگ جو، دوماهیک لایەنگرێ گۆریۆ، ژەنەرال ئی پاشا گۆنگیانگ ژ دەستهەلاتێ ئێخست و پاشی ڕاگەهاند کو ئەو دێ بیتە پاشا و ناڤێ پاشا تایجۆ ل خۆ کر، و ب ڤێ چەندێ داوی ب شانشینا کو ٤٧٥ سالان بەردەوام بوو ئینا.

پاشا تایجۆ بەردەوام بوو ل سەر بکارئینانا ناڤێ شانشینا بەرێ حەتا سالا ١٣٩٣، کو وی دەمی ناڤێ شانشینێ کرە «جۆسۆن»، ب رامانا کو دێ بیتە جێگرێ دەولەتا گۆجۆسۆن (٤) یا بەرێ. سالا پشتی وێ، پاشا تایجۆ پایتەخت ڤەگوهاستە باژێرێ هانیانگ، پاشی کۆچکا شاهانە و مەزارگەهـ و دیوارەکێ قایم ل دۆر باژێری ئاڤا کرن.

سەرهلدانا میران: پاشخانەکا دیرۆکی

بابەتێ سەرەکی: سەرهلدانا میران (جۆسۆن)

ئی بانگ وۆن (٥) ئێک ژ وان کەسان بوو یێن هاریکاریا بابێ خۆ ئی سۆنگ گی کری د کودەتایا وی دا ل سەر گۆریۆ، و ئی، کو پاشی ب ناڤێ جۆنگان دای گن (٦) هاتە نیاسین، چاڤەڕێ بوو کو ببیتە جێنشینێ تەختی. سروشتێ سەربازی یێ میر جۆنگان وای ل سەرۆک وەزیرێ جۆسۆن جۆنگ دۆ جۆن و نام ئۆن (٧) کر کو ڕەت بکەن ئەو ببیتە پاشا و کاریگەری ل سەر پاشا تایجۆ کرن دا کو بچووکترین کورێ خۆ، ئی بانگ سۆک، کو ب ناڤێ ویان دای گن (٦) دهاتە نیاسین، وەک جێنشینێ تەختی دەستنیشان بکەت.

پاشا تایجۆ ژی نساخ کەفت و ڕەوشا وی خرابتر لێهات، ب تایبەتی پشتی مرنا هەڤژینا وی یا دووێ، شاژن شندۆک، ل سالا ١٣٩٦. ناکۆکیا د ناڤبەرا میران دا گەلەک کاریگەری ل سەر پاشای کر و وای لێکر کو پاشی دەست ژ تەختی بەردەت.

سەرهلدانا ئێکێ یا میران

جۆنگ دۆ جۆن هەول دا مفای ژ ڕەوشا پاشا تایجۆ یا خەمگین ل سەر مرنا هەڤژینا وی یا دووێ، کو دایکا جێنشینی بوو، وەربگریت، و ژ بەر هندێ پیلانەک دارێت دا کو هەمی کورێن پاشا تایجۆ بکوژیت ژ بلی جێنشینی، دا کو مانەڤا خۆ و یا جێنشینی مسۆگەر بکەت. دەمێ میر جۆنگان ئەڤ چەندە بهیستی، دەست ب کۆمکرنا لەشکەرێ خۆ کر و خۆ و برایێن خۆ بۆ هێرشێ ئامادە کرن. میر جۆنگان هێرش کرە سەر کۆچکێ و جۆنگ دۆ جۆن و نام ئۆن و لایەنگرێن وان کوشتن، پاشی هەردوو برایێن خۆ یێن زڕ، جێنشین میر ویان و میر موان، کوشتن و پاشی برایێ خۆ یێ مەزن، میر یۆنگان، وەک جێنشینێ تەختی بەربژار کر.

