سولەیمانێ کورێ عبدالملکی

 

سلیمان بن عبدالملک :

ئەبوو ئەیووب سولەیمانێ کوڕێ عەبدولمەلکێ کوڕێ مەروانێ کوڕێ حەکەمێ کوڕێ ئەبیلعاسێ ئومەویێ قورەیشی (٥٤ - دەهێ صەفەرێ ٩٩ ک / ٦٧٤ - بیست و دوویێ ئەیلولێ ٧١٧ ز) حەفتەمین خەلیفێ ئومەوی بوو، ژ پازدێ جومادەلئاخرە یا سالا ٩٦ ک، کو دکەتە بیست و سێیێ شوباتا ٧١٥ ز، حەتا وەغەرکرنا خوە حوکم کر. ماوێ خەلافەتا وی دوو سال و هەشت هەیڤ بوون. د سەردەمێ بابێ خوە خەلیفە عەبدولمەلکێ کوڕێ مەروان دا والیێ فەلەستینێ بوو، پاشی د سەردەمێ برایێ خوە خەلیفە وەلیدێ کوڕێ عەبدولمەلک دا ژی. ل سەر دەستێ تابعی رەجاءێ کوڕێ حەیوا فێری زانینێ بوو، و سولەیمانی یەزیدێ کوڕێ موهەللەب، کو ئێک ژ دژبەرێن سەرەکی یێن حەجاجێ کوڕێ یوسف بوو، ل دەڤ خوە پاراست، چونکی سولەیمان ژ حەجاجی بێزار بوو. سولەیمانی باژێرێ ڕەملە دامەزراند و قەسر و مزگەفتا سپی تێدا ئاڤا کرن. و وێ جهێ باژێرێ لود گرتبوو. ڕەملە پێشکەفت و بوو ناڤەندەکا ئابووری و جهێ گەلەک زانایێن موسلمان، و حەتا سەدێ یازدێ ژی پایتەختێ ئیداریێ ویلایەتا فەلەستینێ ما.

پشتی وەغەرکرنا وەلیدی، سولەیمانی خەلافەت وەرگرت، و کارکەر و والیێن وەلیدی و هەمی لایەنگرێن حەجاجێ کوڕێ یوسف ژ کارێ وان دەرێخستن. و یەزیدێ کوڕێ موهەللەب کرە والی، و عومەرێ کوڕێ عەبدولعەزیز و رەجاءێ کوڕێ حەیوا کرنە شیرەتکارێن خوە، و گرتى ئازاد کرن و زیندان ڤالا کرن. قوتەیبێ کوڕێ موسلم لایەنگرێ حەجاجی بوو و ژ کوڕێ موهەللەبی دلگران بوو، لەوا د دەستپێکا دەسھەلاتا سولەیمانی دا ل دژی وی ڕابوو، و هاتە کوشتن، هەروەسا محەمەدێ کوڕێ قاسمێ سەقەفی، کو پسمامێ حەجاجی بوو، د رەوشەکا نهێنی دا مر. هەرچەندە فەتحکرن د سەردەمێ سولەیمانی دا هندەک ڕاوەستیان، ژبەر بەرهنگاربوونا سەرهلدانان؛ لێ د سەردەمێ وی دا موسلمانان جارەکا دی ل سالا ٩٧ ک / ٧١٦ ز دەست ب فەتحکرنا تەبەرستانێ ل سەر کەنارێ باشوورێ دەریایا قەزوین کر، پشتی خەلکێ وێ دەست ب سەرهلدانێ کری، حەتا جرجان و تەبەرستان و دەهستان ل سەر دەستێ یەزیدێ کوڕێ موهەللەبی هاتنە ڤەگەراندن، و کوڕێ وی داودێ کوڕێ سولەیمانی هێرشا هاڤینێ کر و کەلهەک ب ناڤێ «ئەلمەرئە» (ژنک) ڤەکر، و مەسلەمێ کوڕێ عەبدولمەلکی کەلها «ئیبن عەوف» و کەلها «ئەلحەدید» و بەرجەمە ڤەکرن، و عومەرێ کوڕێ هوبەیرەی ژ ڕێیا دەریایێ هێرش کرە سەر وەلاتێ ڕوومێ. شەڕ دگەل ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی توند بوو، و گەهشتە ئاستێ خوە یێ بلند د گەمارۆدانا قوستەنتینیێ دا ل سالا ٩٨ ک / ٧١٧ و ٧١٨ ز.

