میرگەها بەهدینان

 

میرگەها بەهدینان :

بەهدینانی یان بادینانی خودانێن میرگەها بەهدینان یا کوردی نە (١٣٧٦-١٨٤٣) ئەوا د دەمێ دوماهییا عەباسیان دا هاتیە دامەزراندن و حوکم ل دەڤەرا کوردستانا عیراقێ کر، و ئامێدی بۆ دەمەکێ درێژ پایتەختێ وێ بوو.

ئەحمەدێ خانێ، ئێک ژ مەزنترین ھۆزانڤانێن کورد و نڤیسەرێ داستانا کوردی یا ناڤدار مەم و زین، ل میرگەها بەهدینان ژ دایک بوویە.

ناڤکرن :

ژێدەرێ ناڤی ژ دامەزرێنەرێ میرگەهێ، میر بەھائەدینێ کورێ میر خەلیلێ کورێ عزەدینێ عەباسی، نەڤیێ موبارەک ئەبی مەناقبێ کورێ خەلیفەیێ عەباسی موستەعصم بیللاھی ڤە دئێت؛ ئەوێ ب بەھائەدین شەمزینی ھاتیە نیاسین ژبەر ناڤێ دەڤەرا شەمزینان ل ویلایەتا ھەکاری یا دکەڤیتە باشورێ روژھەلاتێ تورکیا ل دەڤەرا کوردستانا تورکیا، و بەھدینانی ئەڤرۆکە ناڤێ ئێک ژ زاراڤێن کوردی و ناڤێ ڕویبارەک و دەڤەرەکێ یە ل کوردستانا عیراقێ.

مێژوو :

میرگەها بەهدینان ئێک ژ کەڤنترین میرگەهێن عەباسی یێن سەربخۆ یە، و دامەزراندنا وێ بۆ سالا ١٣٦٧ ل کوردستانا عیراقێ ل سەر دەستێ میر بەھائەدینێ عەباسی، ئێک ژ نەڤیێن خەلیفە موستەعصم بیللاھی، دزڤریت. باژێرێ ئامێدیێ یێ نھا سەر ب پارێزگەها دھۆکێ ڤە پایتەختێ وێ بوو و د دەمێ خوە یێ زێرین دا بەرفرەھـ بوو و پشکەک ژ پارێزگەهێن ھەولێر و نەینەوا ڤەگرت. ڤێ میرگەهێ بۆ دەمەکێ درێژ بەردەوامی کر، و شییا سەربخۆیا خوە بپارێزیت سەرەرای هندێ کو دکەفتە سەر سنورێ دو ئیمپراتۆریێن مەزن و ھەردەم د شەڕ دا، ئەو ژی ئیمپراتۆریەتا عوسمانی و ئیمپراتۆریەتا سەفەوی بوون. لێ دوماهییا وێ ل سەر دەستێ ئێک ژ ڤان ھەردو ئیمپراتۆریەتا نەبوو، بەلکو ل سەر دەستێ میرگەهەکا کوردی یا ڕکابەر و نێزیک بوو، ئەو ژی میرگەها سۆران بوو ل سالا ١٨٣٤، و حوکمێ میرێن عەباسی ل ڤێ میرگەهێ ل سالا ١٨٤٣م ب دوماهی ھات.

دوماهیک حوکمدارێ ڤێ میرگەهێ ل سالا ١٢٥٨ک ڕەڤی بەغدا و بوو مێھڤانێ شێخ عەبدولڕەحمانێ سوھرەوەردیێ عەباسی، ئێک ژ زانایێن ڕەچەلەکا عەباسی ل عیراقێ، و ل بەغدا مایە حەتا ل سالا ١٢٨٩ک وەغەرکری. ب مرنا وی حوکمێ میرێن عەباسی ل دەڤەرا کوردستانێ ب دوماهی ھات و نەوەیێن وان ل عیراقێ ھەنە و ب ناڤێ "ئال عەباسی" دھێنە نیاسین، و ژ وان ژی شەریف مەحفوز بەگێ عەباسی یە، دانەرێ پەرتووکا "العباسیون بعد احتلال بغداد" و پەرتووکا "إمارة بهدینان العباسیة".

ئامێدی یا نھا سەر ب پارێزگەها دھۆکێ ڤە ل عیراقێ پایتەختێ ڤێ میرگەهێ بوو و ڤێ میرگەهێ باژێرێن ئاکرێ و زاخۆ و زێبار و عەین سفنێ و پشکەک ژ مووسل و ھەولێرێ ژی ڤەگرتبوون. ڤێ میرگەهێ چەندین شەر و ناکۆکی دگەل عوسمانی و سەفەویان کربوون، لێ دوماهییا وێ ل سەر دەستێ چ ئێک ژ ڤان ھەردو ھێزان نەبوو، بەلکو ل سەر دەستێ میرگەهەکا کوردی یا دی یا ڕکابەر بوو، ئەو ژی میرگەها سۆران بوو ل سالا ١٨٣٤. ل سالا ١٨٤٧ عوسمانیان دەست ب سەر ڤێ دەڤەرێ دا گرت و ئێخستە سەر ویلایەتا مووسل، و ئەڤە پشتی کۆمکوژیێن بەدرخان بوو.