دەمێ پاشا تایجۆ ئەڤ چەندە بهیستی، نەخۆشیا وی زێدەتر بوو و ترسییا کو کورێن وی ئامادە بن ئێکودوو ژ پێخەمەت تەختی بکوژن، و ژ بەر هندێ پشتی دەهـ ڕۆژان ژ ڤێ ڕوویدانێ، دەست ژ تەختی بەردا و میر یۆنگان کرە پاشایێ جۆسۆن، کو پاشی ب ناڤێ پاشا جۆنگجۆنگ هاتە نیاسین.

سەرهلدانا دووێ یا میران

پشتی کو میر یۆنگان بوویە پاشا، میر جۆنگان چاڤدێریا هەمی کریارێن وی دکر و ئەو ب خۆ کۆنترۆلکەرێ ڕاستەقینە یێ هێزێ بوو. ئێک ژ ژەنەرالێن میر جۆنگان ب ناڤێ پاک پۆ، ژ بەر کو میری خەلات نەکربوو، کین ژێ ڤەبوو و برایێ مەزن یێ میر جۆنگان، هۆیان دای گن (٦)، خاپاند دا کو لەشکەرەکێ ئامادە بکەت و هێرشی سەر هێزێن میری بکەت. هێزێن میر هۆیان نەشیان میر جۆنگان بکوژن، و میری برایێ خۆ و خێزانا وی دوور ئێخستن و هەمی ئەو کەسێن د بن فەرمانا وی دا کوشتن.

ئەڤ ناکۆکیا دووێ، کو ل سالا ١٤٠٠ ڕوویدا، بوو ئەگەرێ زێدەبوونا ترسێن پاشا جۆنگجۆنگ، کو بتنێ دوو سالان حوکم کر، و وای لێکر کو برایێ خۆ میر جۆنگان بکەتە جێنشینێ تەختی و پاشی دەست ژ حوکمی بۆ وی بەردا. ناکۆکیا دووێ بوو ئەگەرێ خەمگینیەکا مەزن بۆ پاشایێ بەرێ تایجۆ، و وی بڕیار دا بزڤڕیتە زێدێ خۆ.

بهێزکرنا دەستهەلاتا ڕەها

پاشا تایجۆ ڕەت کر مۆرا شاهانە بدەتە تایجونگ، لێ تایجونگ هەول دا شایستەییا خۆ بۆ حوکمی ب چاکسازیێن گەلەک بۆ بهێزکرنا دەستهەلاتا شاهانە بسەلمینیت. ل داویێ و پشتی چاکسازیێن خۆ، تایجونگ هەول دا لێبۆرینێ ژ بابێ خۆ بخوازیت، لێ بابێ وی گەلەک ب قەهر بوو و نوینەرێن کورێ خۆ کوشتن. تایجونگ جارەکا دی هەول دا و شیا بابێ خۆ ببینیت، لێ تایجۆ مۆرا شاهانە هاڤێتە بەر کورێ خۆ و پاشی چوو گوندەکێ دی دوور ژ کورێ خۆ بژیت. تایجونگ دەست ب چاکسازیێن خۆ کر دەمێ کۆنترۆلا حکومەتێ د سەردەمێ برایێ خۆ دا کری، کو وی لەشکەر کرە سیستەمەکێ ناڤەندی ب ڕێکا ژناڤبرنا لەشکەرێن تایبەت یێن کو ئەرستۆکرات و وەزیر و ئەندامێن خێزانا شاهانە بکار دئینان، پاشی ئەو تێکەلی بارەگایێن سێ لەشکەران کرن.