الله أحد الله الصمد لم يلد ولم يولد ولم يكن له كفوا أحد
لسەر پێشیا وێ نڤیسیە و لسەر پشتا وێ لا إله إلا الله وحده لا شريك له

دینارێ زێری د سەرەمێ سولەیمانێ کورێ عبدالملکي دا

کوڕێ وی ئەیووب وەغەر کر و ئەو گەلەک ل سەر خەمگین بوو، و سولەیمان بتنێ ٤٢ ڕۆژان پشتی وەغەرکرنا کوڕێ خوە ل گوندێ دابق ژ ئەردێ قنەسرینێ وەغەر کر. و وەسیەت کر کو پشتی وی پسمامێ وی عومەرێ کوڕێ عەبدولعەزیز ببیتە خەلیفە. و نامەیەک نڤیسی کو تێدا هاتبوو: «ب ناڤێ خودایێ مەزن و دلوڤان، ئەڤە نامەیەکە ژ عەبدوللای سولەیمان ئەمیرێ باوەرداران بۆ عومەرێ کوڕێ عەبدولعەزیز، من ئەو کرە وەلیعەهدێ خوە پشتی خوە، و پشتی وی یەزیدێ کوڕێ عەبدولمەلک، ڤێجا گوهدارییا وی بکەن و پەیڕەوییا وی بکەن، و ژ خودێ بترسن و ناکۆکیێ نەکەن دا دوژمن تەمەعێ د هەوە نەبەن.». ئیبن سیرینی گۆت: «خودێ ل سولەیمانی ببوریت، خەلافەتا خوە ب زیندی کرنا نڤێژێ دەست پێ کر، و ب دانانا عومەرێ کوڕێ عەبدولعەزیز ب دوماهی ئینا»، و سالا وەغەرکرنا وی سالا ٩٩ ک بوو، و عومەرێ کوڕێ عەبدولعەزیز نڤێژا مری ل سەر کر، و ل سەر خاتما وی هاتبوو نەخشاندن: «ئەز ب دل و جان باوەریێ ب خودێ دئینم».

دەستپێکا ژیانا وی :

نەسەبا وی :

ئەو: سولەیمانێ کوڕێ عەبدولمەلکێ کوڕێ مەروانێ کوڕێ حەکەمێ کوڕێ ئەبیلعاسێ کوڕێ ئومەیەیێ کوڕێ عەبدشەمسێ کوڕێ عەبدمەنافێ کوڕێ قوصەیێ کوڕێ کیلابێ کوڕێ مورەیێ کوڕێ کەعبێ کوڕێ لوئەیێ کوڕێ غالبێ کوڕێ فهرێ کوڕێ مالکێ کوڕێ نەضرێ کوڕێ کینانەیێ کوڕێ خوزەیمەیێ کوڕێ مودریکەیێ کوڕێ ئیلیاسێ کوڕێ مودەرێ کوڕێ نیزارێ کوڕێ مەعدێ کوڕێ عەدنانێ ئومەویێ قورەیشی یە.

دایکا وی: وەللادە کچا عەباسێ کوڕێ جەزیێ کوڕێ حارسێ کوڕێ زوهەیرێ کوڕێ جەزیمەیێ کوڕێ رەواحەیێ کوڕێ رەبیعەیێ کوڕێ مازنێ کوڕێ حارسێ کوڕێ قەتیعەیێ کوڕێ عەبسێ کوڕێ بەغیض، ئوم وەلیدا عەبسی.

برایێن وی: سولەیمانی چار برایێن شکاکی ژ دایک و بابێ خوە هەبوون، ئەو ژی: وەلیدێ کوڕێ عەبدولمەلک، و مەروانێ مەزن، و داود، و عائیشە. لێ برایێن وی یێن ژ بابێ وی گەلەک بوون، ئەو ژی: یەزید، و مەروان، و معاویە، و ئوم کولسووم، و هشام، و ئەبووبەکر کو ناڤێ وی بەککار بوو، و حەکەم، و فاتمە، و عەبدوللا، و مەسلەمە، و مونذر، و عەنبەسە، و محەمەد، و سەعید، و حەجاج.