سولتانێن بەهدینان :

لیستا حوکمدارێن بەهدینان یێن عەبباسی

١ خەلیلێ کوڕێ عیززەددینی ٧٣٤ ٧٣٩ خەلیلێ کوڕێ عیززەددینێ کوڕێ محەمەد ئەبی نەسرێ کوڕێ موبارەک ئەبی مەناقبێ کوڕێ خەلیفە موستەعسیم بیللاهی عەبباسیێ هاشمی

٢ عەلائەددینێ کوڕێ خەلیلی ٧٣٩ ٧٤٢

٣ مەجلیێ کوڕێ عەلائەددینی ٧٤٢ ٨٤٩

٤ بەهائەددینێ کوڕێ خەلیلی ٨٤٩ ٨٦٥

٢ سولتان

٥ زێنەددینێ کوڕێ میر بەهائەددینی ٨٦٥ ٨٧١

٦ نوورەددینێ کوڕێ میر بەهائەددینی ٨٧١ ٨٨٤

٧ محەمەدێ کوڕێ میر بەهائەددینی ٨٨٤ ٨٩٤

٨ سەیفەددینێ کوڕێ محەمەدی ٨٩٤ ٩٠١

٩ بەهائەددینێ دووێ یێ کوڕێ محەمەدی ٩٠١ ٩٠٦

١٠ حەسەنێ کوڕێ سەیفەددینێ کوڕێ بەهائەددینێ ئێکێ ٩٠٦ ٩٤٠

١١ حسێن "ئەلوەلی" کوڕێ حەسەنێ کوڕێ سەیفەددینی ٩٤٠ ٩٨٤

١٢ قوبادێ ئێکێ یێ کوڕێ حسێنێ کوڕێ حەسەنی ٩٨٤ ٩٨٤

١٣ سولەیمانێ کوڕێ میر موبارەکێ کوڕێ سەیفەددینی ٩٨٤ ٩٨٤

١٤ بایەرامێ کوڕێ حسێنی ٩٨٤ ٩٩٣

١٥ سیدیێ کوڕێ قوبادێ کوڕێ حسێنی ٩٩٣ ١٠٣٩

١٦ یووسفێ ئێکێ یێ کوڕێ بایەرامێ کوڕێ حسێنی ١٠٣٩ ١٠٤١

١٧ سەعیدێ ئێکێ یێ کوڕێ سیدی ١٠٤١ ١٠٤١

١٨ یووسفێ کوڕێ سەعیدێ ئێکێ ١٠٤١ ١٠٤٨

١٩ قوبادێ دووێ یێ کوڕێ سەعیدێ ئێکێ یێ کوڕێ سیدی ١٠٤٨ ١٠٥٠

٢٠ مورادێ ئێکێ یێ کوڕێ یووسفێ کوڕێ بایەرامێ کوڕێ حسێنی ١٠٥٠ ١٠٧٢

٢١ قوبادێ سیێ یێ کوڕێ سەعیدێ ئێکێ یێ کوڕێ سیدی ١٠٧٢ ١٠٩٠

٢٢ بارامێ کوڕێ یووسفێ دووێ یێ کوڕێ سەعیدێ ئێکێ ١٠٩٠ ١٠٩٣

٢٣ سەعیدێ دووێ یێ کوڕێ یووسفێ دووێ یێ کوڕێ سەعیدێ ئێکێ ١٠٩٣ ١١١١

٢٤ عوسمانێ کوڕێ یووسفێ دووێ یێ کوڕێ سەعیدێ ئێکێ ١١١١ ١١١٢

٢٥ قوبادێ چارێ یێ کوڕێ سەعیدێ دووێ ١١١٢ ١١١٣

٢٦ زوبێرێ ئێکێ یێ کوڕێ سەعیدێ دووێ یێ کوڕێ یووسفێ دووێ ١١١٣ ١١٢٦

٢٧ بەهرامێ مەزنێ کوڕێ زوبێرێ ئێکێ یێ کوڕێ سەعیدێ دووێ ١١٢٦ ١١٨٢

٢٨ ئیسماعیلێ ئێکێ یێ کوڕێ بەهرامێ مەزنێ کوڕێ زوبێرێ ئێکێ ١١٨٢ ١٢١٣

٢٩ محەمەد تەییارێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ یێ کوڕێ بەهرامێ مەزنێ کوڕێ زوبێرێ ئێکێ ١٢١٣ ١٢١٤

٣٠ مورادێ دووێ یێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ یێ کوڕێ بەهرامێ مەزنی ١٢١٤ ١٢١٨

٣١ قوبادێ پێنجێ یێ کوڕێ حسێنێ کوڕێ بەهرامێ مەزنی ١٢١٨ ١٢١٩

٣٢ ئەحمەدێ کوڕێ حسێنێ کوڕێ بەهرامێ مەزنی ١٢١٩ ١٢١٩

٣٣ عادلێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ یێ کوڕێ بەهرامێ مەزنی ١٢١٩ ١٢٢٢

٣٤ زوبێرێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ یێ کوڕێ بەهرامێ مەزنی ١٢٢٢ ١٢٤٠

٣٥ محەمەد سەعیدێ کوڕێ محەمەد تەییارێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ ١٢٤٠ ١٢٥٠

٣٦ مووسایێ کوڕێ محەمەد تەییارێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ ١٢٥٠ ١٢٥٥

٣٧ ئیسماعیلێ دووێ یێ کوڕێ محەمەد تەییارێ کوڕێ ئیسماعیلێ ئێکێ ١٢٥٥ ١٢٥٨ پشتی حوکمێ میرێن عەبباسی ل سەر میرگەهێ ب دەستێ دەولەتا عوسمانی ب دوماهی هاتی، ڕەڤی بەغدا و ل دەف شێخ عەبدولڕەحمانێ سهرەوەردیێ عەبباسی ل بەغدا ئاکنجی بوو و ل سالا ١٢٨٩ک ل وێرێ وەغەر کر.

رێباز فيصل