پاشی تایجونگ ویجۆنگبۆ (٨) دامەزراند، کو د سەردەمێ گۆریۆ دا بڕیارێن سیاسی بەری پاشای دچوونە بەر دەستێ بەرپرسان، لێ تایجونگ ئەڤ چەندە ژناڤبر و هەمی نەچار کرن کو بابەتێن سیاسی د جڤاتێ دا پێشکێش بکەن دا کو پاشا ئاگەهدار بیت و ئەو بڕیارێ بدەت، و ڤێ چەندێ هاریکاری کر د بهێزکرنا دەستهەلاتا ڕەها یا پاشای و دامەزراندنا حکومەتەکا ناڤەندی دا. هەروەسا تایجونگ ل سالا ١٤٠١ یاسایەک بۆ بکارئینانا پارەیێن کاغەزی دەرئێخست. پاشای پشتی دوو هەیڤان دەست ژ هزرا پارەیێن کاغەزی بەردا، لێ جارەکا دی ل سالا ١٤١٠ هەول دا جێبەجێ بکەت. پاشا ڤێ جارێ ژی سەرنەکەفت ژ بەر کو بازرگان و زەنگینان دڤیا سیستەمێ ئاڵوگۆڕێ بمینیت.

پاشا تایگو

تایجونگ هەروەسا یاسایا هۆپای (٩) دامەزراند. ئەڤ یاسایە هەمی نێرێن د ناڤبەرا ژیێ پازدە و حەفتێ سالیێ دا نەچار دکرن کو نیشانەکا تایبەت بۆ خۆ چێکەن و ڕێکەفت و جهێ ژدایکبوونا خۆ ل سەر بنەخشینن و پاشی ل نڤیسینگەهێن حکومەتێ پشتڕاست بکەن. هەروەسا وی پێداچوون بۆ یاسایا باجا مولکداریا ئەردی کر، کو وای لێکر مولکێن کەسێن دی یێن ژ حکومەتێ ڤەشارتی ئاشکرا بکەت.

تایجونگ هەروەسا کەس و کار و هاریکارێن خۆ ژ پێخەمەت بهێزکرنا دەستهەلاتا حوکمران کوشتن. وی فەرماندەیێن سەربازی و هەمی خەزوورێن خۆ ژ ئالیێ شاژن وۆنگیۆنگ ڤە، یێن کو ڕۆلەکێ گرنگ د گەهشتنا وی بۆ تەختی دا گێرای، دوور ئێخستن. تایجونگ هەروەسا پشتی دەستبەرداربوونا خۆ ژ تەختی، خەزوورێن کورێ خۆ پاشا سێجۆنگ کوشتن، ژ ترسا کاریگەریا دەستهەلاتا خەزووران ل سەر حکومەتێ.

تایجونگ کورێ خۆ یێ سیێ، میر چنگنیۆنگ، ل جهێ هەردوو کورێن خۆ یێن ئێکێ، وەک جێنشینێ خۆ دەستنیشان کر. ل سالا ١٤١٨، تایجونگ دەست ژ تەختێ خۆ بۆ کورێ خۆ بەردا دا کو حەتا مرنا خۆ ل سالا ١٤٢٢ وەک هاریکارێ کەسی یێ جێنشینی بمینیت. جێنشین پاشی ب ناڤێ پاشا سێجۆنگێ مەزن هاتە نیاسین.

پاشایێ مەزن سێجۆنگ

ئێکەم کارێ پاشای پشتی گەهشتنا وی بۆ تەختی ئەڤە هەوا گيهاى يا روژهەلاتى بوو ل سالا 1419 ب سەرکردایەتیا پاشایێ بەرێ تایجۆنگ، ئەوا ئارمانجا وێ ئەدەبدانا چەتەیێن دەریایى یێن ژاپۆنى بوو، هەروەسا هەو بەرەڤ دوورگەها تسۆشیما ڤە چوو، و ب ئیمزاکرنا پەیمانناما گيهاى ب دووماهى هات. پشتی هنگێ پاشایى سنوورێن باکوورى بەرفرەهکرن بۆ ئەوا نها ب ناڤێ ڕووبارێ دۆمان و ڕووبارێ ئەمنۆک دهێتە نیاسین. و بۆ ئەدەبدانا جۆرشنان، پاشایى کیم جۆنگ سۆ (10) هنارت دا شەش سەربازگەهـ و کەلهان (11) ئاڤا بکەت، کو ئەڤە بوون: کەلها جۆنگسۆنگ، و کەلها ئۆنسۆنگ، و کەلها هۆیرۆنگ، و کەلها گیۆنگوۆن، و کەلها گیۆنگهنگ، و کەلها بریۆنگ، و ئەڤە ل حەوزا ڕووبارێ دۆمان ل پارێزگەها هامگیۆنگ یا باکوورێ روژهەلاتى بوو. هەروەسا پاشایى ڕێگرى ل هێرشەکا جۆرشنان کر دەمێ فەرمان دا چۆی یۆن دۆک کو چار فەرماندەییێن لەشکەرى ل ناڤەراستا لقێن ڕووبارێ ئەمنۆک ئاڤا بکەت، کو ئەڤە بوون: فەرماندەییا یۆیۆن، و فەرماندەییا جاسۆنگ، و فەرماندەییا مچان، و فەرماندەییا وۆیی.