دەرهەمێ زیڤی دسەردەمێ سولەیمانێ کورێ عبدالملکی دا

مەزنبوونا وی :

سولەیمان ل سالا ٥٤ ک / ٦٧٤ ز، ل مەدینەیا مونەوەرە ل بەنی جەزیلە ژ دایک بوو، و ل بیابانێ، ل دەڤ خالێن خوە بەنی عەبس مەزن بوو. ژ دایک بوون و مەزنبوونا وی د سەردەمێ معاویەیێ کوڕێ ئەبی سوفیان دا بوو، یێ کو دەولەتا ئومەوی دامەزراندی، و ل سالا ٤١ ک / ٦٦١ ز خەلافەت وەرگرتی. معاویە ل سالا ٦٠ ک / ٦٨٠ ز وەغەر کر، و کوڕێ وی یەزیدێ کوڕێ معاویە جهێ وی گرت، و ل سالا ٦٤ ک / ٦٨٣ ز وەغەر کر، پاشی کوڕێ وی معاویەیێ کوڕێ یەزید جهێ وی گرت، کو پشتی دوو هەیڤان ل سالا ٦٤ ک / ٦٨٤ ز وەغەر کر. دەولەتا ئومەوی تێک چوو، و ل هەمی ویلایەتان ژبلی ویلایەتا شامێ بەیعەت ب عەبدوللایێ کوڕێ زوبەیری هاتە دان. کارکەرێن ئومەوی ژ مەدینەیا مونەوەرە هاتنە دەرێخستن، و چوونە شامێ. و بەنی ئومەیە ل سەر جهگرێ معاویەیێ کوڕێ یەزید ناکۆک بوون، هندەکان پشتەڤانییا خالدێ کوڕێ یەزیدێ کوڕێ معاویە کر هەرچەندە د وی دەمی دا گەنج بوو، و هندەکان ژی حەز کر مەروانێ کوڕێ حەکەم بهێتە هەلبژارتن، لێ کومبوونا کو ل جابیێ هاتیە کرن، ژبەر مەزناتییا وی، مەروان ب سەر ئێخست و پشتی وی خالدێ کوڕێ یەزید و پشتی وی ژی عەمرێ کوڕێ سەعیدێ ئەشدەق. و بەنی ئومەیە بەیعەت ب مەروانێ کوڕێ حەکەم دا، و خەلکێ شامێ پشتەڤانییا وی کر، لێ ضەحاکێ کوڕێ قەیس و هۆزێن قەیسی هەڤپەیمانییەک دگەل ئیبن زوبەیری پێک ئینا، و باکورێ سوریا و جەزیرە کۆنترۆل کرن. لێ ضەحاک ل دوماهییا سالا ٦٤ ک / ٦٨٥ ز ل مەرج راهط هاتە کوشتن، و مەروانی کۆنترۆلا خوە ل سەر سوریا و مسرێ ڤەگەراند. کوڕێ وی عەبدولمەلکێ کوڕێ مەروان، بابێ سولەیمانی، جهێ وی گرت، یێ کو حەتا سالا ٧٣ ک / ٦٩٢ ز شیای هەمی خەلافەتێ ڤەگەرینیت.

سولەیمانی باژێرێ رەملە دامەزراند د دەستپێکێن
چەرخێ هەشتێ دا و کرە پایتەختێ خوو

گرتنا دەست هەلاتێ پشتی وەلیدی :

پشتی مرنا عەبدولعەزیزێ کوڕێ مەروانی، عەبدولمەلیکێ کوڕێ مەروانی ب لەز بەيعە بۆ ھەردوو کورێن خوە وەلیدێ کوڕێ عەبدولمەلیکی و سلێمانێ کوڕێ عەبدولمەلیکی وەرگرت دا ببنە جێنشینێن وی، و ب ڤێ چەندێ عەبدولمەلیکی حوکم د ناڤ نەوەیێن خوە دا ھێلا. ئیبن ئەلئەسیرێ جەزەری دبێژیت: «دەما عەبدولعەزیز مری، خەلکێ شامێ گۆت: کارێ وی بۆ ئەمیرێ موئمنانان ڤەگەراند، و دەما نووچەیێ مرنا وی گەھشتیە عەبدولمەلیکی، فەرمان ب خەلکی کر بەيعێ بدەنە ھەردوو کورێن وی وەلید و سلێمان، وان ژی بەيعە دا و نامە بۆ وەلاتان ھنارتن کو بەيعێ بدەنێ. واليێ مەدینێ ھشامێ کوڕێ ئیسماعیلی بوو، وی داخواز ژ خەلکی کر بەيعێ بدەن، ھەمییان قەبوول کر ژبلی سەعیدێ کوڕێ موسەییەبی، وی نەکر و گۆت: ئەز بەيعێ نادەم ھەتا عەبدولمەلیک ساخ بیت. لەوا ھشامی لێدانەکا دژوار لێدا و ب جلەکێ ژ پرچێ ل سەر وی گێڕاند ھەتا گەھشتیە سەرێ گرێ ئەوێ خەلک لێ دکوشتن و ل خاچێ ددان، پاشی ئەو زڤڕاند و زیندان کر».

