هەیڤ :

هەیڤ تاکە هەیڤا سروشتی یا ئەردی یە، زێدەباری کو پێنجەم مەزنترین هەیڤا سروشتی یە د کۆمەلا ڕۆژێ دا. ئەو وەک مەزنترین هەیڤا سروشتی د کۆمەلا ڕۆژێ دا دهێتە هژمارتن ژ لایێ ڕێژا قەبارێ وێ بۆ هەسارا وێ یا سەرەکی، چونکی تیرەیا وێ دگەهیتە چارێکا تیرەیا ئەردی، هەروەسا بارستاییا وێ دگەهیتە ١ ل سەر ٨١ ژ بارستاییا ئەردی، زێدەباری ڤێ چەندێ، ئەو دووەم بلندترین هەیڤە ژ لایێ چڕیێ ڤە پشتی هەیڤا "ئیو". هەیڤا ئەردی ب جولەیا خوە یا هەڤدەم دگەل هەسارا خوە (ئەرد) دهێتە نیاسین، و هەرتم هەمان ڕووی نیشا ددەت؛ لایەنێ نێزیک ب دەڤەرەکا ڤولکانی یا نزم و تاری دهێتە جوداکرن، کو دکەڤیتە دناڤبەرا بلنداهیێن تویکلێ کەڤن یێ گەش و کورتانێن لێدانێ یێن مەزن. هەروەسا دهێتە تێبینیکرن کو هەیڤا ئەردی گەشترین تەنە ل ئەسمانی ب شەڤ، و ب گشتی گەشترین تەنە پشتی ڕۆژێ، سەرەڕای کو ڕوویێ وێ گەلەک تاری یە، و ڕەنگڤەدانەکا وەک یا خەلوزێ هەیە. دەرکەفتنا هەیڤێ ل ئەسمانێ تاری یێ شەڤێ، و چەرخا وێ یا ڕێکخستی یا قۆناغان، د درێژاهیا سەردەمێن کەڤن دا کارتێکرنەکا گرنگا چاندی ل سەر زمان، سالناما هەیڤی، هونەر، و ئەفسانەیێن کەڤن هەبوویە، کو د خوداوەندێن هەیڤێ دا خویا دبن، ژ وان ژی د ناڤ شارستانیەتان دا: "خونسو" د ئایینێ مسرا کەڤن دا، "تشانغ" د شارستانیەتا چینی دا و هەروەسا "ماما قیلا" د شارستانیەتا ئینکا دا. ژ تایبەتمەندیێن دی یێن هەیڤێ، کارتێکرنا کێشکرنا وێ یە کو دبیتە ئەگەرێ ڕویدانا هەردوو پرۆسەیێن مەد و جەزرا زەریایان و درێژکرنا خولەکا ڕۆژێ (ژ ئەنجامێ زێدەبوونا لەزاتیا مەد و جەزرێ). دگەل تێبینیکرنا کو دویراتیا خولگەهی یا نها یا هەیڤێ، کو ب سیهـ جاران هندی تیرەیا ئەردی دهێتە تخمینکرن، دبیتە ئەگەر کو هەیڤ زۆربەیا جاران ب هەمان قەبارە ل ئەسمانی دیار ببیت وەک ڕۆژێ، کو ڕێکێ ددەتە وێ (هەیڤێ) کو ڕۆژێ ب شێوەیەکێ نێزیکی تەمام بنکت د دیاردا ڕۆژگیرانا تەمام دا.