پاشا گوجونگ

وەک زانایەک ژى، سیجۆنگ پشتەڤانیا زانین و فێرکرنێ دکر، و گەلەک ڤەکۆلین ل دۆر میراتێ کەلتوورى و ئابوورى و سیاسى یێ کۆریایێ کرن. و داهێنانا ئەلفابێیا کۆرى هانگل و شرۆڤەکرنا وێ د هۆنمنجۆنگۆم دا (12) لووتکا دەستکەفتێن سەردەمێ وی بوو. پاشایى ب ڤێ داهێنانێ دڤیا هاریکاریا گەلێ خۆ بکەت د پەیوەندیێ دا ب ڕێیەکا ب سانەهى ل جهێ سیستمێ نڤیسینا چینى یێ ئالۆز. ڤەکۆلینێن پاشایى دگەل زانایان ل سالا 1443 ب دووماهى هاتن. سەرەڕایى دژایەتیەکا توند ژ لایێ زانایێن کۆنفۆشیۆسى کو هانگل وەکو مەترسیەک ل سەر فێرکرنا ل سەر بنەمایێ سیستمێ نڤیسینا چینى ددیت، سەرەڕایى دژایەتیێ پاشایى فەرمان دا کو هۆزانێن بناڤودەنگ و دەقێن ئایینى و گۆتنێن ناڤدار ب هانگل بهێنە نڤیسین دا هاریکاریا بەلاڤکرنا وان ب شێوەیەکێ بلەزتر بکەت.

پاشایى پشتەڤانیا گەلەک داهێنانان کر وەکو بارانپێڤ، و دەمژمێرا ئاڤێ. هەروەسا ل سالا 1420 هۆلا شایستەیان (14) دامەزراند، کو ژ وێرێ سیاسەت دگەل گەلەک بەرپرسان گەنگەشە دکرن. و د سەردەمێ وى دا چاپکرنا پەرتووکان گەلەک پێشکەفت ژ ئەگەرێ پێشکەفتنا چاپێ.

وەکو ئەنجامەک بۆ دەستکەفتێن پاشایى، یۆنێسکۆیێ خەلاتا خۆ یا نەهێلانا نەخوێندەواریێ ب ناڤێ وى ل سالا 1989 ناڤ کر، "خەلاتا پاشا سیجۆنگ یا یۆنێسکۆیێ بۆ نەهێلانا نەخوێندەواریێ". سیجۆنگ بوو ئێک ژ دوو پاشایێن کۆریایێ یێن کو نازناڤێ پاشایێ مەزن (15) ژ لایێ مێژوونڤیسان ڤە وەرگرتى.

کودەتا میر سیانگ

پشتی وەغەرا پاشا سیجۆنگێ مەزن ل سالا 1450، جێنشینێ وى مونجۆنگ بوو پاشایێ جۆسۆن. لێ پاشا تنێ پشتی دوو سالان وەغەر کر دا کو کورێ وى دانجۆنگێ دوازدە سالى ببیتە پاشا. هوانگبۆ ئین و ژەنەرال کیم جۆنگ سۆ بەرپرس بوون ژ شیرەتکرنا پاشا دانجۆنگ ل سەر داخوازا پاشایێ بەرێ دەمێ ل سەر جیهێ مرنێ بووى، و هەردووکان دەستهەلات کۆنترۆل کر دەمێ دانجۆنگ ب ناڤى پاشا بووى.