دەما مرن نێزیکی عەبدولمەلیکێ کوڕێ مەروانی بووی، کورێن خوە کوم کرن و گۆت: «ئەز وەسیەتا تەقوایا خودێ ل هەوە دکەم، چونکی ئەو پاراستنەکا ھەردەم و قەلغانەکا پارێزەرە، و بھێزترین کەڤر و جوانترین خەملە. بلا مەزنێ هەوە دلۆڤانیێ ب بچووکی ببەت، و بلا بچووکێ هەوە حەقێ مەزنێ هەوە بزانن، دگەل دلێن پاقژ و گرتنا کارێن جوان. و خۆ ژ جودابوون و ناکوکیێ بپارێزن، چونکی ب وان یێن بەری هەوە ژناڤچوون و خودانێن سەربلندی و مەزناهیێ زەلیل بوون. سحکەنە مەسلەمەی و ل سەر ڕایا وی بچن، چونکی ئەو ددانێ هەوە یێ تیژە کو هەوە پێ دگەزن و قەلغانێ هەوە یە کو هەوە خۆ پێ دپارێزن. و ڕێزێ ل حەجاجی بگرن، چونکی وی مینبەر بۆ هەوە ڕاست کرن و مولک بۆ هەوە دامەزراند. و ببنە کورێن ئێک دایک و قەنجیێ بکەن، ئەگەر نە دێ دووپشک د ناڤبەرا هەوە دا پەیدا بن. د شەڕی دا ئازا بن و بۆ چاکیێ مینارە بن. د توندیێ دا نەرم بن و د تەعلیێ دا شرین بن. و پاشەکەفتان ل دەڤ خودان حەسەب و عەقلان بدانن، چونکی ئەو پتر حەسەبا وان دپارێزیت و سپاسییا وان بۆ قەنجییا ل گەل وان دھێتە کرن پترە». پاشی بەرێ خوە دا کورێ خوە وەلیدی و گۆت: «نەبینم دەما ئەز مرم تویێ ڕوینشتیە خار و روندکێن خوە دگڤێشی و وەک کەنیسکەکێ دنالینی، لێ خۆ کومکە و پشتێنا خوە بگرێدە و پیستێ پلنگی بکە بەرخوە و من د قەبرێ من دا بدانە و من و کارێ من بھێلە و تو و کارێ خوە، پاشی گازیکە خەلکی بۆ بەيعێ، ھەرکەسێ گۆت وەھا، تو ب شری بێژێ وەھا. پاشی فرێکرە سەر عەبدوللایێ کوڕێ یەزیدێ کوڕێ معاویەی و خالدێ کوڕێ ئەسیدی. گۆت: هەوە زانی من بۆچی گازی هەوە کر؟ گۆتن: بەلێ، دا تو نیشانێن عافیەتا خودێ ل سەر خۆ نیشا مە بدەی. گۆت: نە، لێ ئەوا تو دبینن ژ کارێ مرنێ ھاتیە سەرێ من، ئەرێ د دلێ هەوە دا تشەک ل دۆر بەيعەتا وەلیدی ھەیە؟ گۆتن: نە، ب خودێ ئەم کەسێ ژ وی حەقتر نابینین پشتی تە ئەی ئەمیرێ موئمنانان. گۆت: چاکترە بۆ هەوە، ب خودێ ئەگەر هەوە غەیری ڤێ گۆتبا، دا ل وی جھێ چاڤێن هەوە تێدا لێدم». و عەبدولمەلیکێ کوڕێ مەروانێ کوڕێ حەکەمی د مەھا شەوالێ دا سالا ٨٦ک (ئکتۆبەرا سالا ٧٠٥ز) وەغەر کر.

منارا مزگەفتا سپی ل باژێرێ رەملە

سلێمان ھەمی دەمێ حوکمێ وەلیدی والیێ فەلەستینێ ما. و فەقیھـ ڕەجاءێ کوڕێ حەییوەی - ئەوێ سەرپەرشتییا ئاڤاکرنا قوبەتا سەخرەی ل قودسێ د سەردەمێ عەبدولمەلیکی دا کری - کرە ڕاوێژکار و مەزنێ ھاریکارێن خو

فەتح و هەلمەتێن لەشکەری :