هەیڤ تاکە تەنێ ئەسمانی یە کو مرۆڤ ب پێیێن خوە ل سەر داگرتینە. هەرچەندە پرۆگرامێ "لونا" یێ ئێکەتیا سۆڤیەتێ یەکەم بوو کو سەرکەفت د گەهشتنا ڕوویێ هەیڤێ دا ب ڕێکا کەشتیەکا ئەسمانی یا بێ سەرنشین د سالا ١٩٥٩ دا، لێ پرۆگرامێ "ئەپۆلۆ" یێ ئاژانسا ناسا یا ئەمریکی شیا سەرکەفتنێ د گەشتێن مرۆڤی یێن ئێکانی دا ب دەست بێخیت، کو ب ئێکەم گەشتە مرۆڤی یا خولگەهی ل دۆر هەیڤێ دەست پێ کر، ئەو ژی گەشتە "ئەپۆلۆ ٨" بوو د سالا ١٩٦٨ دا، و ل دویڤ وێ شەش گەشتێن مرۆڤی بۆ هەیڤێ د ناڤبەرا سالێن ١٩٦٩ و ١٩٧٢ دا هاتن کرن - کو ئێکەم ژ وان گەشتە "ئەپۆلۆ ١١" بوو د سالا ١٩٦٩ دا. ڤان گەشتان د ڕێکا زڤرینێ دا نێزیکی ٣٨٠ کیلۆگرامێن بەرێن هەیڤێ دگەل خوە ئینان، کو پاشی هاتنە بکارئینان بۆ پەرەپێدانا تێگەهشتنا جیۆلۆجی یا هویربین ل دۆر بنەچەیا پەیدابوونا هەیڤێ (کو باوەریەکا بەربەلاڤ هەبوو کو بنەچە و پێکئینانا وێ ڤەدگەڕیت بۆ ٤.٥ ملیار سالان ل دویڤ گریمانا لێکدانا مەزن کو پێکئینانا هەسارا ئەردی ژی د ناڤ خوە دا دگرت)، و هەروەسا بۆ تێگەهشتنا پێکئینانا پێکهاتا ناڤخۆیی یا هەیڤێ، و جیۆلۆژیا وێ.

لێ پشتی سەرکەفتنا ئەرکێ گەشتە "ئەپۆلۆ ١٧" د سالا ١٩٧٢ دا، بتنێ کەشتیێن ئەسمانی یێن بێ سەرنشین سەرەدانا هەیڤێ کرینە، کو زۆربەیا وان ترۆمبێلێن ئەسمانی یێن ئەمریکی سەر ب ناسایێ و یێن سۆڤیەتی سەر ب پرۆگرامێ "لونوخود" بوون. ژ سالا ٢٠٠٤ وەرە، هەریەک ژ ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا، ژاپۆن، چین، هندستان، و ئاژانسا ئەسمانی یا ئەورۆپی کەشتیێن ئەسمانی بۆ خولگەها هەیڤێ هنارتینە. هەمی ڤان کەشتیێن ئەسمانی پشکداری کر د پشتڕاستکرنا دیتنا بەفرا ئاڤێ یا هەیڤێ دا د کورتانێن هەرتم د سیبەرێ دا ل دەڤەرێن سنۆری و جەمسەران د ناڤ تویکلێ سەر ڕوویێ بەرێن هەیڤێ دا. هەروەسا پلان بۆ گەشتێن مرۆڤی یێن پاشەرۆژێ بۆ هەیڤێ هاتینە دانان، لێ هەتا نها چ ئێک ژ وان نەهاتیە بجهئینان، چونکی هەیڤ، ل دویڤ بەندێن پەیمانناما بۆشایی یا دەرڤە، ب ئازادی بۆ هەمی نەتەوان بەردەستە دا کو بۆ مەرەمێن ئاشتیانە لێبگەرن.