میر ئانپیۆنگ و میر سیانگ دوژمنێن ئێک بوون و دشیا ب شێوەیەکێ کاریگەر ڕێڤەبەریێ بکەن. میر ئانپیۆنگ حەزا وى ل سەر زانستى و مامۆستایێ خەتاتیێ بوو، ل دەمەکى کو میر سیانگ گرنگیێ ب کاروبارێن لەشکەرى ددا حەتا ڕادەیەکى کو پەرتووکا "یۆکداى بیۆنگیۆ" (16) دگەل گوۆن نام ب دووماهى ئینا و حەزەکا بهێز بۆ بدەستڤەئینانا دەستهەلاتێ نیشان دا. میر سیانگ مەزنترین کورێ زیندیێ پاشا سیجۆنگ بوو ل وى دەمى و نەدشیا بهێلیت کاروبارێن سیاسى دەستهەلاتا خێزانا شاهانە لاواز بکەن.

ژ ترسا هێزا میر سیانگ، هوانگبۆ ئین و کیم جۆنگ سۆ خۆ نێزیکى میر ئانپیۆنگ کرن. لێ ل سالا 1453 میر سیانگ کودەتایەک کر و شیا هەردوو وەزیران بکوژیت پاشی برایێ خۆ دووربێخیت دا کو پاشی فەرمانەکا شاهانە دەربێخیت کو نەچارى میر ئانپیۆنگ دکەت ژەهرێ ڤەخۆت ب بهانا وێیەکێ کو وى هەولا کودەتایێ ل سەر پاشا دانجۆنگ دایە. ئەڤ کودەتا ب ناڤێ "کۆمکوژیا سالا گێ یۆ" هاتە ناڤکرن. هێزا میر سیانگ ئەوا ب ڕێیا کودەتایێ بدەستڤە ئیناى، پاشا دانجۆنگ نەچار کر کو ل سالا 1455 دەست ژ تەختێ خۆ بەردەت بۆ مامێ خۆ، ئەوێ کو پاشی ب ناڤێ پاشا سیجۆ دهاتە نیاسین.

شاهژنا شنجونگ

هندەک زانایێن "هۆلا شایستەیان" دیت کو کریارێن پاشا سیجۆ نە دادپەروەرانە بوون، لەوا وان ئۆپەراسیۆنەکا لەشکەرى ڕێکخست دا کو پاشا دانجۆنگ بزڤریننە سەر تەختى. ڤێ کۆمێ پێنج زانا و بەرپرسەکێ لەشکەرى ل خۆ دگرتن، ئەو ژى: سۆنگ سام مون، و باک باینگ نیۆن، و ئیی گای، و ها وی جی، و یۆ سۆنگ وۆن، و یۆ ئونگ بۆ. پاشی ئاماژە ب ڤان شەش کەسان هاتە کرن ب ناڤێ "شەش وەزیرێن شەهید". پلان زوو ئاشکرا بوو و هەموو پلانگێر هاتنە سێدارەدان و زێدەبارى وێیەکێ، پاشا سیجۆ پلەیا پاشا دانجۆنگ نزم کر بۆ میر و ب ناڤێ نۆسان گون (17) هاتە نیاسین، پاشی ل سالا 1457 ئەو بۆ جهەکێ دوور دوورئێخست دا کو ڕێگریێ ل زڤڕینا وى بکەت، لێ ل دووماهیێ پاشایى فەرمان دا پاشایێ ژ کار لادایى کو ژەهرێ ڤەخۆت و ل 24 کانوونا ئێکێ یا هەمان سالێ وەغەر کر.

رێباز فيصل