دیارترین هەلمەتێن لەشکەری و فەتح د سەردەمێ سولەیمانێ کورێ عەبدولمەلیکی دا، ڤەکرنا باژێرێ سەقالیبە نێزیک ئاخا بولگاران بوو، و گەمارۆدانا قوستەنتینیێ ب سەرکردایەتیا برایێ وی مەسلەمەیێ کورێ عەبدولمەلیکی، و داگیرکرنا دەهستان و جورجان و تەبەرستانێ لسەر دەستێ یەزیدێ کورێ موهەللەبی. و وەلیدێ کورێ هشامی دگەل عەمرێ کورێ قەیسێ کندی هەلمەتەک کرە سەر خەلکێ ئەنتاکیێ، و گەهشتە دەوروبەرێن قوستەنتینیێ، و گەلەک ژ وان کوشتن و ئەسیرکرن. لێ فەتح ل وەلاتێن پشت ڕووباری پشتی کوشتنا موحەممەدێ کورێ قاسمێ سەقەفی ڕاوەستیان، لێ والیێن پشتی وی شیاین وان فەتحان بپارێزن، و دژی بزاڤێن سەرکێشی و شۆڕەشێن میرێن هیندۆسی ڕاوەستیان، هندەک میران هەول دا میرگەهێن خۆ ڤەگەرینن، ب تایبەتی کورێ داهر پاشایێ سندێ، یێ کو هەول دای بزڤریتە برەهمەنئابادێ، لێ حەبیبێ کورێ موهەللەبی یێ کو سولەیمانێ کورێ عەبدولمەلیکی کربوو والیێ سندێ، ڕێک نەدا وی. هەروەسا فەتح لسەر سنۆرێن چینێ ل کاشغەرێ پشتی کوشتنا قوتەیبەیێ کورێ موسلمێ باهلی ڕاوەستیان، والیێ نوو یێ خوراسانێ یەزیدێ کورێ موهەللەبی گرنگی ب داگیرکرنا وێ دەڤەرێ نەدا. ل ویلایەتا ئەندەلوسێ ژی، پشتی کوشتنا عەبدولعەزیزێ کورێ مووسایێ کورێ نوسەیری دەمەکێ ئالۆزیێ هات، و خەلکێ ئەندەلوسێ چەند هەیڤەکا بێ والی مان، حەتا لسەر ئەیووبێ کورێ حەبیبێ لەخمی کۆم بووین، لێ ئەو گەلەک نەما، سولەیمانی حوررێ کورێ عەبدولڕەحمانێ سەقەفی کرە والی، وی ژی بنگەهێ میرگەهێ ژ ئشبیلیێ ڤەگوهاستە قورتوبێ، و بەرەڤ باکورێ ڕۆژهەلاتێ چوو، و هێرش کرە سەر دەڤەرێن ئەربوونێ، و سەرکەفت و ب دەستکەفتیێن زۆر ڤەگەڕیا، لێ پەلای مژوولبوونا موسلمانان ب باکورێ ڕۆژهەلاتێ ب دەلیڤە وەرگرت، و سەرکێشیەک ل باکورێ ڕۆژئاڤا بڕێڤەبر، و یا کو ب شانشینا ئەستۆریاس دهێتە نیاسین دامەزراند، حورر ب نیازێ شەرکرنا دگەل پەلای ڤەگەڕیا، لێ د وی دەمی دا سولەیمان وەفات کر، و عومەرێ کورێ عەبدولعەزیزی حورر ژ کارێ وی لادا و سەمحێ کورێ مالكێ خەولانی ل جهێ وی دانا.

ڤەکرنا دەهستان و جورجان و تەبەرستانێ :