چێبونا هەیڤێ :

چەندین تیۆری ھاتینە پێشنیارکرن بۆ شرۆڤەکرنا چاوانیا دروستبوونا ھەیڤێ بەری ٤.٥٢٧ ± ٠.٠١٠ ملیار سالان. ئێک ژ گریمانان دبێژیت کو ھەیڤ ژ تویکلێ ئەردی ژێڤەبوویە ژبەر ھێزا دەرکرنا ناڤەندی (القوة الطاردة المركزية)، د ماوێ دناڤبەرا ٣٠ و ٥٠ ملیۆن سالان دا پشتی دروستبوونا کۆمەلا ڕۆژێ، و ئەڤ چەندە پێدڤی ب زڤڕینەکا خوەیی یا مەزن یا ئەردی ھەبوو. ھێزا کێشکرنێ شییا ھەیڤا دروستبووی بێخیتە د خولگەھەکێ دا ل دەردۆرێن خوە، کو ئەڤە ژی دێ پێدڤی ب بەرفرەھبوونەکا مەزن یا بەرگێ ھەوایێ ئەردی بیت دا وزا ژ دویرکەفتنا ھەیڤێ پەیدابووی بەلاڤ بکەت. پاشی ھەیڤ و ئەرد دێ ھێنە ڤەپێکئینان د ناڤ دیسکا سەرەکی یا پێکئینەر دا. لێ ئەڤە نەشێت کێمبوونا ئاسنی ل سەر ھەیڤێ شرۆڤە بکەت. ھەروەسا ئەڤ گریمانە نەشێت تەوژمێ گۆشەیی یێ مەزن یێ سیستەمێ ئەرد-ھەیڤ شرۆڤە بکەت.

ئێک ژ وان گریمانێن نوکە د ناڤەندێن زانستی دا پتر ھاتینە قەبوولکرن بۆ شرۆڤەکرنا دروستبوونا کۆمەلا ئەرد-ھەیڤ، گریمانا لێکدانا مەزنە، کو دبێژیت تەنەک ب قەبارێ مەریخێ بناڤێ "ثیا" خوە ل ئەردێ تازە دروستبووی دایە. ئەو کەرەستێن ژ ئەنجامێ ڤێ پێکدادانێ ھەلاڤێتین، کۆمبوون و ھەیڤ پێکئینا. و ھوسا دھێتە باوەرکرن کو لێکدانێن مەزن د دەستپێکا کۆمەلا ڕۆژێ دا تشتەکێ بەربەلاڤ بوون. مۆدێلێن سیمیولەیشنا کۆمپیۆتەری دیارکرینە کو ئەڤ گریمانە دگەل پیڤانێن تەوژمێ گۆشەیی دناڤبەرا ئەرد و ھەیڤێ دا دگونجیت و بچوویکاتیا ناڤکا ھەیڤێ شرۆڤە دکەت. ھەروەسا دیار دکەت کو پتریا پێکھاتێن ھەیڤێ ژ لێکدانێ ھاتینە و نە ژ ئەردێ دەستپێکی دروستبووینە. بەردکێن نیزەکی دیار دکەن کو تەنێن دی د کۆمەلا ڕۆژێ یا نێزیک دا وەک مەریخ و ڤێستا، پێکھاتەیەکا جودا یا ئایزۆتۆپێن ئۆکسجینێ و تەنگستەنی ژ یا ئەردی ھەیە. لێ ھەڤشێوەیی دناڤبەرا ئایزۆتۆپێن ل سەر ھەیڤێ و ئەردی دا ھەیە. ئەڤە ژی دیار دکەت کو پشتی لێکدانێ، ھەلمێن کانزایی یێن ھەلاڤێتی دناڤبەرا ھەیڤێ و ئەردێ دەستپێکی دا تێکەل بووینە و بووینە ئەگەرێ ھەڤجۆربوونا ڤان ئایزۆتۆپان دناڤبەرا وان دا. ئازادبوونا وزەیەکا گەلەک مەزن پشتی لێکدانێ د ناڤ خولگەھا ئەردی دا بوویە ئەگەرێ ھەلیانا تویکلێ دەرڤەیی یێ ئەردی و ئۆقیانۆسەکا ماگمایێ پێکئینایە. ھەروەسا تشتەکێ ھەڤشێوە بۆ ھەیڤێ ژی چێبوو و ئۆقیانۆسەکا ماگمایێ یا ھەیڤی دروستکر.

رێباز فیصل