سالا 97ک/716ز یەزیدێ کورێ موهەللەبی ژ کەنارێ باشوورێ دەریایا قەزوین هێرش کرە سەر دەهستانێ، گەمارۆ دا و شەرەکێ دژوار ل وێرێ کر، و بەردەوام بوو حەتا کو وەرگرتی، و چار هزار ژ تورکێن ل وێرێ کوشتن، و گەلەک مال و کەل و پەل وەرگرتن. پاشی یەزید بەرەڤ جورجانێ چوو و 120 هزار شەرکەر دگەل دا بوون، شەست هزار ژ وان ژ لەشکەرێ شامێ بوون، پاشایێ وێ داخوازا هاریكاریێ ژ دەیلمان کر، ئەو ژی هاتنە هاریكاریا وی و یەزیدێ کورێ موهەللەبی شەر دگەل وان کر و وان ژی شەر دگەل وی کر، و موحەممەدێ کورێ عەبدولڕەحمانێ کورێ ئەبی سەبرەیێ جوعفی پاشایێ دەیلمان کوشت، و ئەو شکەستن. پاشی یەزیدێ کورێ موهەللەبی بڕیار دا گەمارۆیێ لسەر جورجانێ بەردەوام بکەت و هندی چوو لسەر خودانێ وێ تەنگاڤ کر حەتا کو لسەر حەفت سەد هزار درهەم و چار سەد هزار دینار، و دوو سەد هزار جلک، و چار سەد کەرێن کو زعفەران لسەر بارکری، و چار سەد زەلام، لسەر سەرێ هەر زەلامەکێ مێفەرەک، و لسەر مێفەرێ تەیلسانەک، و جامەکا زیڤی، و دزیەکا حەریری، ڕێککەفتن. جورجان ژ ئالیێ سەعیدێ کورێ عاسی ڤە ب ڕێککەفتنێ هاتبوو ڤەکرن لسەر هندێ کو هەر سال خەراجێ بدەن، هندەک سالان سەد هزار ددان، و هندەک سالان دوو سەد هزار، و هندەک سالێن دی سێ سەد هزار، و هندەک سالان ژی نەددا، پاشی ب ئێکجاری نەدا، یەزیدێ کورێ موهەللەبی هێرش کرە سەر و ب ڕێککەفتنێ ڤەگەراندە سەر وی حالێ ل سەردەمێ سەعیدێ کورێ عاسی هەبووی. و خەلکێ وێ ئەسیر کر و تشتێن تێدا ب دەستکەفتی وەرگرتن، و نامەیەک بۆ سولەیمانی هنارت و مزگینیا فەتحێ دا، و گۆتێ کو ژ پشکداریا پێنجەکێ شەش سەد هزار هزار گەهشتینە دەست وی. و باژێرێ جورجانێ ئاڤا کر، و بەری هنگێ چ باژێر نەهاتبوونە ئاڤاکرن، و زڤڕیە خوراسانێ، و جەهمێ کورێ زەحرێ جوعفی کرە والیێ جورجانێ. و شەهرێ کورێ حەوشەبی لسەر خەزینەیێن یەزیدێ کورێ موهەللەبی بوو.

پاشی یەزید بڕیار دا بچیتە تەبەرستانێ، و پێشیا لەشکەرێ وی هێزەکا چار هزار شەرکەری هەبوو، دەمێ گەهشتینە ئێک شەرەکێ دژوار کر، و چار هزار موسلمان د شەرێ دا هاتنە کوشتن. دگەل هندێ ژی یەزید سوور بوو لسەر ڤەکرنا وێ، و بەردەوام گەمارۆ دا حەتا کو پاشایێ وێ لسەر حەفت سەد هزاران هەر سال ڕێککەفتی.

نەخشەیێ باژێرێ قسطنطينية د سەردەمێ بیزەنتیا دا

دورپێچا قسطنطينية :

سولەیمانی خەلافەت وەرگرت، و ل وەلاتێ رۆمێ شەڕەکێ ناڤخۆیی روویدا دەمێ هێزێن ثیمە ل دژی ئارتیمیۆس ئاناستاسیۆسێ دووێ سەرهلدای و شۆڕەش کری، و بۆ ماوێ ٦ هەیڤان گەمارۆ دا سەر قوستەنتینیێ و ستاند و ئیمپراتۆر ئارتیمیۆس ژ دەستهەلاتێ ئێخست و ل شوونا وی ثیۆدۆسیۆسێ سێیێ کرە ئیمپراتۆر. هەرکو سولەیمانی خەلافەت وەرگرتی، رۆمان هێرش کرە سەر کەنارێن حمصێ و ژنەکا موسلمان یا ناڤدار تاڵان و دیل کر. دەنگوباس گەهشتنە سولەیمانی دەمێ ئەو ل بەیتولموقەدەسێ و سەرکردە مووسا بن نوسەیر و برایێ وی مەسلەمە بن عەبدولمەلیک ل گەل وی بوون. ئەو گەلەک بۆ دیلکرن و تاڵانکرنا وێ ژنکێ تۆرە بوو و گۆت: «ژ ڤێ زێدەتر چ نینە، ئەم هێرشێ دکەینە سەر وان و ئەو هێرشێ دکەنە سەر مە، ب خودێ دێ هێرشەکێ کەمە سەر وان کو تێدا قوستەنتینیێ ڤەکەم یان بمرم». و گازی مەسلەمە بن عەبدولمەلیکی کر و پرسیارا حەدیسا ڤەکرنا قوستەنتینیێ ژ عوبەیدوللا بن بشرێ غەنەوی کر، وی ژی حەدیس بۆ گۆت: «دێ قوستەنتینیە هێتە ڤەکرن، و چەند باشە ئەو میرێ وێ ڤەدکەت، و چەند باشە ئەو لەشکەرێ وێ ڤەدکەت».

سنورێن دەولەتا ئەمەوی

سولەیمانی بڕیار دا هێرشێ بکەتە سەر قوستەنتینیێ. سولەیمانی شیرەت ژ مووسا بن نوسەیر و مەسلەمەی وەرگرت کا دێ ئێکەم جار هێرشێ کەتە سەر کیژ جھ، راستەوخۆ قوستەنتینیێ یان باژێرێن رۆمێ ئێک ئێک ڤەکەت. ڕایا مووسای ئەوبوو کو ئاخا رۆمێ کێم کێم ڤەکەن، لێ مەسلەمەی پێشنیار کر کو راستەوخۆ ژ ئەردی و دەریایێ ڤە گەمارۆیێ بدنە سەر قوستەنتینیێ حەتا موسلمان ب زۆری ڤەدکەن یان جزیێ ددەن و خۆ ڕادەست دکەن. سولەیمان ب ڕایا مەسلەمەی قایل بوو و ڕایا وی وەرگرت. پاشی سولەیمانی ب فەرمی دەست ب ئامادەکرنا هەلمەتێ کر. د هەمان دەم دا، سولەیمانی چەندین لەشکەر بۆ هێرشکرنا سەر وەلاتێ رۆمێ هنارتن دا کو رۆمان سەرقال بکەت و چاڤێن وان ژ ئارمانجا سەرەکی دوور بێخیت. وی کورێ خۆ داوود بن سولەیمان بن عەبدولمەلیک هنارت و کێلەکا ب ناڤێ «المراة» ڤەکر. مەسلەمە بن عەبدولمەلیکی ژی هێرش کر و کێلێن «ابن عوف» و «الحدید» و برجمة ڤەکرن. عومەر بن هوبەیرەی ژی ژ دەریایێ ڤە هێرش کرە سەر وەلاتێ رۆمێ، و ئەڤە هەمی د سالا ٩٧ک/٧١٦ز دا بوو. بۆ ئامادەکرنا لەشکەری، سولەیمانی فەرمان دا کو گەمیێن نوی ل مسرێ بهێنە چێکرن بۆ پشتەڤانیکرنا کەشتیگەها دەریایی، و چەک و ئامیرە و ئامرازێن شەڕی و گەمارۆدانێ ژ هەمی جورێن هاڤینی و زڤستانی کۆمکرن، وەکی مەنجەنیق و عەڕادان.

دیوارێ ثيودوسيوسيە ئێک ژدیوارێن باژێرێ قسطنطينية

گەمارۆیا دووێ یا ئیسلامی بۆ سەر قوستەنتینیێ.

سولەیمان چوو مەرج دابق و ل وێرێ لەشکەرەکێ مەزن یێ ئەردی ژ هەمی دەڤەرێن شامێ و جەزیرەیا فوراتێ و مووسلێ، و خۆبەخشێن جیهادێ ژ هەمی ئاخێن موسلمانان ئامادە کر. هەروەسا کومەکا فەقی و زانایێن شامێ و عیراقێ ژی بۆ پشکداریکرنێ د هێرشێ دا دەرکەفتن. مێژوونڤیسان ل سەر ژمارا لەشکەری جودا بوون، ژمارا وان دگۆت د ناڤبەرا ٨٠ هزار حەتا ٢٤٠ هزاران دا بوو. زەهەبی د ناڤبەرا دوو ژێدەران دا جودا بوو، د پەرتووکا خۆ «تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام» دا دبێژیت ١٢٠ هزار بوون، و د پەرتووکا خۆ «سیر أعلام النبلاء» دا دبێژیت ١٠٠ هزار بوون. ابن کەسیر ژی د پەرتووکا خۆ «البدایة والنهایة» دا د ناڤبەرا دوو ژێدەران دا جودا بوو، ئێک ژ وان دبێژیت ٢٤٠ هزار بوون د ناڤبەرا ئەردی و دەریایێ دا دابەش ببوون، و ژێدەرێ دی دبێژیت ١٢٠ هزار بوون، لێ ئەحمەد بن ئەعثەمی گۆت بتنێ ٨٠ هزار بوون. پشتی سولەیمانی ئامادەکرنا لەشکەری ب دوماهی ئینای، کەشتیگەها دەریایی ئامادە کر دا کو سەربازان ژ مسرێ و ئەفریقیایێ هەلگریت. ل سەر ژمارا گەمیان ژی جوداهی هەبوو، ژێدەرێن عەرەبی دبێژن هزار گەمی بوون، لێ ژێدەرێن بیزەنتی دبێژن ١٨٠٠ گەمی بوون. پشتی ئامادەکرنا لەشکەری ب دوماهی هاتی، برایێ خۆ مەسلەمە بن عەبدولمەلیک کرە سەرکردێ گشتی یێ لەشکەرێ ئەردی و دەریایی، و عومەر بن هوبەیرە کرە سەرکردێ کەشتیگەها دەریایی. سولەیمانی ب خۆ دڤیا هێرشێ بکەتە سەر قوستەنتینیێ لێ ئەو گەلەک نەخۆش بوو، لەورا وی مەسلەمە ل شوونا خۆ بۆ کارێ هێرشێ دەستنیشان کر.

پێشی ئامادەکرنا لەشکەری، سلێمانی دڤیا ل قودسێ بمینیت دا سەرپەرشتیا کەمپەینێ بکەت بۆ کومکرنا پارەی و سەربازان، لێ ئەو چوو مەرج دابق دا نێزیکتر بیت ژ مەیدانا شەڕی و دا ورێ سەربازان بلند بکەت، لەورا ل وێرێ کەمپەک ڤەدا و سوند خوار کو ئەو ژ مەرج دابق ناچیت حەتا قوستەنتینیە بھێتە ڤەکرن یان ئەو بمریت و ھەول ددەت، لەورا ل وێرێ مایە گرێدای ھەتا دوماھیا گەمارویێ. سلێمانی خەلات دا لەشکەری، و پارەکێ زۆر ژ خەزینان مەزاخت د رێکا ئامادەکرنا لەشکەری دا. مەسلەمەی دگەل خوە ھەر تشتەکێ پێدڤی بر کو هاریکاریا وی بکەت د سەرخستنا ئەرکێ وی دا؛ ژ خوارن و داران بۆ ئاڤاکرنا خانیا دا موسلمانان ژ زڤستانا سەقایا قوستەنتینیێ بپارێزیت و ھەر تشتەکێ بۆ گەمارویێ پێدڤی.

ل ھاڤینا سالا ٧١٧، مەسلەمە ب لەشکەری ڤە چوو ئەبیدوس ل تراکیا و ١٦ رۆژان ل وێرێ کەمپ ڤەدا، حەتا گەشتیێن دەریایی گەھشتینە دەف وی. د ھەمان دەم دا، گەشتیێن ئیسلامی یێن مەزن بەرەڤ تەنگاڤا دەردەنیل و دەریایا مەرمەرە چوون و باژێر ژ ئالیێ دەریایێ ڤە گەمارو دا. مەسلەمەیێ کورێ عەبدولمەلەکی مەنجەنیقێن مەزن ل سەر باژێری دانان و دەست ب لێدانا وی کر، لێ بھێزیا دیواران و شارەزایا ئەندازیارێن رۆمی د چاککرنا ھەر تشتەکێ خراب دبوو ب لەز، و ھەبوونا ئامیرێن بەرەڤانیێ ل دەف وان، رێ ل وان گرت. ھەروەسا، باھۆزەکا بھێز رابوو و ھژمارەکا مەزن ژ کەشتیێن ئیسلامی شکاندن، لەورا بیزەنتیان ئەڤ دەلیڤە قوزاست و ھژمارەکا مەزن ژ وان ب ئاگرێ گریکی سوتن. لێ لەشکەرێ ئیسلامی نەشیا بەرێ باکورێ پایتەختێ بیزەنتی بگرن، و ئەڤێ یەکێ ھاریکاریا وان کر کو پەیوەندیێ دگەل کەنارێن دەریایا رەش بکەن یێن کو پێدڤیێن وان ژ دانەوێل و خوارنێ دابین دکرن. سەرما سەقایێ ھژمارەکا سەربازان کوشت، و بولگاران ژ ئالیێ ئەوروپی ڤە ھێرش کرە سەر وان ب رێککەفتن دگەل ئیمپراتورێ رۆمی لیۆیێ سێیێ ئیساوری. د ڤێ ناڤبەرێ دا، سلێمانێ کورێ عەبدولمەلەکی وەغەر کر و عومەرێ کورێ عەبدولعەزیزی جھێ وی گرت د خەلافەتێ دا، لەورا نامەیەک بۆ مەسلەمەی فرێکر و فەرمان لێ کر کو گەمارویێ راکەت و بزڤریتە شامێ. مەسلەمەی ژی ئەو کر یا فەرمان لێ ھاتیە کرن د مەھا ذی الحجە یا سالا ٩٩ک، کو دکەڤیتە مەھا تەمموزا سالا ٧١٨ز. و کێمەکێ پێشی ڤەکشانا خوە، مەسلەمەی ئاشتیەک دگەل بیزەنتیان مۆر کر، و ل دویڤ وێ ئاشتیێ بیزەنتیان سوز دا کو پارێزگاریێ ل وێ مزگەفتێ بکەن یا مەسلەمەی ل وێرێ ئاڤا کری.

رێباز فيصل